19. กายคตาสติวคฺควณฺณนา

[563] เจตสา ผุโฏติ เอตฺถ ทุวิธํ ผรณํ อาโปผรณญฺจ ทิพฺพจกฺขุผรณญฺจฯ ตตฺถ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อาเปน ผรณํ อาโปผรณํ นามฯ เอวํ ผุเฏปิ มหาสมุทฺเท สพฺพา สมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติฯ อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา สกลสมุทฺททสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นามฯ เอวํ ผุเฏปิ มหาสมุทฺเท สพฺพา มหาสมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติฯ อนฺโตคธา ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาวนาย อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติฯ วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิยา, วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยาฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชา, ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยาฯ ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยาเตว เวทิตพฺพาฯ

[564] มหโต สํเวคายาติ มหนฺตสฺส สํเวคสฺส อตฺถายฯ อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ มหาสํเวโค นาม วิปสฺสนา, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาโร มคฺคา, มหาโยคกฺเขโม นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ อถ วา มหาสํเวโค นาม สห วิปสฺสนาย มคฺโค, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, มหาโยคกฺเขโม นาม นิพฺพานํฯ สติสมฺปชญฺญายาติ สติยา จ ญาณสฺส จ อตฺถายฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณายฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมิํเยว ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถายฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ผลสฺส ปจฺจเวกฺขกรณตฺถายฯ เอตฺถ จ วิชฺชาติ มคฺคปญฺญา, วิมุตฺตีติ ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมาฯ เตสํ ผลํ นาม อรหตฺตผลํ, ตสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อตฺโถฯ

[571] กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ กรชกาโยปิ ปสฺสมฺภติ, วูปสนฺตทรโถ โหติฯ วิตกฺกวิจาราปีติ เอเต ธมฺมา ทุติยชฺฌาเนน วูปสมฺมนฺติ นาม, อิธ ปน โอฬาริกวูปสมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

เกวลาติ สกลา, สพฺเพ นิรวเสสาติ อตฺโถฯ วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิยา, เต เหฏฺฐา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาวฯ

[574] อวิชฺชา ปหียตีติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วฏฺฏมูลกํ พหลนฺธการํ มหาตมํ อญฺญาณํ ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ อสฺมิมาโน ปหียตีติ อสฺมีติ นววิโธ มาโน ปหียติฯ อนุสยาติ สตฺต อนุสยาฯ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิฯ

[575] ปญฺญาปเภทายาติ ปญฺญาย ปเภทคมนตฺถํฯ อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถายฯ

[576] อเนกธาตุปฏิเวโธ โหตีติ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ลกฺขณปฏิเวโธ โหติฯ นานาธาตุปฏิเวโธ โหตีติ ตาสํเยว อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ นานาภาเวน ลกฺขณปฏิเวโธ โหติฯ อเนกธาตุปฏิสมฺภิทา โหตีติ อิมินา ธาตุเภทญาณํ กถิตํฯ ธาตุปเภทญาณํ นาม ‘‘อิมาย ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิทํ นาม โหตี’’ติ ชานนปญฺญาฯ ตํ ปเนตํ ธาตุเภทญาณํ น สพฺเพสํ โหติ, พุทฺธานเมว นิปฺปเทสํ โหติฯ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพโส น กถิตํฯ กสฺมา? ตสฺมิํ กถิเต อตฺโถ นตฺถีติฯ

[584] ปญฺญาปฏิลาภายาติอาทีนิ โสฬส ปทานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ …เป.… นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตี’’ติ เอวํ มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาริตาเนวฯ วุตฺตญฺเหตํ (ปฏิ. ม. 3.4) –

ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตโม ปญฺญาปฏิลาโภ? จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ, จตุนฺนํ ผลญาณานํ, จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ, ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานํ, เตสตฺตตีนํ ญาณานํ, สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติสมฺปตฺติ ผสฺสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา, ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาปฏิลาโภฯ

ปญฺญาวุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา ปญฺญาวุทฺธิ? สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺญา วฑฺฒิตวฑฺฒนา, ปญฺญาวุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาวุทฺธิฯ

ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมํ ปญฺญาเวปุลฺลํ? สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา เวปุลฺลํ คจฺฉติ, อรหโต ปญฺญา เวปุลฺลํ คตา, ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺญาเวปุลฺลํฯ

มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต ธมฺเม…เป.… มหนฺตา นิรุตฺติโย, มหนฺตานิ ปฏิภานานิ, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ, มหนฺเต สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ, มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, มหนฺตานิ พลานิ, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค, มหนฺเต อริยมคฺเค, มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ, มหาภิญฺญาโย , มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ มหาปญฺญาฯ

ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุ นานากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ ปุถุ นานาธาตูสุ, ปุถุ นานาอายตเนสุ, ปุถุ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ, ปุถุ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุ นานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ, นิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเนสุ, ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสุ, สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ, ปุถุ นานาฐานาฏฺฐาเนสุ, ปุถุ นานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุ นานาอริยสจฺเจสุ, ปุถุ นานาสติปฏฺฐาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ, โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุ นานาอริยมคฺเคสุ, ปุถุ นานาสามญฺญผเลสุ, ปุถุ นานาอภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ ปุถุ นานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปุถุปญฺญาฯ

วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา วิปุลปญฺญา? วิปุเล อตฺเถ ปริคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา…เป.… วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา, วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ วิปุลปญฺญาฯ

คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา คมฺภีรปญฺญา? คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญาฯ ปุถุปญฺญาสทิโส วิตฺถาโรฯ คมฺภีเร ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา, คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ คมฺภีรปญฺญาฯ

อสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา อสามนฺตปญฺญา? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายฯ ธมฺมนิรุตฺติปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเน จ น อญฺโญ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ, อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเญหีติ อสามนฺตปญฺโญฯ

ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺญา อฏฺฐมกสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐมโก อสามนฺตปญฺโญฯ อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา โสตาปนฺนสฺส ปญฺญาย ทูเร…เป.… อฏฺฐมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน อสามนฺตปญฺโญฯ โสตาปนฺนสฺส ปญฺญา สกทาคามิสฺส ปญฺญายฯ สกทาคามิสฺส ปญฺญา อนาคามิสฺส ปญฺญายฯ อนาคามิสฺส ปญฺญา อรหโต ปญฺญายฯ อรหโต ปญฺญา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสามนฺตปญฺโญฯ ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสามนฺตปญฺโญฯ

ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ…เป.… เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควตา สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ อคฺโค อสามนฺตปญฺโญ, อสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ อสามนฺตปญฺญาฯ

ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา ภูริปญฺญา? ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺญาฯ โทสํ, โมหํ, โกธํ, อุปนาหํ, มกฺขํ, ปลาสํ, อิสฺสํ, มจฺฉริยํ, มายํ, สาเฐยฺยํ, ถมฺภํ, สารมฺภํ, มานํ, อติมานํ, มทํ, ปมาทํ, สพฺเพ กิเลเส, สพฺเพ ทุจฺจริเต, สพฺเพ อภิสงฺขาเร, สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา ฯ ราโค อริ, ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ ภูริปญฺญา, โทโส, โมโห…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ, ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ ภูริปญฺญาฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวี, ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโญฯ อปิจ ปญฺญาย เอตํ อธิวจนํ ภูริ เมธา ปริณายิกาติ, ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ภูริปญฺญาฯ

ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมํ ปญฺญาพาหุลฺลํ? อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย, ยถา คณครุโก วุจฺจติ คณพาหุลิโกติ, จีวรครุโก ปตฺตครุโก เสนาสนครุโก วุจฺจติ เสนาสนพาหุลิโกติ, เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต…เป.… ตทาธิปเตยฺโย, ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺญาพาหุลฺลํฯ

สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา สีฆปญฺญา? สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ, โภชเน มตฺตญฺญุตํ, ชาคริยานุโยคํ, สีลกฺขนฺธํ, สมาธิ-ปญฺญา-วิมุตฺติ-วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌติฯ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรติฯ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ สติปฏฺฐาเน ภาเวติฯ สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺเค อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา, สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ สีฆปญฺญาฯ

ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา ลหุปญฺญา? ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา…เป.… ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ลหุปญฺญาฯ

หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล หาสพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา…เป.… ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ หาสปญฺญาฯ

ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา ชวนปญฺญา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ , ยา กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สญฺญา, เย เกจิ สงฺขารา, ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา…เป.… ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ชวนปญฺญาฯ

ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ, วฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหิํสาวิตกฺกํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ ราคํ, โทสํ, โมหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญาฯ เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา, ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ติกฺขปญฺญาฯ

นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติฯ ‘‘กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ, โมหกฺขนฺธํ, โกธํ, อุปนาหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ นิพฺเพธิกปญฺญา’’ฯ

เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ พหุวจนํ, อิธ เอกวจนนฺติ อยเมว วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ อิมา จ ปน โสฬส มหาปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาฯ

กายคตาสติวคฺควณฺณนาฯ

20. อมตวคฺควณฺณนา

[600-611] อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภุญฺชนฺตีติ มรณวิรหิตํ นิพฺพานํ น ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถฯ นนุ จ นิพฺพานํ โลกุตฺตรํ, กายคตาสติ โลกิยา, กถํ ตํ ปริภุญฺชนฺตา อมตํ ปริภุญฺชนฺตีติ? ตํ ภาเวตฺวา อธิคนฺตพฺพโตฯ กายคตญฺหิ สติํ ภาเวนฺโต อมตมธิคจฺฉติ, อภาเวนฺโต นาธิคจฺฉติฯ ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิ เจตฺถ วิรทฺธนฺติ วิราธิตํ นาธิคตํฯ อารทฺธนฺติ ปริปุณฺณํฯ ปมาทิํสูติ ปมชฺชนฺติฯ ปมุฏฺฐนฺติ สมฺมุฏฺฐํ วิสฺสริตํ นฏฺฐํ วาฯ อาเสวิตนฺติ อาทิโต เสวิตํฯ ภาวิตนฺติ วฑฺฒิตํฯ พหุลีกตนฺติ ปุนปฺปุนํ กตํฯ อนภิญฺญาตนฺติ ญาตอภิญฺญาย อชานิตํฯ อปริญฺญาตนฺติ ญาตปริญฺญาวเสเนว อปริญฺญาตํฯ อสจฺฉิกตนฺติ อปจฺจกฺขกตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อมตวคฺควณฺณนาฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย สหสฺสสุตฺตนฺตปริมาณสฺส

เอกกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ