เมนู

อาคตฏฺฐาเน วิย หิ อิธาปิ กฏุกนฺติ ติตฺตกํ เวทิตพฺพํฯ อสาตตฺตายาติ อมธุรตฺตายฯ

อิมสฺมิ ปน พีชูปมสุตฺเต ‘‘ทิฏฺฐีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ คหิตา’’ติ โปราณกตฺเถรา อาหํสุฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สพฺพานิปิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ คหิตานี’’ติ วุตฺตํฯ อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, อทินฺนาทานา วิรมนฺตสฺส, มิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส นตฺถิ ตโตนิทานํ ปุญฺญ’’นฺติอาทินา นเยน ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมาทีนิ โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิฯ อิธ ปน สมฺมาทิฏฺฐิสหชาตา จิตฺตฏฺฐปนาว ปตฺถนาติ เวทิตพฺพาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปเนตฺถ โลกิยโลกุตฺตรา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ทุติยวคฺควณฺณนาฯ

16. เอกธมฺมปาฬิ

(16) 3. เอกธมฺมปาฬิ-ตติยวคฺควณฺณนา

[308] ตติยสฺส ปฐเม มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ อยาถาวทิฏฺฐิโกฯ วิปรีตทสฺสโนติ ตาเยว มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิปรีตทสฺสโนฯ สทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต วุฏฺฐาเปตฺวาฯ อสทฺธมฺเม ปติฏฺฐาเปตีติ ทสอกุสลกมฺมปถสงฺขาเต อสทฺธมฺเม ปติฏฺฐาเปติฯ เอกปุคฺคโลติ เจตฺถ ฉหิ สตฺถาเรหิ สทฺธิํ เทวทตฺโต จ อญฺเญ จ เอวรูปา เวทิตพฺพาฯ

[309] ทุติเย สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อวิปรีตทสฺสโนติ ตาเยว สมฺมาทิฏฺฐิยา อวิปรีตทสฺสโนฯ อสทฺธมฺมาติ ทสอกุสลกมฺมปถโตฯ สทฺธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาเต สทฺธมฺเมฯ เอกปุคฺคโลติ เจตฺถ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา สพฺพญฺญุโพธิสตฺโตติ เอวมาทโย ลพฺภนฺติ, อุปฺปนฺเน พุทฺเธ พุทฺโธ เจว พุทฺธสาวกา จฯ

[310] ตติเย มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปรมา เอเตสนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิฯ ปญฺจ หิ อานนฺตริยกมฺมานิ มหาสาวชฺชานิ นาม, เตหิปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเยว มหาสาวชฺชตราติ อธิปฺปาโยฯ กสฺมา? เตสญฺหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิฯ

จตฺตาริ หิ อานนฺตริยกมฺมานิ นิรเย นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ วุตฺตานิ ฯ สงฺฆเภทกมฺมมฺปิ นิรเย กปฺปฏฺฐิติกเมว โหติฯ เอวเมเตสํ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, โกฏิ ปญฺญายติฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิฯ สา หิ วฏฺฏสฺส มูลํ, ตาย สมนฺนาคตสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถิฯ เย ตสฺส โสตพฺพํ มญฺญนฺติ, เตปิ วิปฺปฏิปาเทติฯ ตาย จ สมนฺนาคตสฺส เนว สคฺโค อตฺถิ น มคฺโคฯ กปฺปวินาเส มหาชเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺเตปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโก ตตฺถ อนิพฺพตฺติตฺวา ปิฏฺฐิจกฺกวาเฬ นิพฺพตฺตติฯ กิํ ปน ปิฏฺฐิจกฺกวาฬํ น ฌายตีติ? ฌายติ, ตสฺมิํ ฌายมาเนปิ เอส อากาเส เอกสฺมิํ โอกาเส ปจฺจติเยวาติ วทนฺติฯ

[311] จตุตฺเถ มกฺขลีติ ‘‘มา ขลี’’ติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโม ติตฺถกโรฯ นทีมุเขติ ทฺวินฺนํ นทีนํ สมาคตฏฺฐาเนฯ เทสนามตฺตเมเวตํ, ทฺวินฺนํ กนฺทรานํ, ทฺวินฺนํ อุทกานํ, สมุทฺทสฺส จ, โลณิยา จ, สมุทฺทสฺส จ นทิยา จาติ เอเตสมฺปิ ยสฺส กสฺสจิ สมาคตฏฺฐานํ, อญฺญมฺปิ ตถารูปํ อุทกํฯ ขิปนฺติ กุมินํฯ อุฑฺเฑยฺยาติ โอฑฺเฑยฺยฯ มนุสฺสา หิ นเฬหิ วา อุจฺฉูหิ วา เวฬูหิ วา ปลาสนฺติสลากาย วา เอกํ ทฺเว ตโย วา กุมฺเภ คณฺหนปฺปมาณกุมินํ กตฺวา มุขวฏฺฏิยา โยตฺเตน พนฺธิตฺวา นทีมุขํ เนตฺวา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา โยตฺเตหิ ตตฺถ พนฺธนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตสฺมิญฺหิ ปวิฏฺฐสฺส ขุทฺทกสฺส มจฺฉสฺสาปิ โมกฺโข นตฺถิฯ อนยายาติ อวฑฺฒิยาฯ พฺยาสนายาติ วินาสายฯ มกฺขลิ โมฆปุริโสติ อยํ มกฺขลิ โคสาโล ตุจฺฉปุริโสฯ มนุสฺสขิปฺปํ มญฺเญ โลเก อุปฺปนฺโนติ มหาชนสฺส สคฺคโมกฺขคมนมคฺเค ตตฺถ คมนนิวารณตฺถํ มนุสฺสกุมินํ วิย โลเก อุปฺปนฺโนฯ

[312] ปญฺจมาทีสุ ทุรกฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเยติ ทุรกฺขาตธมฺมวินโย นาม พาหิรกสาสนํฯ ตตฺถ หิ สตฺถาปิ อสพฺพญฺญู โหติ, ธมฺโมปิ ทุรกฺขาโต, คโณปิ ทุปฺปฏิปนฺโนฯ โย จ สมาทเปตีติ โย อาจริยปุคฺคโล สมาทเปติฯ ยญฺจ สมาทเปตีติ ยํ อนฺเตวาสิกํ สมาทเปติฯ

โย จ สมาทปิโต ตถตฺตาย ปฏิปชฺชตีติ โย อนฺเตวาสิโก อาจริเยน สมาทปิโต ตสฺส วจนํ กโรนฺโต ตถาภาวาย ปฏิปชฺชติฯ พหุํ อปุญฺญํ ปสวนฺตีติ สมาทปโก หิ ปาณาติปาตาทีสุ ชงฺฆสตํ สมาทเปนฺโต เตสํ สพฺเพสมฺปิ อกุสเลน สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาติฯ เตนาห – ‘‘สพฺเพ เต พหุํ อปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติฯ

[313] สฺวากฺขาเตติ สุฏฺฐุ อกฺขาเต สุเทสิเตฯ เอวรูเป หิ ธมฺมวินเย สตฺถา จ สพฺพญฺญู โหติ, ธมฺโม จ สฺวากฺขาโต, คโณ จ สุปฺปฏิปนฺโนฯ สพฺเพ เต พหุํ ปุญฺญํ ปสวนฺตีติ สมาทปโก หิ ภิกฺขู ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ ทิสฺวา ยาคุภตฺตาทีนิ สมาทเปนฺโต สพฺเพสมฺปิ ทายกานํ กุสเลน สมกํ กุสลํ ปาปุณาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พหุํ ปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติฯ

[314] ทายเกน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ทายกปุคฺคเลน ปมาณํ ชานิตพฺพํ, ปมาเณน ทาตพฺพํ, ปูเรตฺวา อติเรกํ น ทาตพฺพํฯ น ทาตพฺพนฺติ หิ อวตฺวา ปมาณวเสน โถกํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ กสฺมา? ปูเรตฺวา อติเรเก ทินฺเนปิ หิ อติเรกา มนุสฺสสมฺปตฺติ วา ทิพฺพสมฺปตฺติ วา นิพฺพานสมฺปตฺติ วา นตฺถิฯ โน ปฏิคฺคาหเกนาติ ปฏิคฺคาหกสฺส ปน มตฺตํ ชานิตฺวา ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ กสฺมา? ตสฺส หิ มตฺตํ ญตฺวา ปูเรตพฺพา มตฺตปฏิคฺคหณมูลิกา อปฺปิจฺฉปฏิปทา นาม นตฺถิฯ ยตฺตกํ ปน ลภติ, ตตฺตกํ คเหตพฺพํฯ อติเรกคฺคหณมูลํ หิสฺส ปุตฺตทารภรณํ ภวิสฺสติฯ

[315] ปฏิคฺคาหเกน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเลน ปมาณํ ชานิตพฺพํฯ กถํ? เตน หิ ทายกสฺส วโส เวทิตพฺโพ, เทยฺยธมฺมสฺส วโส เวทิตพฺโพ, อตฺตโน ถาโม เวทิตพฺโพฯ ยทิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหิตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหิตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ญตฺวา ปมาเณเนว คณฺหิตพฺพํฯ เอวํ มตฺตํ ญตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺโต หิ อปฺปิจฺฉปฏิปทํ ปูเรติฯ อนุปฺปนฺนสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน ลาโภ ถาวโรว โหติฯ อปฺปสนฺนา ปสีทนฺติ, ปสนฺนาปิ ภิยฺโย ปสาทมาปชฺชนฺติ, มหาชนสฺส จกฺขุภูโต โหติ, สาสนํ จิรฏฺฐิติกํ กโรติฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – โรหณชนปเท กิร กุฏิมฺพิยวิหาเร เอโก ทหโร ทุพฺภิกฺขสมเย ตสฺมิํ คาเม เอกสฺส กมฺมการสฺส เคเห ภุญฺชนตฺถาย กฏจฺฉุภตฺตํ คเหตฺวา คมนตฺถาย จ กฏจฺฉุภตฺตเมว ลภติฯ โส เอกทิวสํ ตสฺมิํ เคเห เอกํ อาคนฺตุกํ ทิสฺวา เอกเมว กฏจฺฉุภตฺตํ คณฺหิฯ อถสฺส ‘‘เกน การเณนา’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ วตฺวา โส กุลปุตฺโต ปสีทิตฺวา ‘‘อมฺหากํ กุลูปกภทนฺโต เอวรูโป นามา’’ติ ราชทฺวาเร มิตฺตามจฺจานํ กเถสิฯ เต สพฺเพปิ ตสฺส อปฺปิจฺฉคุเณ ปสนฺนา เอกทิวเสเนว สฏฺฐิ ธุรภตฺตานิ ฐเปสุํฯ เอวํ อปฺปิจฺโฉ อนุปฺปนฺนลาภํ อุปฺปาเทติ

สทฺธาติสฺสมหาราชาปิ จูฬุปฏฺฐากํ ติสฺสามจฺจํ วีมํสิตฺวา เตน เอกํ ติตฺติรํ ปจาเปตฺวา อาหราเปสิฯ อถ ปริโภคสมเย ‘‘อคฺคํ ทตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ อฏฺฐกสาลปริเวเณ มหาเถรสฺส ภณฺฑคฺคาหสามเณรสฺส ติตฺติรมํสํ เทนฺโต ตสฺมิํ โถกํเยว ปฏิคฺคณฺหนฺเต ตสฺส อปฺปิจฺฉคุเณ ปสีทิตฺวา ‘‘ปสนฺโนสฺมิ, ตาต, อฏฺฐ เต ธุรภตฺตานิ เทมี’’ติ อาหฯ มหาราช, อุปชฺฌายสฺส เทมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ เทมีติฯ ตานิ อมฺหากํ อาจริยสฺส เทมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ ทมฺมีติฯ ตานิ สมานุปชฺฌายานํ ทมฺมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ ทมฺมีติฯ ตานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ ทมฺมีติฯ สามเณโร อธิวาเสสิฯ เอวมสฺส อุปฺปนฺโน ลาโภ ถาวโร โหติฯ

อปฺปสนฺนา ปสีทนฺตีติ เอตฺถปิ – ทีฆพฺราหฺมโณ กิร พฺราหฺมเณ โภเชนฺโต ปญฺจ ปญฺจ ภตฺตสรกานิ ทตฺวา สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิฯ อเถกทิวสํ ‘‘สมณา กิร นาม อปฺปิจฺฉา’’ติ กถํ สุตฺวา วีมํสนตฺถาย ภตฺตํ คาหาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตกิจฺจกรณเวลาย วิหารํ คนฺตฺวา ติํสมตฺเต ภิกฺขู โภชนสาลายํ ภุญฺชนฺเต ทิสฺวา เอกํ ภตฺตสรกํ คเหตฺวา สงฺฆตฺเถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เถโร องฺคุลิํ จาเลตฺวา โถกเมว อคฺคเหสิฯ เอเตเนว นิยาเมน เอกํ ภตฺตสรกํ สพฺเพสํ สมฺปาปุณิฯ ตโต พฺราหฺมโณ ‘‘สจฺโจเยว เอเตสํ สมณานํ คุโณ’’ติ อปฺปิจฺฉตาย ปสนฺโน สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตสฺมิํเยว วิหาเร เจติยํ กาเรสิฯ เอวํ อปฺปสนฺนา ปสีทนฺติฯ

ปสนฺนา ภิยฺโย ปสีทนฺตีติ เอตฺถ วตฺถุนา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปสนฺนานญฺหิ อปฺปิจฺฉํ ทิสฺวา ปสาโท ภิยฺโย วฑฺฒติเยวฯ

มชฺฌนฺติกติสฺสตฺเถรสทิเส ปน อปฺปิจฺเฉ ทิสฺวา มหาชโน อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มญฺญตีติ อปฺปิจฺโฉ มหาชนสฺส จกฺขุภูโต นาม โหติฯ

‘‘อปฺปิจฺฉตา, ภิกฺขเว, สทฺธมฺมสฺส ฐิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 1.116-129) วจนโต ปน อปฺปิจฺโฉ สาสนํ จิรฏฺฐิติกํ กโรติ นามฯ

โน ทายเกนาติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปน ทายกสฺส ปมาณํ ญตฺวา ทาตพฺพกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ ยตฺตโก เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ตตฺตกํ อวตฺถริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติฯ อวตฺถริตฺวา ทินฺนการณา หิ เอส มนุสฺสสมฺปตฺติํ, ทิพฺพสมฺปตฺติํ, นิพฺพานสมฺปตฺติญฺจ อวตฺถริตฺวา อุตฺตรุตฺตริ ปณีตปณีตเมว ลภติฯ

[316] โย อารทฺธวีริโย, โส ทุกฺขํ วิหรตีติ ปญฺจาตปตปฺปนมรุปฺปปาตปตนาทิจฺจานุปริวตฺตน-อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีนิ อนุยุญฺชนฺโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ , ตสฺเสว พาหิรสมเย สมาทินฺนสฺส ตปจรณสฺส วิปาเกน นิรเย อุปฺปชฺชิตฺวา สมฺปราเยปิ ทุกฺขํ วิหรติฯ

[317] โย กุสีโต, โส ทุกฺขํ วิหรตีติ อยมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม เจว สมฺปราเย จ ทุกฺขํ วิหรติฯ กถํ? ยสฺส หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย โยนิโส มนสิกาโร นตฺถิ, พุทฺธวจนํ น อุคฺคณฺหาติ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ น กโรติ, เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ น กโรติฯ ชนสฺส ปน สทฺธาเทยฺยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภเคน ปริภุญฺชิตฺวา ทิวสํ เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ อนุยุญฺชิตฺวา ปพุทฺธกาเล ตโย วิตกฺเก วิตกฺเกติฯ โส กติปาเหเนว ภิกฺขุภาวา จวติ? เอวํ ทิฏฺฐธมฺเม จ ทุกฺขํ วิหรติฯ ปพฺพชิตฺวา ปน สมณธมฺมสฺส สมฺมา อกตตฺตา จ –

‘‘กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตติ;

สามญฺญํ ทุปฺปรามฏฺฐํ, นิรยายุปกฑฺฒตี’’ติฯ (ธ. ป. 311) –

อปายสฺมิํเยว ปฏิสนฺธิํ คณฺหติฯ เอวํ สมฺปราเยปิ ทุกฺขํ วิหรติฯ

[318] โย กุสีโต, โส สุขํ วิหรตีติ กาเลน กาลํ วุตฺตปฺปกาเร ตปจรเณ กิญฺจิ กิญฺจิ ตปจรณํ กตฺวา กาเลน กาลํ โอทาตวตฺถวสโน มาลาคนฺธวิเลปนธโร มธุรโภชนํ ภุญฺชนฺโต มุทุกาสุ เสยฺยาสุ สยนฺโต ทิฏฺเฐ ธมฺเม เจว สุขํ วิหรติ สมฺปราเย จฯ โส หิ ตสฺส ตปจรณสฺส คาฬฺหํ อคฺคหิตตฺตา นาติพหุํ นิรเย ทุกฺขํ อนุภวติฯ ตสฺมา สมฺปราเย สุขํ วิหรติ นามฯ

[319] โย อารทฺธวีริโย, โส สุขํ วิหรตีติ อารทฺธวีริโย หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย วตฺเตสุ ปริปูรการี โหติ, พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาติ, โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรติฯ อถสฺส วตฺตปูรณญฺเจว อุคฺคหิตพุทฺธวจนญฺจ สมณธมฺมกิริยญฺจ อาวชฺเชนฺตสฺส จิตฺตํ ปสีทติฯ เอวํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สุขํ วิหรติฯ ทิฏฺฐธมฺเม ปน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต นิพฺพตฺตภเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหตีติ สมฺปราเยปิ สุขํ วิหรติ นามฯ

[320] เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ ทุคฺคนฺโธ โหตีติ อิทํ สุตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตํฯ กตรอฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ? นวกนิปาเต (อ. นิ. 9.12) สตฺตุปฺปาทสุตฺต อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ ตถาคโต หิ ตํ อตฺถํ กเถนฺโต – ‘‘นว ปุคฺคลา นิรยโต มุตฺตา, ติรจฺฉานโยนิโต มุตฺตา, เปตฺติวิสยโต มุตฺตา’’ติ กเถสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ โข ปน เม ปุตฺตา อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ขีณนิรยมฺหา ขีณติรจฺฉานโยนิกา ขีณเปตฺติวิสยา ขีณาปายทุคฺคติวินิปาตาติ มญฺญมานา อุปริมคฺคผลตฺถาย วายมิตุํ น มญฺเญยฺยุํ, เตสํ สํเวคํ ชเนสฺสามี’’ติ สํเวคชนนตฺถํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติ อิมํ สุตฺตมารภิฯ ตตฺถ อปฺปมตฺตโกติ โถกมตฺตโก ปริตฺตปฺปมาโณ, อนฺตมโส กุสคฺเคนปิ คเหตฺวา อุปสิงฺฆิยมาโน ทุคฺคนฺโธว โหติฯ อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ น วณฺเณมีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ กาลํ ภเว ปฏิสนฺธิํ น วณฺณยามิฯ อิทานิสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห – อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติฯ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺเว องฺคุลิโย เอกโต กตฺวา ปหรณมตฺตมฺปิ กาลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ตติยวคฺควณฺณนาฯ

16. เอกธมฺมปาฬิ