ขุชฺชุตฺตรา-สามาวตีวตฺถุ

[260-261] ตติยจตุตฺเถสุ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ, ขุชฺชุตฺตรา, เมตฺตาวิหารีนํ ยทิทํ, สามาวตีติ พหุสฺสุตานํ อุปาสิกานํ ขุชฺชุตฺตรา, เมตฺตาวิหารีนํ สามาวตี อคฺคาติ ทสฺเสติฯ ตา กิร ทฺเวปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา อปรภาเค ‘‘สตฺถุ ธมฺมกถํ โสสฺสามา’’ติ วิหารํ อคมํสุฯ ตตฺถ, ขุชฺชุตฺตรา, สตฺถารํ เอกํ อุปาสิกํ พหุสฺสุตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สามาวตีปิ เอกํ อุปาสิกํ เมตฺตาวิหารีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ ตาสํ ทฺวินฺนมฺปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตีนํเยว กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํฯ

อถ อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว อลฺลกปฺปรฏฺเฐ อหิวาตกโรโค นาม อุทปาทิฯ เอเกกสฺมิํ เคเห เอกปฺปหาเรเนว ทสปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ ชนา มรนฺติ, ติโรรฏฺฐํ คตา ปน ชีวิตํ ลภนฺติฯ ตํ ญตฺวา เอโก ปุริโส อตฺตโน ปุตฺตทารํ อาทาย ‘‘อญฺญํ รฏฺฐํ คมิสฺสามี’’ติ ตโต นิกฺขมิฯ อถสฺส ฆเร คหิตปาเถยฺยํ อนฺตรามคฺเค กนฺตาเร อนุตฺติณฺเณเยว ปริกฺขยํ อคมาสิฯ เตสํ สรีรพลํ ปริหายิ, สกิํ มาตา ปุตฺตํ อุกฺขิปติ, สกิํ ปิตาฯ อถสฺส ปิตา จินฺเตสิ – ‘‘อมฺหากํ สรีรพลํ ปริหีนํ, ปุตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺตา กนฺตารํ นิตฺถริตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติฯ โส ตสฺส มาตรํ อชานาเปตฺวาว อุทกกิจฺเจน โอหีโน วิย ปุตฺตํ มคฺเค นิสีทาเปตฺวา เอกโกว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ‘‘อถสฺส ภริยา อาคมนํ โอโลกยมานา ฐิตา หตฺเถ ปุตฺตํ อทิสฺวา วิรวมานา คนฺตฺวา กหํ เม สามิ ปุตฺโต’’ติ อาหฯ โก เต ปุตฺเตน อตฺโถ? ชีวมานา ปุตฺตํ ลภิสฺสามาติฯ สา ‘‘อติสาหสิโก วตายํ ปุริโส’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, นาหํ ตาทิเสน สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ โส ‘‘อนุปธาเรตฺวา เม ภทฺเท กตํ, ขเมตํ มยฺห’’นฺติ วตฺวา ปุตฺตํ อาทายาคโตฯ

เต ตํ กนฺตารํ สมติกฺกมิตฺวา สายํ เอกํ โคปาลกกุลํ สมฺปาปุณิํสุฯ ตํ ทิวสญฺจ โคปาลกกุลวาสิโน นิรุทกปายาสํ ปจิํสุฯ เต เต ทิสฺวา ‘‘อิเม อติวิย ฉาตกา’’ติ ปายาสสฺส มหาภาชนํ ปูเรตฺวา อุฬุงฺกปูรํ สปฺปิํ อาสิญฺจิตฺวา อทํสุฯ

เตสุ ตํ ปายาสํ ภุญฺชนฺเตสุ สา อิตฺถี ปมาเณเนว ภุญฺชิ, ปุริโส ปน ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต รตฺติภาคสมนนฺตเร กาลมกาสิฯ โส กาลํ กโรนฺโต เตสุ สาลยภาเวน โคปาลกานํ เคเห สุนขิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สุนขี นจิรสฺเสว วิชาตาฯ โคปาลโก ตํ กุกฺกุรํ สสฺสิริกํ ทิสฺวา ปิณฺเฑน ปโลเภตฺวา อตฺตนิ อุปฺปนฺนสิเนหํ คเหตฺวา สทฺธิเมว จรติฯ

อเถกทิวสํ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ภิกฺขาจารเวลาย โคปาลกสฺส ฆรทฺวารํ สมฺปตฺโตฯ โสปิ ตํ ทิสฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา อตฺตานํ นิสฺสาย วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คณฺหิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ โคปาลกกุลสฺส อวิทูเร ฐาเน เอกสฺมิํ วนสณฺเฑ วาสํ อุปคโตฯ โคปาลโก ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ กุกฺกุรํ คเหตฺวาว คจฺฉติ, อนฺตรามคฺเค จ วาฬมิคฏฺฐาเน วาฬมิคานํ ปลายนตฺถํ รุกฺเข วา ปาสาเณ วา ปหารํ เทติ, โสปิ กุกฺกุโร ตสฺส กรณวิธานํ ววตฺถเปติฯ อเถกทิวสํ โส โคปาลโก ปจฺเจกพุทฺธสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ สพฺพกาลํ อาคมนํ นาม น โหติฯ อยํ ปน กุกฺกุโร เฉโก, อิมสฺส อาคตสญฺญาย อมฺหากํ เคหทฺวารํ อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาหฯ โส เอกทิวสํ ‘‘ปจฺเจกพุทฺธํ คณฺหิตฺวา เอหี’’ติ กุกฺกุรํ เปเสสิฯ กุกฺกุโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อยํ มม สนฺติกํ อาคโต’’ติ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ โส ตสฺส วีมํสนตฺถาย อุกฺกมิตฺวา อญฺญํ มคฺคํ คณฺหิ, กุกฺกุโร ปุรโต ฐตฺวา โคปาลกมคฺคํ ปฏิปนฺนกาเล อปสกฺกิฯ ยสฺมิํ จ ยสฺมิํ จ ฐาเน วาฬมิคานํ ปลายนตฺถํ โคปาลโก รุกฺขํ วา ปาสาณํ วา ปหริ, ตํ ตํ ฐานํ ปตฺวา กุกฺกุโร มหาวิรวํ วิรวิฯ ตสฺส สทฺเทน วาฬมิคา ปลายนฺติฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ภตฺตกิจฺจเวลาย มหนฺตํ สินิทฺธปิณฺฑํ ตสฺส เทติฯ โสปิ ปิณฺฑลาเภน ปจฺเจกพุทฺเธ อุตฺตริตรํ สิเนหํ กโรติฯ

โคปาลโก เตมาสํ วุตฺถสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ติจีวรปฺปโหนกํ สาฏกํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สเจ โว รุจฺจติ, อิเธว วสถฯ โน เจ รุจฺจติ, ยถาสุขํ คจฺฉถา’’ติ อาหฯ ปจฺเจกพุทฺโธ คมนาการํ ทสฺเสติฯ โส โคปาลโก ปจฺเจกพุทฺธํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺตติฯ กุกฺกุโร ปจฺเจกพุทฺธสฺส อญฺญตฺถ คมนภาวํ ญตฺวา อติสิเนเหน อุปฺปนฺนพลวโสโก หทยผาลนํ ปตฺวา กาลํ กตฺวา ตาวติํสปุเร นิพฺพตฺติฯ

อถสฺส ปจฺเจกพุทฺเธน สทฺธิํ คมนกาเล อุจฺจาสทฺทํ กตฺวา วาฬมิคานํ ปลาปิตภาเวน เทวตาหิ สทฺธิํ กเถนฺตสฺส สทฺโท สกลเทวปุรํ ฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส เตเนว นามเธยฺยํ ลภิตฺวา โฆสกเทวปุตฺโต นาม ชาโตฯ อถสฺส ตสฺมิํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตสฺส มนุสฺสปเถ โกสมฺพินคเร อุเทโน นาม ราชา รชฺชํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺส วตฺถุ มชฺฌิมปณฺณาสเก โพธิราชกุมารสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.324 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ตสฺมิํ ปน รชฺชํ การยมาเน โฆสกเทวปุตฺโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ เอกิสฺสา รูปูปชีวินิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ทสมาสจฺจเยน วิชายิตฺวา ปุตฺตภาวํ ญตฺวา สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปสิฯ ตสฺมิํ ขเณ โกสมฺพิเสฏฺฐิโน กมฺมนฺติโก ปาโตว เสฏฺฐิฆรํ คจฺฉนฺโต ‘‘กิํ นุ โข อิมํ กาเกหิ สมฺปริกิณฺณ’’นฺติ คนฺตฺวา ทารกํ ทิสฺวา ‘‘มหาปุญฺญวา เอส ทารโก ภวิสฺสตี’’ติ เอกสฺส ปุริสสฺส หตฺเถ เคหํ เปเสตฺวา เสฏฺฐิฆรํ อคมาสิฯ เสฏฺฐิปิ ราชูปฏฺฐานเวลาย ราชกุลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ปุโรหิตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช กิํ นกฺขตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตตฺเถว ฐิโต คเณตฺวา ‘‘อสุกํ นาม นกฺขตฺตํ, อชฺช อิมินา นกฺขตฺเตน ชาตทารโก อิมสฺมิํ นคเร เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิสฺสตี’’ติ อาหฯ โส ตสฺส กถํ สุตฺวา เวเคน ฆรํ เปเสสิ – ‘‘อิมสฺส ปุโรหิตสฺส ทฺเว กถา นาม นตฺถิ, ฆรณี จ เม ครุคพฺภา, ชานาถ ตาว นํ วิชาตา วา โน วา’’ติฯ เต คนฺตฺวา ชานิตฺวา, ‘‘อยฺย, น ตาว วิชาตา’’ติ อาหํสุฯ เตน หิ คจฺฉถ, อิมสฺมิํ นคเร อชฺช ชาตทารกํ ปริเยสถาติฯ เต ปริเยสนฺตา ตสฺส เสฏฺฐิโน กมฺมนฺติกสฺส เคเห ตํ ทารกํ ทิสฺวา เสฏฺฐิโน อาโรจยิํสุฯ เตน หิ คจฺฉถ ภเณ, ตํ กมฺมนฺติกํ ปกฺโกสถาติฯ เต ตํ ปกฺโกสิํสุฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘เคเห กิร เต ทารโก อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อยฺยา’’ติฯ ‘‘ตํ ทารกํ อมฺหากํ เทหี’’ติฯ ‘‘น เทมิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘หนฺท สหสฺสํ คณฺหิตฺวา เทหี’’ติฯ โส ‘‘อยํ ชีเวยฺย วา มเรยฺย วา, ทุชฺชานมิท’’นฺติ สหสฺสํ คณฺหิตฺวา อทาสิฯ

ตโต เสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ เม ภริยา ธีตรํ วิชายิสฺสติ, อิมเมว ปุตฺตํ กริสฺสามิฯ สเจ ปุตฺตํ วิชายิสฺสติ, มาเรสฺสามี’’ติฯ จินฺเตตฺวา เคเห โปเสสิฯ อถสฺส ภริยา กติปาหจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ

ตโต เสฏฺฐิ ‘‘เอวํ ตํ คาโว มทฺทิตฺวา มาเรสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมํ ทารกํ วชทฺวาเร นิปชฺชาเปถา’’ติ อาหฯ ตํ ตตฺถ นิปชฺชาเปสุํฯ อถ นํ ยูถปติ อุสโภ ปฐมํ นิกฺขมนฺโต ทิสฺวา ‘‘เอวํ ตํ อญฺเญ น มทฺทิสฺสนฺตี’’ติ จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โคปาลกา ทิสฺวา ‘‘มหาปุญฺโญ เอส ทารโก ภวิสฺสติ , ยสฺส ติรจฺฉานคตาปิ คุณํ ชานนฺติ, ปฏิชคฺคิสฺสาม น’’นฺติ อตฺตโน เคหํ นยิํสุฯ

โสปิ เสฏฺฐิ ตสฺส มตภาวํ อนุวิชฺชนฺโต ‘‘โคปาลเกหิ นีโต’’ติ สุตฺวา ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาณาเปตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑาเปสิฯ ตสฺมิํ จ กาเล เสฏฺฐิสฺส ฆเร อชปาลโก สุสานํ นิสฺสาย อชิกา จาเรติฯ อเถกา เธนุ อชิกา ทารกสฺส ปุญฺเญน มคฺคา โอกฺกมฺม คนฺตฺวา ทารกสฺส ขีรํ ทตฺวา คตาฯ ตโต นิวตฺตมานาปิ ตเถว คนฺตฺวา ขีรมทาสิฯ อชปาลโก จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อชิกา ปาโตปิ อิมสฺมา ฐานา โอกฺกมิตฺวา คตา, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต ตํ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘มหาปุญฺโญ เอส ทารโก, ติรจฺฉานคตาปิสฺส คุณํ ชานนฺติ, ปฏิชคฺคิสฺสามิ น’’นฺติ คเหตฺวา เคหํ คโตฯ

ปุนทิวเส เสฏฺฐิ ‘‘มโต นุ โข ทารโก, น มโต’’ติ โอโลกาเปนฺโต อชปาลเกน คหิตภาวํ ญตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อาณาเปตฺวา ‘‘สฺเว อิมํ นครํ เอโก สตฺถวาหปุตฺโต ปวิสิสฺสติ, อิมํ ทารกํ เนตฺวา จกฺกมคฺเค ฐเปถ, เอวํ ตํ สกฏจกฺกํ ฉินฺทนฺตํ คมิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตํ ตตฺถ นิกฺขิตฺตํ สตฺถวาหปุตฺตสฺส ปุริมสกเฏ โคณา ทิสฺวา จตฺตาโร ปาเท ถมฺเภ วิย โอตาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ สตฺถวาโห ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ เตสํ ฐิตการณํ โอโลเกนฺโต ทารกํ ทิสฺวา ‘‘มหาปุญฺโญ ทารโก, ปติชคฺคิตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺหิตฺวา อคมาสิฯ

เสฏฺฐิปิ ตสฺส จกฺกปเถ มตภาวํ วา อมตภาวํ วา โอโลกาเปนฺโต สตฺถวาเหน คหิตภาวํ ญตฺวา ตสฺสปิ สหสฺสํ ทตฺวา อาณาเปตฺวา นครโต อวิทูเร ฐาเน ปปาเต ปาตาเปสิฯ โส ตตฺถ ปปตนฺโต นฬการานํ กมฺมกรณฏฺฐาเน เอกสาลาย ปติโตฯ สา ตสฺส ปุญฺญานุภาเวน สตวิหตกปฺปาสปิจุสมฺผสฺสสทิสา อโหสิฯ

อถ นํ นฬการเชฏฺฐโก ‘‘ปุญฺญวา เอส ทารโก, ปฏิชคฺคิตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺหิตฺวา เคหํ คโตฯ เสฏฺฐิ ทารกสฺส ปปาตโต ปติตฏฺฐาเน มตภาวํ วา อมตภาวํ วา ปริเยสาเปนฺโต นฬการเชฏฺฐเกน คหิตภาวํ ญตฺวา ตสฺสปิ สหสฺสํ ทตฺวา อาณาเปสิฯ

อปรภาเค เสฏฺฐิสฺส สกปุตฺโตปิ โสปิ อุโภ วยปฺปตฺตา อเหสุํฯ เสฏฺฐิ ปุน โฆสกทารกสฺส มารณุปายํ จินฺเตนฺโต อตฺตโน กุมฺภการสฺส เคหํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ มยฺหํ เคเห เอวรูโป เอโก อวชาตทารโก อตฺถิ, ตํ ทารกํ ยํกิญฺจิ กตฺวา มาเรตุํ วฏฺฏติ รหสฺเสนา’’ติ อาหฯ โส อุโภปิ กณฺเณ ปิทหิตฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม ภาริยํ กถํ กเถตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ตโต เสฏฺฐิ ‘‘อยํ มุธา น กริสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘หนฺท, โภ, สหสฺสํ คณฺหิตฺวา เอตํ กมฺมํ นิปฺผาเทหี’’ติ อาหฯ ลญฺชํ นาม อภินฺนํ ภินฺทติ, ตสฺมา โส สหสฺสํ ลภิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ, อยฺย, อสุกทิวเส นาม อาวาปํ อาลิมฺเปสฺสามิ, ตทา ตํ ทารกํ อสุกเวลาย นาม เปเสหี’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิปิ โข ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ทิวเส คเณนฺโต กุมฺภกาเรน วุตฺตทิวสสฺส สมฺปตฺตภาวํ ญตฺวา โฆสกกุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อมฺหากํ, ตาต, อสุกทิวเส นาม พหูหิ ภาชเนหิ อตฺโถ, ตฺวํ อมฺหากํ กุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘ปิตรา กิร เม ตุมฺหากํ เอกํ กถิตํ อตฺถิ, ตํ อชฺช นิปฺผาเทหี’ติ วเทหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิกฺขมิฯ

อถ นํ อนฺตรามคฺเค เสฏฺฐิสฺส สกปุตฺโต คุฬกีฬํ กีฬนฺโต ทิสฺวา เวเคน คนฺตฺวา ‘‘อหํ ภาติก ทารเกหิ สทฺธิํ กีฬนฺโต เอตฺตกํ นาม ชิโต, ตํ เม ปฏิชินิตฺวา เทหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘มยฺหํ อิทานิ โอกาโส นตฺถิ, ปิตา มํ อจฺจายิกกมฺเมน กุมฺภการสฺส สนฺติกํ ปหิณี’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘อหํ ภาติก ตตฺถ คมิสฺสามิ, ตฺวํ อิเมหิ สทฺธิํ กีฬิตฺวา มยฺหํ ลกฺขํ ปจฺจาหริตฺวา เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉา’’ติ อตฺตโน กถิตสาสนํ ตสฺส กเถตฺวา ทารเกหิ สทฺธิํ กีฬิฯ โสปิ กุมาโร กุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ สาสนํ อาโรเจสิฯ

โส ‘‘สาธุ, ตาต, นิปฺผาเทสฺสามี’’ติ ตํ กุมารํ คพฺภํ ปเวเสตฺวา ติขิณาย วาสิยา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา จาฏิมุขํ ปิทหิตฺวา ภาชนนฺตเร ฐเปตฺวา อาวาปํ อาลิมฺเปสิฯ โฆสกกุมาโร พหู ชินิตฺวา กนิฏฺฐสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ โส ตํ จิรายมานํ ญตฺวา ‘‘กิํ นุ โข จิรายตี’’ติ กุมฺภการเคหสภาคํ คนฺตฺวา กตฺถจิ อทิสฺวา ‘‘เคหํ คโต ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺติตฺวา เคหํ อคมาสิฯ

เสฏฺฐิ นํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข การณํ ภวิสฺสติ, มยา เอส มารณตฺถาย กุมฺภการสฺส สนฺติกํ ปหิโต, โส ทานิ ปุน อิเธวาคจฺฉตี’’ติ อาคจฺฉนฺตํเยว นํ ‘‘กิํ, ตาต, กุมฺภการสฺส สนฺติกํ น คโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ตาต, น คโตมฺหี’’ติฯ ‘‘กสฺมา, ตาตา’’ติ? โส อตฺตโน นิวตฺตการณญฺจ กนิฏฺฐภาติกสฺส ตตฺถ คตการณญฺจ อาโรเจสิฯ เสฏฺฐิ ตสฺส วจนสฺส สุตกาลโต ปฏฺฐาย มหาปถวิยา อชฺโฌตฺถโฏ วิย หุตฺวา ‘‘กิํ นาเมตํ ตฺวํ วทสี’’ติ วิปฺผนฺทจิตฺโต เวเคน กุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อญฺเญสํ สนฺติเก อกถนียภาเวน ‘‘เปกฺข, โภ, เปกฺข, โภ’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ เปกฺขาเปสิ ตฺวํ’’? นิฏฺฐิตํ เอตํ กมฺมนฺติฯ โส ตโตว นิวตฺติตฺวา เคหํ อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จสฺส เจตสิกโรโค อุปฺปชฺชิฯ

โส ตสฺมิํ กาเล เตน สทฺธิํ อภุญฺชิตฺวา อาสํ ภินฺทิตฺวา ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน มม ปุตฺตสฺส สตฺตุโน อนฺตรเมว ปสฺสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา โฆสกกุมารํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อิมํ ปณฺณํ อาทาย อสุกคาเม นาม อมฺหากํ กมฺมนฺติโก อตฺถิ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมํ ปณฺณํ ทตฺวา ‘อิมสฺมิํ กิร ปณฺเณ สาสนํ สีฆํ กโรหี’ติ วทฯ อนฺตรามคฺเค อมฺหากํ สหายโก คามกเสฏฺฐิ นาม เอโก เสฏฺฐิ อตฺถิ, ตสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา คจฺเฉยฺยาสี’’ติ จ มุขสาสนํ อทาสิฯ โส เสฏฺฐิํ วนฺทิตฺวา ปณฺณํ คเหตฺวา นิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค คามกเสฏฺฐิสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตสฺส เคหํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ พหิทฺวารโกฏฺฐเก นิสีทิตฺวา มสฺสุปริกมฺมํ กโรนฺตํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘กุโต อาคจฺฉสิ, ตาตา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘โกสมฺพิเสฏฺฐิโน ปุตฺโตมฺหิ, ตาตา’’ติ อาหฯ โส ‘‘อมฺหากํ สหายเสฏฺฐิโน ปุตฺโต’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อโหสิฯ

ตสฺมิํ จ ขเณ ตสฺส เสฏฺฐิโน ธีตาย เอกา ทาสี เสฏฺฐิธีตุ ปุปฺผานิ อาหริตุํ คจฺฉติฯ อถ นํ เสฏฺฐิ อาห – ‘‘ตฺวํ, อมฺม, เอตํ กมฺมํ ฐเปตฺวา โฆสกกุมารสฺส ปาเท โธวิตฺวา สยนํ อตฺถริตฺวา เทหี’’ติฯ สา ตถา กตฺวา อาปณํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิธีตุ ปุปฺผานิ อาหริฯ เสฏฺฐิธีตา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ อชฺช จิรํ พหิ ปปญฺเจสี’’ติ ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กิํ เต เอตฺตกํ กาลํ เอตฺถ กต’’นฺติ อาหฯ ‘‘มา กเถสิ, อยฺเย, มยา เอวรูโป นทิฏฺฐปุพฺโพ, ตุยฺหํ กิร ปิตุ สหายกเสฏฺฐิโน ปุตฺโต เอโก, น สกฺกา ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ กเถตุํฯ เสฏฺฐิ มํ ปุปฺผานํ อตฺถาย คจฺฉนฺติํ ‘ตสฺส กุมารสฺส ปาเท โธวิตฺวา สยนํ อตฺถริตฺวา เทหี’ติ อาห, เตนาหํ พหิ จิรํ ปปญฺเจสิ’’นฺติฯ สาปิ โข เสฏฺฐิธีตา ตสฺส กุมารสฺส จตุตฺเถ อตฺตภาเว ฆรสามินี อโหสิ, ตสฺมา ตสฺสา วจนสฺส สุตกาลโต ปฏฺฐาย เนว อตฺตโน ฐิตภาวํ , น นิสินฺนภาวํ อญฺญาสิฯ สา ตเมว ทาสิํ คเหตฺวา ตสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ นิทฺทายมานํ โอโลเกตฺวา ทุสฺสนฺเต ปณฺณํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอตํ ปณฺณ’’นฺติ กุมารํ อนุฏฺฐาเปตฺวาว ปณฺณํ คเหตฺวา วาเจตฺวา ‘‘อยํ อตฺตโน มรณปณฺณํ สยเมว คเหตฺวา อาคจฺฉตี’’ติ ตํ ปณฺณํ ผาเลตฺวา ตสฺมิํ อปฺปพุทฺเธเยว ‘‘มยา ตว สนฺติกํ ปุตฺโต เปสิโต, สหายกสฺส เม คามกเสฏฺฐิสฺส วยปฺปตฺตา ทาริกา อตฺถิ, ตฺวํ สีฆํ อมฺหากํ อาณาปวตฺติฏฺฐาเน อุปฺปาทํ ธนํ คณฺหิตฺวา สพฺพสเตน มม ปุตฺตสฺส คามกเสฏฺฐิโน ธีตรํ คเหตฺวา มงฺคลํ กโรหิฯ มงฺคเล จ นิฏฺฐิเต ‘อิมินา เม วิธาเนน กต’นฺติ มยฺหํ สาสนํ เปเสหิฯ อหํ ตว อิธ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ ปณฺณํ ลิขิตฺวา ตเมว ลญฺฉนํ ทตฺวา ปฐมํ พทฺธนิยาเมเนว ทุสฺสนฺเต พนฺธิฯ

โสปิ โข กุมาโร ตํทิวสํ ตตฺถ วสิตฺวา ปุนทิวเส เสฏฺฐิํ อาปุจฺฉิตฺวา กมฺมนฺติกสฺส คามํ คนฺตฺวา ปณฺณํ อทาสิ ฯ กมฺมนฺติโก ปณฺณํ วาเจตฺวา คามิเก สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘ตุมฺเหว มํ น คเณถ, มม สามี อตฺตโน เชฏฺฐปุตฺตสฺส สพฺพสเตน ทาริกํ อาเนตุํ มยฺหํ สนฺติกํ เปเสสิ, เวเคน อิมสฺมิํ ฐาเน อุปฺปาทํ สมฺปิณฺเฑถา’’ติ สพฺพํ มงฺคลสกฺการํ สชฺเชตฺวา คามกเสฏฺฐิสฺส สาสนํ เปเสตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา สพฺพสเตน มงฺคลกิริยํ นิฏฺฐาเปตฺวา โกสมฺพิเสฏฺฐิสฺส ปณฺณํ ปหิณิ ‘‘มยา ตุมฺเหหิ ปหิตปณฺเณ สาสนํ สุตฺวา อิทญฺจิทญฺจ กต’’นฺติฯ

เสฏฺฐิ ตํ สาสนํ สุตฺวา อคฺคิทฑฺโฒ วิย ‘‘อิทานิ นฏฺโฐมฺหี’’ติ จินฺตนวเสน โลหิตปกฺขนฺทิกโรคํ ปตฺวา ‘‘เยน เกนจิ ตํ อุปาเยน ปกฺโกสิตฺวา มม สนฺตกสฺส อสฺสามิกํ กริสฺสามี’’ติ ‘‘มงฺคลสฺส นิฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย กสฺมา มยฺหํ ปุตฺโต พหิ โหติ, สีฆํ อาคจฺฉตู’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ สาสนํ สุตฺวา กุมาเร คนฺตุํ อารทฺเธ เสฏฺฐิธีตา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พาโล มํ นิสฺสาย อิมํ สมฺปตฺติํ อลตฺถนฺติ น ชานาติ, ยํกิญฺจิ กตฺวา อิมสฺส คมนปฏิพาหนุปาโย กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตโต นํ อาห – ‘‘กุมาร, มา อติเวเคน คจฺฉาหิ, กุลคามํ คจฺฉนฺเตน นาม อตฺตโน ปริวจฺฉํ กตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

โกสมฺพกเสฏฺฐิปิ ตสฺส จิรายนภาวํ ญตฺวา ปุน สาสนํ ปหิณิ ‘‘กสฺมา เม ปุตฺโต จิรายติ, อหํ โลหิตปกฺขนฺทิกโรคํ ปตฺโต, ชีวนฺตเมว มํ อาคนฺตฺวา ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตสฺมิํ กาเล เสฏฺฐิธีตา ตสฺส อาโรเจสิ – ‘‘น เอโส ตว ปิตา, ตฺวํ ปน ‘ปิตา’ติ สญฺญํ กโรสิ ฯ เอส ตว มารณตฺถาย กมฺมนฺติกสฺส ปณฺณํ ปหิณิ, อหํ ตํ ปณฺณํ อปเนตฺวา อญฺญํ สาสนํ ลิขิตฺวา ตว เอตํ สมฺปตฺติํ อุปฺปาทยิํฯ เอส ตํ ‘อปุตฺตํ กริสฺสามี’ติ ปกฺโกสติ, เอตสฺส กาลกิริยํ อาคเมหี’’ติฯ อถสฺส ธรมานกสฺเสว กาลกตภาวํ สุตฺวา โกสมฺพินครํ อคมาสิฯ เสฏฺฐิธีตาปิ ตสฺส พหิเยว สญฺญํ อทาสิ ‘‘ตฺวํ ปวิสนฺโต สกลเคเห ตว อารกฺขํ ฐเปนฺโตว ปวิสาหี’’ติฯ สยมฺปิ เสฏฺฐิปุตฺเตน สทฺธิเมว ปวิสิตฺวา อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา โรทนฺตี วิย หุตฺวา อนฺธการฏฺฐาเน นิปนฺนกสฺส เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สีเสเนว หทยํ ปหริฯ โส ทุพฺพลตาย เตเนว ปหาเรน กาลมกาสิฯ

กุมาโรปิ ปิตุ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ‘‘ตุมฺเห มหาเสฏฺฐิสฺส มํ สกปุตฺโตติ วทถา’’ติ ปาทมูลิกานํ ลญฺชํ อทาสิฯ ตโต สตฺตเม ทิวเส ราชา ‘‘เสฏฺฐิฏฺฐานารหํ เอกํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ‘‘เสฏฺฐิสฺส สปุตฺตกนิปุตฺตกภาวํ ชานาถา’’ติ เปเสสิฯ เสฏฺฐิปาทมูลิกา รญฺโญ เสฏฺฐิสฺส สปุตฺตภาวํ กถยิํสุฯ

ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิฯ โส โฆสกเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ อถ นํ ภริยา อาห – ‘‘อยฺยปุตฺต, ตฺวมฺปิ อวชาโต, อหมฺปิ ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺตาฯ ปุพฺเพ กตกุสลวเสน ปน เอวรูปํ สมฺปตฺติํ อลภิมฺห, อธุนาปิ กุสลํ กริสฺสามา’’ติฯ โส ‘‘สาธุ ภทฺเท’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เทวสิกํ สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ปฏฺฐเปสิฯ

ตสฺมิํ สมเย ตาสํ ทฺวินฺนํ ชนานํ ขุชฺชุตฺตรา เทวโลกโต จวิตฺวา โฆสกเสฏฺฐิสฺส เคเห ธาติยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ชาตกาเล ขุชฺชา อโหสีติ ขุชฺชุตฺตราเตวสฺสา นามํ อกํสุฯ สามาวตีปิ เทวโลกโต จวิตฺวา ภทฺทวติยรฏฺเฐ ภทฺทิยนคเร ภทฺทวติยเสฏฺฐิสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, สามาติสฺสา นามํ อกํสุฯ อปรภาเค ตสฺมิํ นคเร ฉาตกภยํ อุปฺปชฺชิ, มนุสฺสา ฉาตกภยภีตา เยน วา เตน วา คจฺฉนฺติฯ ตทา อยํ ภทฺทวติยเสฏฺฐิ ภริยาย สทฺธิํ มนฺเตสิ – ‘‘ภทฺเท อิมสฺมิํ ฉาตกภยสฺส อนฺโต น ปญฺญายติ, โกสมฺพินคเร อมฺหากํ สหายกสฺส โฆสกเสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คจฺฉาม, น โส อมฺเห ทิสฺวา ปมชฺชิสฺสตี’’ติฯ ตสฺส กิร โส เสฏฺฐิ อทิฏฺฐสหายโก อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ โส เสสชนํ นิวตฺตาเปตฺวา ภริยญฺจ ธีตรญฺจ คณฺหิตฺวา โกสมฺพินครสฺส มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เต ตโยปิ อนฺตรามคฺเค มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา อนุปุพฺเพน โกสมฺพิํ ปตฺวา เอกาย สาลาย นิวาสํ อกํสุฯ

โฆสกเสฏฺฐิปิ โข อตฺตโน ฆรทฺวาเร กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ ทาเปสิฯ อถายํ ภทฺทวติยเสฏฺฐิ จินฺเตสิ – ‘‘น สกฺกา อมฺเหหิ อิมินาว กปณเวเสน สหายกสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตุํ, สรีเร ปากติเก ชาเต สุนิวตฺถา สุปารุตา เสฏฺฐิํ ปสฺสิสฺสามา’’ติฯ เต อุโภปิ ธีตรํ โฆสกเสฏฺฐิสฺส ทานคฺคํ ปหิณิํสุฯ สา อตฺตโน ภตฺตํ อาหรณตฺถาย ภาชนํ คเหตฺวา ทานคฺคํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ โอกาเส ลชฺชมานรูปา อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา ทานกมฺมิโก จินฺเตสิ – ‘‘เสสชนา สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเน เกวฏฺฏา มจฺฉวิโลเป วิย มหาสทฺทํ กตฺวา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺติ, อยํ ปน ทาริกา กุลธีตา ภวิสฺสติ, อุปธิสมฺปทาปิสฺสา อตฺถี’’ติฯ

ตโต นํ อาห – ‘‘ตฺวํ, อมฺม, กสฺมา เสสชโน วิย คณฺหิตฺวา น คจฺฉสี’’ติ? ตาต, เอวรูปํ สมฺพาธฏฺฐานํ กินฺติ กตฺวา ปวิสามีติฯ อมฺม, กติ ปน ชนา ตุมฺเหติ? ตโย ชนา, ตาตาติฯ โส ตโย ภตฺตปิณฺเฑ อทาสิฯ สา ตํ ภตฺตํ มาตาปิตูนํ อทาสิ, ปิตา ทีฆรตฺตํ ฉาตกตฺตา อติเรกํ ภุญฺชิตฺวา กาลมกาสิฯ สา ปุนทิวเส คนฺตฺวา ทฺเวเยว ภตฺตปิณฺเฑ คณฺหิฯ ตํทิวสํ เสฏฺฐิภริยา ภตฺเตน จ กิลนฺตตาย เสฏฺฐิโน จ มรณโสเกน รตฺติภาคสมนนฺตเร กาลมกาสิฯ สา ปุนทิวเส เสฏฺฐิธีตา เอกเมว ภตฺตปิณฺฑํ คณฺหิฯ ทานกมฺมิโก ตสฺสา กิริยํ อุปธาเรตฺวา, ‘‘อมฺม, ตยา ปฐมทิวเส ตโย ปิณฺฑา คหิตา, ปุนทิวเส ทฺเว, อชฺช เอกเมว คณฺหสิฯ กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ตํ การณํ กเถสิฯ กตรคามวาสิโน ปน, อมฺม, ตุมฺเหติฯ สา ตมฺปิ การณํ นิปฺปเทสโต กเถสิฯ ‘‘อมฺม, เอวํ สนฺเต ตฺวํ อมฺหากํ เสฏฺฐิธีตา นาม อโหสิ, มยฺหญฺจ อญฺญา ทาริกา นตฺถิ, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย มม ธีตา, อมฺมา’’ติ ตํ ธีตรํ กตฺวา คณฺหิฯ

สา อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ทานคฺเค มหาสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กสฺมา อยํ, ตาต, อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท’’ติ อาหฯ อมฺม, มหาชนสฺส อนฺตเร นาม อปฺปสทฺทํ กาตุํ น สกฺกาติฯ อหเมตฺถ อุปายํ ชานามิ, ตาตาติฯ กิํ กาตุํ วฏฺฏติ, อมฺมาติ? สมนฺตา วติํ กตฺวา ทฺเว ทฺวารานิ โยเชตฺวา อนฺโต ภาชนานิ ฐปาเปตฺวา เอเกน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา ภตฺตํ คณฺหิตฺวา เอเกน ทฺวาเรน นิกฺขมนํ กโรถ, ตาตาติฯ สาธุ, อมฺมาติ ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย ตถา กาเรสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทานคฺคํ ปทุมสฺสรํ วิย สนฺนิสินฺนสทฺทํ อโหสิฯ

ตโต โฆสกเสฏฺฐิ ปุพฺเพ ทานคฺคสฺมิํ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ สุตฺวา ตทา ตํ อสุณนฺโต ทานกมฺมิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตฺวํ อชฺช ทานํ น ทาเปสี’’ติฯ ทินฺนํ , อยฺยาติฯ อถ กสฺมา ปุพฺเพ วิย ทานคฺเค สทฺโท น สุยฺยตีติ? อาม, อยฺย, เอกา เม ธีตา อตฺถิ, อหํ ตาย กถิตอุปาเย ฐตฺวา ทานคฺคํ นิสฺสทฺทมกาสินฺติฯ ตว ธีตา นาม นตฺถิ, กุโต เต ธีตา ลทฺธาติ? โส วญฺเจตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน เสฏฺฐิสฺส สพฺพํ ธีตุ อาคมนวิธานํ กเถสิฯ

กสฺมา ปน โภ ตฺวํ เอวรูปํ ภาริยํ กมฺมมกาสิ? ตฺวํ เอตฺตกํ อทฺธานํ มม ธีตรํ อตฺตโน สนฺติเก วสมานํ นาโรเจสิ , เวเคน ตํ อมฺหากํ เคหํ อาณาเปหีติฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา อกามโก อาณาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เสฏฺฐิ ตํ ธีตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ‘‘ธีตุ สกฺการํ กโรมี’’ติ อตฺตโน สมานชาติเกหิ กุเลหิ ธีตุ สมานวยานิ ปญฺจ กุมาริกสตานิ ตสฺสา ปริวารมกาสิฯ

อเถกทิวสํ อุเทโน ราชา นคเร อนุสญฺจรนฺโต ตํ สามาวติํ ตาหิ กุมารีหิ ปริวาริตํ กีฬมานํ ทิสฺวา ‘‘กสฺสายํ ทาริกา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โฆสกเสฏฺฐิสฺส ธีตา’’ติ สุตฺวา สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ ปุจฺฉิฯ ตโต อสฺสามิกภาเว กถิเต ‘‘คจฺฉถ เสฏฺฐิโน กเถถ ‘ตุมฺหากํ ธีตรํ ราชา อิจฺฉตี’’’ติฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ ‘‘อมฺหากํ อญฺญา ทาริกา นตฺถิ, เอกธีติกํ สปตฺติวาเส ทาตุํ น สกฺโกมา’’ติฯ ราชา ตํ กถํ สุตฺวา เสฏฺฐิํ จ เสฏฺฐิภริยญฺจ พหิ กตฺวา สกลเคหํ ลญฺฉาเปสิฯ สามาวตี พหิ กีฬิตฺวา อาคจฺฉนฺตี มาตาปิตโร พหิ นิสินฺนเก ทิสฺวา ‘‘อมฺมตาตา, กสฺมา อิธ นิสินฺนตฺถา’’ติ? เต ตํ การณํ กถยิํสุฯ อมฺมตาตา, กสฺมา ตุมฺเห อิมํ ปฏิวจนํ น ชานาถ ‘‘มม ธีตา สปตฺติวาเส วสนฺตี เอกิกา วสิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สจสฺสา ปริวารา ปญฺจสตา กุมาริโย วสาเปถ, เอวํ วสิสฺสตี’’ติฯ อิทานิ เอวํ กถาเปถ, ตาตาติฯ ‘‘สาธุ, อมฺม, มยํ ตว จิตฺตํ น ชานิมฺหา’’ติ วตฺวา เต ตถา กถยิํสุฯ ราชา อุตฺตริตรํ ปสีทิตฺวา ‘‘สหสฺสมฺปิ โหตุ, สพฺพา อาเนถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ภทฺทเกน นกฺขตฺตมุหุตฺตเกน ปญฺจมาตุคามสตปริวารํ ราชเคหํ นยิํสุฯ ราชา ตา ปญฺจสตาปิ ตสฺสาเยว ปริวารํ กตฺวา อภิเสกํ กตฺวา วิสุํ เอกสฺมิํ ปาสาเท วสาเปสิฯ

เตน จ สมเยน โกสมฺพิยํ โฆสกเสฏฺฐิ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ ปวาริกเสฏฺฐีติ ตโย ชนา อญฺญมญฺญํ สหายกา โหนฺติฯ เต ตโยปิ ชนา ปญฺจสเต ตาปเส ปฏิชคฺคนฺติฯ ตาปสาปิ จตฺตาโร มาเส เตสํ สนฺติเก วสิตฺวา อฏฺฐ มาเส หิมวนฺเต วสนฺติฯ อเถกทิวสํ เต ตาปสา หิมวนฺตโต อาคจฺฉนฺตา มหากนฺตาเร ตสิตา กิลนฺตา เอกํ มหนฺตํ วฏรุกฺขํ ปตฺวา ตตฺถ อธิวตฺถาย เทวตาย สนฺติกา สงฺคหํ ปจฺจาสีสนฺตา นิสีทิํสุฯ

เทวตา สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา เตสํ ปานียปานกาทีนิ ทตฺวา กิลมถํ ปฏิวิโนเทสิฯ เต เทวตาย อานุภาเวน วิมฺหิตา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ นุ โข เทวเต กมฺมํ กตฺวา ตยา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ? เทวตา อาห – โลเก พุทฺโธ นาม ภควา อุปฺปนฺโน, โส เอตรหิ สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ตํ อุปฏฺฐาติฯ โส อุโปสถทิวเสสุ อตฺตโน ภตกานํ ปกติภตฺตเวตนเมว ทตฺวา อุโปสถํ การาเปสิฯ อถาหํ เอกทิวสํ มชฺฌนฺหิเก ปาตราสตฺถาย อาคโต กญฺจิ ภตกํ กมฺมํ กโรนฺตํ อทิสฺวา ‘‘อชฺช มนุสฺสา กสฺมา กมฺมํ น กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิํฯ ตสฺส เม เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อถาหํ เอตทโวจํ – ‘‘อิทานิ อุปฑฺฒทิวโส คโต, สกฺกา นุ โข อุปฑฺฒอุโปสถํ กาตุ’’นฺติฯ ตโต เสฏฺฐิสฺส ปฏิเวเทตฺวา ‘‘สกฺกา กาตุ’’นฺติ อาหฯ สฺวาหํ อุปฑฺฒทิวสํ อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา ตทเหว กาลํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ปฏิลภินฺติฯ

อถ เต ตาปสา ‘‘พุทฺโธ กิร อุปฺปนฺโน’’ติ สญฺชาตปีติปาโมชฺชา ตโต สาวตฺถิํ คนฺตุกามา หุตฺวาปิ ‘‘พหูปการา โน อุปฏฺฐากเสฏฺฐิโน, เตสมฺปิ อิมมตฺถํ อาโรเจสฺสามา’’ติ โกสมฺพิํ คนฺตฺวา เสฏฺฐีหิ กตสกฺการพหุมานา ‘‘ตทเหว มยํ คจฺฉามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตุริตตฺถ, นนุ ตุมฺเห ปุพฺเพ จตฺตาโร ปญฺจ มาเส วสิตฺวา คจฺฉถา’’ติ วุตฺตา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, สเหว คจฺฉามา’’ติ จ วุตฺเต – ‘‘คจฺฉาม มยํ, ตุมฺเห สณิกํ อาคจฺฉถา’’ติ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

เตปิ เสฏฺฐิโน ปจฺฉา ปญฺจสตปญฺจสตสกฏปริวารา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เชตวนโต อวิทูเร ฐาเน ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตสํ จริยาวเสน ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน ตโยปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา เตเนว นิยาเมน อชฺชตนาย สฺวาตนายาติ นิมนฺเตตฺวา อทฺธมาสํ ขนฺธาวารภตฺตํ นาม ทตฺวา สตฺถารํ อตฺตโน นครํ อาคมนตฺถาย ยาจิํสุฯ สตฺถา ‘‘สุญฺญาคาเร ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ กเถสิฯ

เต ‘‘อญฺญาตํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺเห อมฺเหหิ ปหิตสาสเนน อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน นครเมว อาคนฺตฺวา ตโยปิ ชนา สเก สเก อุยฺยาเน วิหาเร การาเปสุํฯ โฆสกเสฏฺฐินา การิโต โฆสิตาราโม นาม ชาโต, กุกฺกุฏเสฏฺฐินา การิโต กุกฺกุฏาราโม นาม ชาโต, ปาวาริกเสฏฺฐินา การิตํ ปาวาริกมฺพวนํ นาม ชาตํฯ เต วิหาเร การาเปตฺวา สตฺถุ ทูตํ ปหิณิํสุ – ‘‘สตฺถา อมฺหากํ สงฺคหํ กาตุํ อิมํ นครํ อาคจฺฉตู’’ติฯ สตฺถา ‘‘โกสมฺพิํ คมิสฺสามี’’ติ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร จาริกํ นิกฺขมนฺโต อนฺตรามคฺเค มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา คมนํ วิจฺฉินฺทิตฺวา กุรุรฏฺเฐ กมฺมาสทมฺมํ นาม นิคมํ อคมาสิฯ

ตสฺมิํ สมเย มาคณฺฑิโย สพฺพรตฺติํ พหิคาเม อคฺคิํ ชุหิตฺวา ปาโตว อนฺโตคามํ ปวิสติฯ สตฺถาปิ ปุนทิวเส อนฺโตคามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ปฏิปเถ มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ทสพลํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตฺตกํ กาลํ มม ธีตุ รูปสมฺปตฺติยา สทิสํ ทารกํ ปริเยสนฺโต จรามิ, รูปสมฺปตฺติยา จ สติปิ เอวรูปํ คหิตปพฺพชฺชเมว ปตฺเถสิํฯ อยํ โข ปน ปพฺพชิโต อภิรูโป ทสฺสนีโย มม ธีตุเยว อนุจฺฉวิโก’’ติ เวเคน เคหํ อคมาสิฯ ตสฺส กิร พฺราหฺมณสฺส ปุพฺเพ เอโก ปพฺพชิตวํโส อตฺถิ, เตนสฺส ปพฺพชิตเมว ทิสฺวา จิตฺตํ นมติฯ โส พฺราหฺมณิํ อามนฺเตสิ – ‘‘ภทฺเท มยา เอวรูโป ปพฺพชิโต นาม นทิฏฺฐปุพฺโพ สุวณฺณวณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ มม ธีตุเยว อนุจฺฉวิโก, สีฆํ เม ธีตรํ อลงฺกโรหี’’ติฯ พฺราหฺมณิยา ธีตรํ อลงฺกโรนฺติยาว สตฺถา อตฺตโน ฐิตฏฺฐาเน ปทเจติยานิ ทสฺเสตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิฯ

อถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณิยา สทฺธิํ ธีตรํ คเหตฺวา ตํ ฐานํ อาคจฺฉนฺโต อนฺโตคามํ ปวิฏฺฐกาเล อาคตตฺตา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ทสพลํ อทิสฺวา พฺราหฺมณิํ ปริภาสติ – ‘‘ตว การณํ ภทฺทกํ นาม นตฺถิ, ตยิ ปปญฺจํ กโรนฺติยาว โส ปพฺพชิโต นิกฺขมิตฺวา คโต’’ติฯ พฺราหฺมณ, คโต ตาว โหตุ, กตรทิสาภาเคน คโตติ? อิมินา ทิสาภาเคนาติ สตฺถุ คตฏฺฐานํ โอโลเกนฺโตว ปทเจติยานิ ทิสฺวา ‘‘ภทฺเท อิมานิ ตสฺส ปุริสสฺส ปทานิ, อิโต คโต ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ

อถ, พฺราหฺมณี, สตฺถุ ปทเจติยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พาโล วตายํ พฺราหฺมโณ อตฺตโน คนฺถมตฺตสฺสาปิ อตฺถํ น ชานาตี’’ติ เตน สทฺธิํ ปริหาสํ กโรนฺตี อาห – ‘‘ยาว พาโล จาสิ, พฺราหฺมณ, เอวรูปสฺส นาม ปุริสสฺส ธีตรํ ทสฺสามีติ วทสิฯ ราเคน หิ รตฺตสฺส โทเสน ทุฏฺฐสฺส โมเหน มูฬฺหสฺส ปุริสสฺส ปทํ นาม เอวรูปํ น โหติฯ โลเก ปน วิวฏจฺฉทสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส เอตํ ปทํ’’ ปสฺส, พฺราหฺมณ –

‘‘รตฺตสฺส หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว,

ทุฏฺฐสฺส โหติ อวกฑฺฒิตํ ปทํ;

มูฬฺหสฺส โหติ สหสานุปีฬิตํ,

วิวฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปท’’นฺติฯ

โส พฺราหฺมณิยา เอตฺตกํ กเถนฺติยาปิ อสุตฺวา ‘‘ตฺวํ นาม จณฺฑา มุขรา’’ติ อาหฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อญฺญมญฺญํ วิวาทํ กโรนฺตานํเยว สตฺถา ปิณฺฑาย จริตฺวา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน กตภตฺตกิจฺโจ พฺราหฺมณสฺส ทสฺสนูปจาเรเนว นิกฺขมิฯ พฺราหฺมโณ สตฺถารํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา พฺราหฺมณิํ อปสาเทตฺวา ‘‘อยํ โส ปุริโส’’ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ ทสพลสฺส ปุรโต ฐตฺวา ‘‘โภ ปพฺพชิต, อหํ ปาโตว ปฏฺฐาย ตํ ปริเยสนฺโต จรามิ, อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป มม ธีตาย สมานรูปา อิตฺถี นาม นตฺถิ, ปุริโสปิ ตยา สทฺธิํ สมานรูโป นาม นตฺถิ, มม ธีตรํ ตุยฺหํ โปสนตฺถาย ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, กามคฺควาสินิโย อุตฺตมรูปธรา นานาวณฺณํ กถํ กเถนฺติโย มม ปโลภนตฺถเมว อาคนฺตฺวา สนฺติเก ฐิตา เทวธีตาปิ น อิจฺฉิํ, กิมงฺคํ ปน อิมํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ,

นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;

กิํเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ,

ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’ติฯ (สุ. นิ. 841);

มาคณฺฑิยา จินฺเตสิ – ‘‘อนตฺถิเกน นาม ‘อล’นฺติ วตฺตุเมว วฏฺฏติฯ

อยํ ปน มม สรีรํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ นาม กตฺวา ‘ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’ติ อโวจ, เอกํ อิสฺสริยฏฺฐานํ ลภนฺตี อนฺตรเมวสฺส ปสฺสิสฺสามี’’ติ อาฆาตํ พนฺธิฯ สตฺถา ตํ อมนสิกตฺวา จริยวเสน พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ อารภิฯ เทสนาปริโยสาเน อุโภปิ ชายมฺปติกา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย ‘‘อิทานิ อมฺหากํ ฆราวาเสน อตฺโถ นตฺถี’’ติ ธีตรํ มาคณฺฑิยํ จูฬปิตรํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อุโภปิ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อถ ราชา อุเทโน จูฬมาคณฺฑิเยน สทฺธิํ โวหารํ กตฺวา มาคณฺฑิยทาริกํ ราชานุภาเวน เคหํ อาเนตฺวา อภิเสกํ กตฺวา ตสฺสา ปญฺจมาตุคามสตปริวาราย วสนฏฺฐานํ วิสุํ ปาสาทํ อทาสิฯ

สตฺถาปิ โข อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน โกสมฺพินครํ สมฺปาปุณิฯ เสฏฺฐิโน สตฺถุ อาคมนํ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อิเม, ภนฺเต, ตโย วิหารา ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กตา, ปฏิคฺคณฺหถ, ภนฺเต, วิหาเร จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส สงฺคหตฺถายา’’ติฯ ปฏิคฺคเหสิ ภควา วิหาเรฯ เตปิ เสฏฺฐิโน สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อภิวาเทตฺวา ฆรํ อคมํสุฯ

มาคณฺฑิยาปิ โข สตฺถุ อาคตภาวํ สุตฺวา ฉินฺนภินฺนเก ธุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘ตุมฺเห สมณํ โคตมํ อิมินา อิมินา จ นิยาเมน อกฺโกสถา’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เต สตฺถุ อนฺโตคามํ ปวิสนเวลาย สปริวารํ สตฺถารํ นานาวิเธหิ อกฺโกเสหิ อกฺโกสิํสุฯ อายสฺมา อานนฺโท สตฺถารํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เอวรูเป อกฺโกสนฏฺฐาเน น วสิสฺสาม, อญฺญํ นครํ คจฺฉามา’’ติฯ สตฺถา, ‘‘อานนฺท, ตถาคตา นาม อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ น กมฺปนฺติ, อยมฺปิ สทฺโท สตฺตาหํ นาติกฺกมิสฺสติ, อกฺโกสกานํเยว อุปริ ปติสฺสติ, ตฺวํ มา วิตกฺกยิตฺถา’’ติฯ เตปิ ตโย นครเสฏฺฐิโน มหาสกฺกาเรน ภควนฺตํ ปเวเสตฺวา มหาทานํ อทํสุฯ เตสํ อปราปรํ ทานํ ททนฺตานํเยว มาโส อติกฺกมิ, อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘พุทฺธา นาม สพฺพโลกํ อนุกมฺปมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺเญสมฺปิ โอกาสํ ทสฺสามา’’ติฯ ตโต เต โกสมฺพินครวาสิโนปิ ชนสฺส โอกาสํ อกํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย นาคราปิ วีถิสภาเคน คณสภาเคน มหาทานํ เทนฺติฯ

อเถกทิวสํ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มาลาการกเชฏฺฐกสฺส เคเห นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ สามาวติยา อุปฏฺฐายิกา ขุชฺชุตฺตรา อฏฺฐ กหาปเณ อาทาย มาลตฺถาย ตํ เคหํ อคมาสิฯ มาลาการเชฏฺฐโก ตํ ทิสฺวา, ‘‘อมฺม อุตฺตเร, อชฺช ตุยฺหํ ปุปฺผานิ ทาตุํ ขโณ นตฺถิ, อหํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสามิฯ ตฺวมฺปิ ปริเวสนาย สหายิกา โหหิ, เอวํ อิโต ปเรสํ เวยฺยาวจฺจกรณโต มุจฺจิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตโต ขุชฺชุตฺตรา อตฺตนา ลทฺธํ โภชนํ ภุญฺชิตฺวา พุทฺธานํ ภตฺตคฺเค เวยฺยาวจฺจํ อกาสิฯ สา สตฺถารา อุปนิสินฺนกถาวเสน กถิตํ ธมฺมํ สพฺพเมว อุคฺคณฺหิฯ อนุโมทนํ ปน สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

สา อญฺเญสุ ทิวเสสุ จตฺตาโรว กหาปเณ ทตฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมิํ ปน ทิวเส ทิฏฺฐสจฺจภาเวน ปรสนฺตเก จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา สพฺเพว อฏฺฐ กหาปเณ ทตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ปุปฺผานิ อาทาย สามาวติยา สนฺติกํ อคมาสิฯ อถ นํ สา ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม อุตฺตเร, ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ น พหูนิ ปุปฺผานิ อาหรสิ, อชฺช ปน พหุกานิ, กิํ โน ราชา อุตฺตริตรํ ปสนฺโน’’ติ? สา มุสาวาเท อภพฺพตาย อตีเต อตฺตนา กตํ อนิคุหิตฺวา สพฺพํ กเถสิฯ ‘‘อถ กสฺมา อชฺช พหูนิ ปุปฺผานิ อาหรสี’’ติ วุตฺตา จ เอวมาห – ‘‘อหํ อชฺช ทสพลสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อมตํ สจฺฉากาสิํ, ตสฺมา ตุมฺเห น วญฺเจมี’’ติฯ ตํ สุตฺวา, ‘‘อมฺม อุตฺตเร, ตยา ลทฺธํ อมตธมฺมํ อมฺหากมฺปิ เทหี’’ติ สพฺพาว หตฺถํ ปสารยิํสุฯ อยฺเย, เอวํ ทาตุํ น สกฺกา, อหํ ปน สตฺถารา กถิตนิยาเมน ตุมฺหากํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, ตุมฺเห อตฺตโน เหตุมฺหิ สติ ตํ ธมฺมํ ลภิสฺสถาติฯ เตน หิ, อมฺม อุตฺตเร, กเถหีติฯ ‘‘เอวํ กเถตุํ น สกฺกา, มยฺหํ อุจฺจํ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ตุมฺเห นีจาสเนสุ นิสีทถา’’ติ อาหฯ ตา ปญฺจสตาปิ อิตฺถิโย ขุชฺชุตฺตราย อุจฺจาสนํ ทตฺวา สยํ นีจาสนานิ คเหตฺวา นิสีทิํสุฯ ขุชฺชุตฺตราปิ เสกฺขปฏิสมฺภิทาสุ ฐตฺวา ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน สามาวติํ เชฏฺฐิกํ กตฺวา สพฺพาว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย ขุชฺชุตฺตรํ เวยฺยาวจฺจกรณโต อปเนตฺวา ‘‘ตฺวํ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา อาหริตฺวา อมฺเห สาเวหี’’ติ อาหํสุฯ ขุชฺชุตฺตราปิ ตโต ปฏฺฐาย ตถา อกาสิฯ

กสฺมา ปเนสา ทาสี หุตฺวา นิพฺพตฺตาติ? สา กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน เอกาย สามเณริยา อตฺตโน เวยฺยาวจฺจํ กาเรสิฯ เตน กมฺเมน ปญฺจ ชาติสตานิ ปเรสํ ทาสีเยว หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ กสฺมา ปน ขุชฺชา อโหสีติ? อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ อยํ พาราณสิรญฺโญ เคเห วสนฺตี เอกํ ราชกุลูปกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ขุชฺชธาตุกํ ทิสฺวา อตฺตนา สหวาสีนํ มาตุคามานํ ปุรโต ปริหาสํ กโรนฺตี ขุชฺชากาเรน วิจริฯ ตสฺมา ขุชฺชา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ กิํ ปน กตฺวา สา ปญฺญวนฺตี ชาตาติ? อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อยํ พาราณสิรญฺโญ เคเห วสนฺตี อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ราชเคหโต อุณฺหปายาสสฺส ปูริเต ปตฺเต คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘เอตฺถ ฐเปตฺวา คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ อฏฺฐ สุวณฺณกฏเก โอมุญฺจิตฺวา อทาสิฯ ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ปญฺญวนฺตี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

อถ โข ตา สามาวติยา ปริวารา ปญฺจสตา อิตฺถิโย ปฏิวิทฺธสจฺจาปิ สมานา รญฺโญ อสฺสทฺธภาเวน กาเลน กาลํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา พุทฺธทสฺสนํ น ลภนฺติฯ ตสฺมา ทสพเล อนฺตรวีถิํ ปฏิปนฺเน วาตปาเนสุ นปฺปโหนฺเตสุ อตฺตโน อตฺตโน คพฺเภสุ ฉิทฺทํ กตฺวา เตหิ โอโลเกนฺติ ฯ อเถกทิวสํ มาคณฺฑิยา อตฺตโน ปาสาทตลโต นิกฺขมิตฺวา จงฺกมมานา ตาสํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา คพฺภจฺฉิทฺทํ ทิสฺวา ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ตาหิ ตสฺสา สตฺถริ พทฺธาฆาตตํ อชานนฺตีหิ – ‘‘สตฺถา อิมํ นครํ อาคโต, มยํ เอตฺถ ฐตฺวา สตฺถารํ ปสฺสาม เจว ปูเชม จา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทานิสฺส กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ, อิมาปิ ตสฺส อุปฏฺฐายิกา, อิมาสมฺปิ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา รญฺญา สทฺธิํ รโหคตกาเล, ‘‘มหาราช, สามาวติมิสฺสกานํ พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถิ, กติปาเหเนว เต ชีวิตํ มาเรสฺสนฺติ, สามาวตี, สปริวารา ตุมฺเหสุ สิเนหํ วา เปมํ วา น กโรติ, สมณํ ปน โคตมํ อนฺตรวีถิยา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา วาตปาเนสุ อปฺปโหนฺเตสุ ตานิ ขณฺฑิตฺวาปิ โอกาสํ กตฺวา โอโลเกนฺตี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘น ตา เอวรูปํ กริสฺสนฺตี’’ติ น สทฺทหติฯ ปุน วุตฺเตปิ น สทฺทหติเยวฯ อถ นํ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเตปิ อสฺสทฺทหนฺตํ ‘‘สเจ เม วจนํ น สทฺทหสิ, ตาสํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา อุปธาเรหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ

ราชา คนฺตฺวา คพฺเภสุ ฉิทฺทํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ อตฺเถ อาโรจิเต ตาสํ อกฺกุชฺฌิตฺวา กิญฺจิ อวตฺวา ฉิทฺทานิ ปิทหาเปสิฯ ราชา ตโต ปฏฺฐาย ตาสํ ปาสาเท อุทฺธจฺฉิทฺทกชาลวาตปานานิ กาเรสิฯ

สา เตน การเณน ราชานํ โกเปตุํ อสกฺโกนฺตี, ‘‘เทว, เอตาสํ ตุมฺเหสุ เปมํ อตฺถิ วา นตฺถิ วาติ ชานิสฺสาม, อฏฺฐ กุกฺกุเฏ เปเสตฺวา ตุมฺหากํ อตฺถาย ปจาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘อิเม ปจิตฺวา เปเสตู’’ติ สามาวติยา อฏฺฐ กุกฺกุเฏ ปหิณิฯ โสตาปนฺนา อริยสาวิกา ชีวมาเน กุกฺกุเฏ กิํ ปจิสฺสติ, อลนฺติ วตฺวา ปน หตฺเถนปิ ผุสิตุํ น อิจฺฉิฯ มาคณฺฑิยา ‘‘โหตุ, มหาราช, เอเตเยว จ กุกฺกุเฏ สมณสฺส โคตมสฺส ปจนตฺถาย เปเสหี’’ติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ มาคณฺฑิยา อนฺตรามคฺเคเยว กุกฺกุเฏ มาราเปตฺวา ‘‘อิเม กุกฺกุเฏ ปจาเปตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส เทตู’’ติ ปหิณิฯ สา เตสํ มตภาเวน ทสพลญฺจ อุทฺทิสฺส ปหิตภาเวน ปจิตฺวา ทสพลสฺส เปเสสิฯ มาคณฺฑิยา ‘‘ปสฺส, มหาราชา’’ติ วตฺวา เอตฺตเกนปิ ราชานํ โกเปตุํ นาสกฺขิฯ

อยํ ปน อุเทโน ตาสุ เอเกกิสฺสา วสนฏฺฐาเน สตฺต สตฺต ทิวสานิ วสิฯ อถายํ มาคณฺฑิยา เอกํ กณฺหสปฺปโปตกํ เวฬุปพฺเพ ปกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ฐเปสิฯ รญฺโญ จ ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉนฺตสฺส หตฺถิกนฺตวีณํ อาทายเยว คมนํ อาจิณฺณํ, มาคณฺฑิยา รญฺโญ อตฺตโน สนฺติกํ อาคมนกาเล ตํ สปฺปโปตกํ อนฺโตวีณาย ปกฺขิปิตฺวา ฉิทฺทํ ปิทหาเปสิฯ อถ นํ สามาวติยา สนฺติกํ คมนกาเล, ‘‘มหาราช, สามาวตี นาม สมณสฺส โคตมสฺส ปกฺขา, ตุมฺเห น คเณติฯ ยํ กิญฺจิ กตฺวา ตุมฺหากํ โทสเมว จินฺเตติ, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ อาหฯ ราชา สามาวติยา วสนฏฺฐาเน สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ปุน สตฺตาเห มาคณฺฑิยาย นิเวสนํ อคมาสิฯ สา ตสฺมิํ อาคจฺฉนฺเตเยว ‘‘กจฺจิ เต, มหาราช, สามาวตี โอตารํ น คเวสตี’’ติ กเถนฺตี วิย รญฺโญ หตฺถโต วีณํ คเหตฺวา จาเลตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, เอตฺถ อพฺภนฺตเร วิจรตี’’ติ วตฺวา สปฺปสฺส นิกฺขมโนกาสํ กตฺวา ‘‘อพฺภุมฺเม อนฺโต สปฺโป’’ติ วีณํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ

ตสฺมิํ กาเล ราชา ปทิตฺตํ เวณุวนํ วิย ปกฺขิตฺตโลณํ อุทฺธนํ วิย จ โทเสน ตฏตฏายนฺโต ‘‘เวเคน สปริวารํ สามาวติํ ปกฺโกสถา’’ติ อาหฯ ราชปุริสา คนฺตฺวา ปกฺโกสิํสุฯ

สา รญฺโญ กุทฺธภาวํ ญตฺวา เสสมาตุคามานํ สญฺญมทาสิฯ ‘‘ราชา ตุมฺเห ฆาเตตุกาโม ปกฺโกสติ, อชฺช ทิวสํ โอทิสฺสเกน เมตฺตาผรเณน ราชานํ ผรถา’’ติ อาหฯ ราชา ตา อิตฺถิโย ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพาว ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา มหาธนุํ อาทาย วิสปีตกณฺฑํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ ปูเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สพฺพาว ตา สามาวติปฺปมุขา อิตฺถิโย โอธิโส เมตฺตํ ผริํสุฯ ราชา กณฺฑํ เนว ขิปิตุํ น อปเนตุํ สกฺโกติ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจนฺติ, สรีรํ เวธติ, มุขโต เขโฬ ปตติ, คเหตพฺพคหณํ น ปสฺสติฯ อถ นํ สามาวตี ‘‘กิํ, มหาราช, กิลมสี’’ติ อาหฯ อาม, เทวิ, กิลมามิ, อวสฺสโย เม โหหีติฯ สาธุ, มหาราช, กณฺฑํ มหาปถวิมุขํ กโรหีติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ สา ‘‘รญฺโญ หตฺถโต กณฺฑํ มุจฺจตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กณฺฑํ มุจฺจิฯ ราชา ตํขณํเยว อุทเก นิมุชฺชิตฺวา อาคมฺม อลฺลเกโส อลฺลวตฺโถ สามาวติยา ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ขม, เทวิ, มยฺหํ, เภทกานํ เม วจเนน อนุปธาเรตฺวา เอตํ กต’’นฺติ อาหฯ ขมามิ, เทวาติฯ ‘‘สาธุ, เทวิ, เอวํ ตยา มยฺหํ ขมิตํ นาม โหติฯ อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ยถารุจิยา ทสพลสฺส ทานํ เทถ, ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุณาถ, อชฺช โว ปฏฺฐาย ปริหารํ ทมฺมีติฯ เตน หิ, เทว, อชฺช ปฏฺฐาย เอกํ ภิกฺขุํ ยาจิตฺวา อาเนถ, โย โน ธมฺมํ วาเจสฺสตีติฯ ราชา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ยาจนฺโต อานนฺทตฺเถรํ ลภิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตา ปญฺจสตา อิตฺถิโย เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺจสฺส เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติฯ

ตา เอกทิวสํ เถรสฺส อนุโมทนาย ปสนฺนา เถรสฺส ปญฺจ อุตฺตราสงฺคสตานิ อทํสุฯ เถโร กิร ปุพฺเพ ตุนฺนวายกาเล เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส เอกาย สูจิยา สทฺธิํ หตฺถตลมตฺตํ โจฬขณฺฑํ อทาสิฯ โส สูจิยา ผเลน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว มหาปญฺโญ อโหสิ, โจฬขณฺฑสฺส ผเลน อิมินาว นิยาเมน ปญฺจสตกฺขตฺตุํ ทุสฺสานิ ปฏิลภิฯ

ตโต มาคณฺฑิยา อญฺญํ กาตพฺพํ อปสฺสนฺตี ‘‘อุยฺยานํ คจฺฉาม, มหาราชา’’ติ อาหฯ สาธุ, เทวีติฯ สา รญฺโญ สมฺปฏิจฺฉิตภาวํ ญตฺวา จูฬปิตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘อมฺหากํ อุยฺยานํ คตกาเล สามาวติยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สามาวติํ สปริวารํ อนฺโตกริตฺวา ‘รญฺโญ อาณา’ติ วตฺวา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา ปลาเลน ปลิเวเฐตฺวา เคเห อคฺคิํ เทถา’’ติฯ มาคณฺฑิโย ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตถา อกาสิฯ ตสฺมิํ ทิวเส สพฺพาปิ ตา อิตฺถิโย ปุพฺเพ กตสฺส อุปปีฬกกมฺมสฺสานุภาเวน สมาปตฺติํ อปฺเปตุํ นาสกฺขิํสุ, เอกปฺปหาเรเนว ภุสมุฏฺฐิ วิย ฌายิํสุฯ ตาสํ อารกฺขปุริสา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, อิทํ นาม กริํสู’’ติ อาจิกฺขิํสุฯ

ราชา ‘‘เกน กต’’นฺติ ปริเยสนฺโต มาคณฺฑิยาย การิตภาวํ ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, ภทฺทกํ ตยา กมฺมํ กตํ มยา กาตพฺพํ กโรนฺติยา, ‘‘อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย มยฺหํ วธาย ปริสกฺกมานา ฆาติตา, ปสนฺโนสฺมิ, ตุยฺหํ สมฺปตฺติํ ทสฺสามีติ ตว ญาตเก ปกฺโกสาเปหี’’ติ อาหฯ สา รญฺโญ กถํ สุตฺวา อญฺญาตเกปิ ญาตเก กตฺวา ปกฺโกสาเปสิฯ ราชา สพฺเพสํ สนฺนิปติตภาวํ ญตฺวา ราชงฺคเณ คลปฺปมาเณสุ อาวาเฏสุ นิขนิตฺวา อุปริ ฐิตานิ สีสานิ ภินฺทาเปนฺโต มหนฺเตหิ อยนงฺคเลหิ กสาเปสิฯ มาคณฺฑิยมฺปิ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทาเปตฺวา ปูวปจนกฏาเห ปจาเปสิฯ

กิํ ปน สามาวติยา สปริวาราย อคฺคินา ฌาปนกมฺมนฺติ? สา กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ เตเหว ปญฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธิํ คงฺคายํ กีฬิตฺวา พหิติตฺเถ ฐิตา สีเต ชาเต อวิทูรฏฺฐาเน ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปณฺณสาลํ ทิสฺวา อนฺโต อโสเธตฺวาว พหิ อคฺคิํ ทตฺวา วิสิพฺเพสุํฯ อนฺโตปณฺณสาลาย ปจฺเจกพุทฺโธ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺโนฯ ตา ชาลาสุ ปจฺฉินฺนาสุ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘กิํ อมฺเหหิ กตํ, อยํ ปจฺเจกพุทฺโธ รญฺโญ กุลูปโก, อิมํ ทิสฺวา ราชา อมฺหากํ กุชฺฌิสฺสติ, อิทานิ นํ สุชฺฌาปิตํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อญฺญานิปิ ทารูนิ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิํ อทํสุฯ ปุน ชาลาย ปจฺฉินฺนาย ปจฺเจกพุทฺโธ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ตาสํ ปสฺสนฺตีนํเยว จีวรานิ ปปฺโผเฏตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา คโตฯ

เตน กมฺเมน นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน อิมํ พฺยสนํ ปาปุณิํสุฯ จตุปริสมชฺเฌ ปน กถา อุทปาทิ – ‘‘พหุสฺสุตา วต ขุชฺชุตฺตรา, มาตุคามอตฺตภาเว ฐตฺวา ปญฺจนฺนํ มาตุคามสตานํ ธมฺมํ กเถตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิฯ สามาวตีปิ รญฺญา อตฺตโน อปฺปิตํ กณฺฑํ เมตฺตาผรเณน ผริตฺวา ปฏิพาหี’’ติ ตสฺสาปิ มหาชโน คุณํ กเถสิฯ เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํฯ อถ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน นิสินฺโน ตเทว การณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ขุชฺชุตฺตรํ พหุสฺสุตานํ, สามาวติํ เมตฺตาวิหารีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

อุตฺตรานนฺทมาตาวตฺถุ

[262] ปญฺจเม ฌายีนนฺติ ฌานาภิรตานํ อุปาสิกานํ, อุตฺตรา นนฺทมาตา, อคฺคาติ ทสฺเสติฯ สา กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺตา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ อุปาสิกํ ฌานาภิรตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร สุมนเสฏฺฐิํ นิสฺสาย วสนฺตสฺส ปุณฺณสีหสฺส นาม ภริยาย กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, อุตฺตราติสฺสา นามํ อกํสุฯ

อเถกสฺมิํ นกฺขตฺตมหทิวเส ราชคหเสฏฺฐิ ปุณฺณํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาต ปุณฺณ, นกฺขตฺตํ วา อุโปสโถ วา ทุคฺคตสฺส กิํ กริสฺสติ, เอวํ สนฺเตปิ วเทหิ ‘กิํ นกฺขตฺตปริพฺพยํ คเหตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสสิ, พลวโคเณ จ ผาลญฺจ นงฺคลญฺจ คเหตฺวา กสิสฺสสี’’’ติฯ ‘‘มม ภริยาย สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ชานิสฺสามิ, อยฺยา’’ติ ตํ กถํ ภริยาย อาโรเจสิฯ ‘‘เสฏฺฐิ นาม อยฺโย อิสฺสโร, ตสฺส ตยา สทฺธิํ กเถนฺตสฺส กถา โสภติ, ตฺวํ ปน อตฺตโน กสิกมฺมํ มา วิสฺสชฺเชสี’’ติ อาหฯ โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา กสิภณฺฑํ อาทาย กสิตุํ คโตฯ

ตํทิวสญฺจ สาริปุตฺตตฺเถโร นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ‘‘กสฺส อชฺช มยา สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต อิมสฺส ปุณฺณสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ภิกฺขาจารเวลาย ปตฺตจีวรมาทาย ปุณฺณสฺส กสนฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ