เมนู

16. เอกธมฺมปาฬิ

(16) 1. เอกธมฺมปาฬิ-ปฐมวคฺควณฺณนา

[296] เอกธมฺมปาฬิยํ เอกธมฺโมติ เอกสภาโวฯ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺฐนตฺถายฯ วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ วา กิเลสานํ วิรชฺชนาย วิคมายฯ นิโรธายาติ ราคาทีนํ นิโรธาย อปฺปวตฺติกรณตฺถาย, วฏฺฏสฺเสว วา นิรุชฺฌนตฺถายฯ อุปสมายาติ กิเลสวูปสมนตฺถาย, อภิญฺญายาติ อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถาย, ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. 191; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส 121) เอวํ วุตฺตสฺส วา จตุมคฺคญาณสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ นิพฺพานายาติ อปฺปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถายฯ

อิติ ภควา อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส วณฺณํ กเถสิฯ กสฺมา? มหาชนสฺส อุสฺสาหชนนตฺถํ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย อตฺตโน ปณิยสฺสฯ วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติฯ โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ‘‘วิสํ นาม กกฺขฬํ โฆรํฯ โย นํ ขาทติ, โส มรติฯ กณฺฏกมฺปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬาฯ โก เอตฺถ อานิสํโส’’ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา วาณิโช ‘อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คาหาเปมี’’ติ ‘‘อติมธุรํ คณฺหถ, อติสาทุํ คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิ วาปิ ลพฺภตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ตุฏฺฐปหฏฺฐา วคฺควคฺคา คนฺตฺวา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา อคฺคเหสุํฯ

ตตฺถ วิสกณฺฏกวาณิชสฺส ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานกถนํ, วิสกณฺฏเก วณฺณํ กเถตฺวา ตสฺส คหณตฺถาย มหาชนสฺส อุสฺสาหกรณํ วิย อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส วณฺณภณเนน ตสฺส มหาชนสฺส อุสฺสาหกรณํฯ

กตโม เอกธมฺโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ, พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ทุวิธํ โหติ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺเจว วิปสฺสนตฺถญฺจฯ กถํ? ยทา หิ อสุภารมฺมเณสุ อญฺญตรํ ภาเวนฺตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตุปฺปาโท อุปหญฺญติ อุกฺกณฺฐติ นิรสฺสาโท โหติ, วีถิํ นปฺปฏิปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย อิโต จิโต จ วิธาวติฯ ตสฺมิํ ขเณ เอส มูลกมฺมฏฺฐานํ ปหาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน ตถาคตสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติฯ

ตสฺเสวํ พุทฺธํ อนุสฺสรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท ปสีทติ, วินีวรโณ โหติ ฯ โส ตํ จิตฺตํ เอวํ ทเมตฺวา ปุน มูลกมฺมฏฺฐานํเยว มนสิ กโรติฯ กถํ? ยถา นาม พลวา ปุริโส กูฏาคารกณฺณิกตฺถาย มหารุกฺขํ ฉินฺทนฺโต สาขาปลาสจฺเฉทนมตฺเตเนว ผรสุธาราย วิปนฺนาย มหารุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาว กมฺมารสาลํ คนฺตฺวา ติขิณํ ผรสุํ การาเปตฺวา ปุน ตํ ฉินฺเทยฺยฯ เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ โส เอวํ พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตํ ปริทเมตฺวา ปุน มูลกมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต อสุภารมฺมณํ ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานงฺคานิ สมฺมสิตฺวา อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ เอวํ ตาว จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ โหติฯ

ยทา ปเนส พุทฺธานุสฺสติํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘โก อยํ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน อนุสฺสริ, อิตฺถิ นุ โข ปุริโส นุ โข เทวมนุสฺสมารพฺรหฺมานํ อญฺญตโร นุ โข’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘น อญฺโญ โกจิ, สติสมฺปยุตฺตํ ปน จิตฺตเมว อนุสฺสรี’’ติ ทิสฺวา ‘‘ตํ โข ปเนตํ จิตฺตํ ขนฺธโต วิญฺญาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เตน สมฺปยุตฺตา สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, สหชาตา ผสฺสาทโย สงฺขารกฺขนฺโธติ อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา โหนฺตี’’ติ อรูปญฺจ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส นิสฺสยํ ปริเยสนฺโต หทยวตฺถุํ ทิสฺวา ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตานิ อุปาทาย ปวตฺตานิ เสสอุปาทารูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘สพฺพมฺเปตํ รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติ ววตฺถเปตฺวา ‘‘อิทญฺจ รูปํ ปุริมญฺจ อรูป’’นฺติ สงฺเขปโต รูปารูปํ, ปเภทโต ปญฺจกฺขนฺเธ ปุน ‘‘สงฺเขปโต ปญฺจเปเต ขนฺธา ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ ทุกฺขสจฺจํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘ตสฺส ปภาวิกา ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, ตสฺสา นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจ’’นฺติ เอวํ ปุพฺพภาเค จตฺตาริ จ สจฺจานิ ววตฺถเปตฺวา ปฏิปาฏิยา อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ ตทาสฺส อิมํ กมฺมฏฺฐานํ วิปสฺสนตฺถํ นาม โหติฯ อยํ โขติอาทิ อปฺปนาวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[297] ธมฺมานุสฺสติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ

สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ, อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ, มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เกสาทิเภทํ รูปกายํ คตา, กาเย วา คตาติ กายคตา, กายคตา จ สา สติ จาติ กายคตาสตีติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา กายคตาสตีติ วุตฺตาฯ เกสาทิกายโกฏฺฐาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ทุวิโธ วา อุปสโม อจฺจนฺตูปสโม จ ขยูปสโม จฯ ตตฺถ อจฺจนฺตูปสโม นาม นิพฺพานํ, ขยูปสโม นาม มคฺโคฯ เอวเมตํ ทุวิธมฺปิ อุปสมํ อนุสฺสรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ อุปสมานุสฺสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิติ อิเมสุ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสตีติ อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺติ, เสสานิ สตฺต จิตฺตสมฺปหํสนตฺถานิปิ โหนฺตีติฯ

ปฐมวคฺควณฺณนาฯ

16. เอกธมฺมปาฬิ

(16) 2. เอกธมฺมปาฬิ-ทุติยวคฺควณฺณนา

[298] ทุติเย มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ทฺวาสฏฺฐิวิธายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺสาติ ตาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตสฺสฯ

[299] สมฺมาทิฏฺฐีติ ปญฺจวิธายปิ สมฺมาทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํฯ สมฺมาทิฏฺฐิกสฺสาติ ตาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตสฺสฯ

[302] อโยนิโส มนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโรฯ