อถ นํ สตฺถา อปรภาเค อุปาสเก ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต จิตฺตสํยุตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

หตฺถกอาฬวกวตฺถุ

[251] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหีติ จตุพฺพิเธน สงฺคหวตฺถุนา ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ หตฺถโก อาฬวโก อคฺโคติ ทสฺเสติฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สมนฺนาคตํ เอกํ อุปาสกํ ฐานนฺตเร ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อาฬวิรฏฺเฐ อาฬวินคเร อาฬวกสฺส รญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, สฺเว ภตฺตจาฏิยา สทฺธิํ อาฬวกสฺส เปเสตพฺโพ อโหสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – เอกทิวสํ กิร อาฬวโก ราชา มิควตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตตฺวา ฉินฺทิตฺวา ธนุโกฏิยํ ลเคตฺวา นิวตฺเตตฺวา อาคจฺฉนฺโต วาตาตเปน กิลนฺตกาโย เอกํ สนฺทจฺฉายํ นิคฺโรธรุกฺขมูลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ มุหุตฺตํ ทรถํ วิโนเทตฺวา นิกฺขมนฺตํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ‘‘ติฏฺฐ ติฏฺฐ, ภกฺโขสิ เม’’ติ หตฺเถ คณฺหิฯ โส ทฬฺหํ คหิตตฺตา อญฺญํ อุปายํ อปสฺสนฺโต ‘‘เทวสิกํ เต เอเกกปุริเสน สทฺธิํ จาฏิภตฺตํ เปเสสฺสามี’’ติ วตฺวา นครํ คโตฯ ตโต ปฏฺฐาย พนฺธนาคารโต เอเกกมนุสฺเสน สทฺธิํ จาฏิภตฺตํ เปเสสิฯ เอเตเนว นิยาเมน พนฺธนาคาเร มนุสฺเสสุ ขีเณสุ ‘‘มหลฺลกมนุสฺเสสุ คยฺหมาเนสุ รฏฺฐโขโภ โหตี’’ติ เต อคฺคเหตฺวา ทหรกุมาเร คณฺหิตุํ อารภิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย นคเร ทารกมาตโร จ คพฺภินิโย จ อญฺญํ รฏฺฐํ คจฺฉนฺติฯ

ตสฺมิํ สมเย สตฺถา ปจฺจูสสมยนฺเต โลกํ โวโลเกนฺโต อาฬวกกุมารสฺส ติณฺณํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กุมาโร กปฺปสตสหสฺสํ ปตฺถิตปตฺถโน เทวโลกา จวิตฺวา อาฬวกรญฺโญ เคเห นิพฺพตฺโต, อญฺญํ กุมารํ อลภนฺตา สฺเว กุมารํ จาฏิภตฺเตน สทฺธิํ คเหตฺวา คจฺฉิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา สายนฺหสมเย อญฺญาตกเวเสน อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวนทฺวารํ คนฺตฺวา ตสฺส โทวาริกํ คทฺรภํ นาม ยกฺขํ ภวนํ ปวิสนตฺถาย ยาจิฯ โส อาห – ‘‘ภควา ตุมฺเห ปวิสถ, มยฺหํ ปน อาฬวกสฺส อนาโรจนํ นาม อยุตฺต’’นฺติฯ โส หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คตสฺส อาฬวกสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ สตฺถาปิ ตํ ภวนํ ปวิสิตฺวา อาฬวกสฺส นิสีทนปลฺลงฺเก นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย สาตาคิรเหมวตา อาฬวกสฺส ภวนมตฺถเกน ยกฺขสมาคมํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน คมเน อสมฺปชฺชมาเน ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาวชฺเชนฺตา สตฺถารํ อาฬวกสฺส ภวเน นิสินฺนํ ทิสฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา อาฬวกสฺส ตุฏฺฐิํ ปเวทยิํสุ – ‘‘ลาภา เต, อาวุโส อาฬวก, ยสฺส เต สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ภวเน นิสินฺโน , คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณาหี’’ติฯ โส เตสํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม เอกสฺส มุณฺฑกสมณสฺส มม ปลฺลงฺเก นิสินฺนภาวํ กเถนฺตี’’ติ อนตฺตมโน โกธาภิภูโต หุตฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ เอเตน สมเณน สทฺธิํ สงฺคาโม ภวิสฺสติ, ตตฺถ เม สหายา นาม โหถา’’ติ ทกฺขิณปาทํ อุกฺขิปิตฺวา สฏฺฐิโยชนมตฺตํ ปพฺพตกูฏํ อกฺกมิ, ตํ ภิชฺชิตฺวา ทฺวิธา อโหสิฯ อิโต ปฏฺฐาย อาฬวกยุทฺธํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อาฬวโก ปน สพฺพรตฺติํ ตถาคเตน สทฺธิํ นานปฺปกาเรน ยุชฺฌนฺโตปิ กิญฺจิ กาตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐ ปญฺเห ปุจฺฉิ, สตฺถา วิสฺสชฺเชสิ ฯ เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุกาเมน อาฬวกสุตฺตวณฺณนา (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.246) โอโลเกตพฺพาฯ

ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ จาฏิภตฺตาหรณเวลาย สกลนคเร คเหตพฺพยุตฺตํ ทารกํ อทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา อาห – ‘‘คณฺหิตุํ อยุตฺตฏฺฐาเน ปน อตฺถิ, ตาตา’’ติฯ อาม, เทว, อชฺช ราชกุเล ปุตฺโต ชาโตติฯ

คจฺฉถ, ตาตา, มยํ ชีวนฺตา ปุตฺตํ ลภิสฺสาม, จาฏิภตฺเตน นํ เปเสถาติฯ เต เทวิยา วิกฺกนฺทมานาย ทารกํ คเหตฺวา จาฏิภตฺเตน สทฺธิํ อาฬวกสฺส ภวนทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘หนฺท, อยฺย, ตว ภาคํ ปฏิจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ อาฬวโก เตสํ กถํ สุตฺวา อริยสาวกตฺตา ลชฺชมาโน อโธมุโข นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘อิทานิ เต, อาฬวก, ลชฺชนกิจฺจํ นตฺถิ, ทารกํ คเหตฺวา มม หตฺเถ ฐเปหี’’ติฯ เต ราชปุริสา อาฬวกกุมารํ อาฬวกสฺส หตฺเถ ฐเปสุํ, อาฬวโก ตํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ ฐเปสิ, สตฺถา ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปุน อาฬวกสฺส หตฺเถ ฐเปสิ, อาฬวโก ตํ คเหตฺวา ราชปุริสานํ หตฺเถ ฐเปสิฯ อิติสฺส หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตา ‘‘หตฺถโก อาฬวโก’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ

อถ นํ เต ราชปุริสา ตุฏฺฐมานสา อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช จาฏิภตฺตํ น สมฺปฏิจฺฉตี’’ติ สญฺญํ กตฺวา ‘‘กสฺมา, ตาตา, เอวเมว อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ เทว, ราชกุลสฺส ตุฏฺฐิ จ วฑฺฒิ จ, สตฺถา อาฬวกสฺส ภวเน นิสีทิตฺวา อาฬวกํ ทเมตฺวา อุปาสกตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา กุมารํ อมฺหากํ ทาเปสีติฯ สตฺถาปิ อาฬวกํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา อาฬวินคราภิมุโข ปายาสิฯ โส นครํ อุปสงฺกมนฺโต ลชฺชิตฺวาว โอสกฺกติฯ สตฺถา นํ โอโลเกตฺวา ‘‘ลชฺชสิ, อาฬวกา’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, ภนฺเต, นครวาสิโน มํ นิสฺสาย มาติมรณํ ปิติมรณํ ปุตฺตทารมรณญฺจ ปาปุณิํสุฯ เต มํ ปสฺสิตฺวา ทณฺเฑหิปิ เลฑฺฑูหิปิ ปหริสฺสนฺติฯ ตสฺมา โอสกฺกามิ, ภนฺเตติฯ ‘‘อาฬวก, นตฺถิ เต มยา สทฺธิํ คจฺฉนฺตสฺส ภยํ, วิสฺสตฺโถ เอหี’’ติ วตฺวา นครสฺส อวิทูเร ฐาเน วนสณฺเฑ อฏฺฐาสิฯ อาฬวกราชาปิ นาคเร คเหตฺวา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ คโตฯ สตฺถา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาวสาเน จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสุฯ เต อาฬวกสฺส ตตฺเถว วสนฏฺฐานํ กตฺวา อนุสํวจฺฉรํ พลิกมฺมํ ปฏฺฐเปสุํฯ

อาฬวโกปิ นาคเร ธมฺมิกาย รกฺขาย สงฺคณฺหิฯ โสปิ อาฬวกกุมาโร วุฑฺฒิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิฯ โส สพฺพกาลํ อริยสาวกอุปาสกานํ ปญฺจหิ สเตหิ ปริวุโต จรติฯ อเถกทิวสํ เตหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

สตฺถา สุวินีตํ ปริสํ ทิสฺวา ‘‘มหตี เต, อาฬวก, ปริสา, กถํ ตํ สงฺคณฺหาสี’’ติ อาหฯ ภควา ทาเนน ตุสฺสนฺตํ ทาเนน สงฺคณฺหามิ, ปิยวจเนน ตุสฺสนฺตํ ปิยวจเนน สงฺคณฺหามิ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสุ เตสํ นิตฺถรเณน ตุสฺสนฺตํ อุปฺปนฺนกิจฺจนิตฺถรเณน สงฺคณฺหามิ, สมานตฺตฏฺฐาเนน ตุสฺสนฺตํ สมานตฺตตาย สงฺคณฺหามีติฯ เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํฯ อถ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต หตฺถกํ อาฬวกํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

มหานามสกฺกวตฺถุ

[252] ปญฺจเม ปณีตทายกานนฺติ ปณีตรสทายกานํ มหานาโม สกฺโก อคฺโคติ ทสฺเสติฯ โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ปณีตรสทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุปุเร สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ทสพลสฺส ปฐมทสฺสเนเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

อเถกสฺมิํ สมเย สตฺถา เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา นิคฺโรธาราเม ปฏิวสติฯ มหานาโม ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สตฺถารํ เอวมาห – ‘‘ภควา สุตเมตํ ‘ภิกฺขุสงฺโฆ กิร เวรญฺชายํ ภิกฺขาจาเรน กิลมตี’ติ, มม จตุมาสํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปฏิชคฺคเน ปฏิญฺญํ เทถ, อหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สรีเร โอชํ ปเวเสสฺสามี’’ติฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ โส สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีตรสโภชนจตุมธุราทีหิ ปฏิชคฺคิตฺวา ปุน จตุมาสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อฏฺฐ มาเส ปูเรตฺวา ปุน จตุมาสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สกลสํวจฺฉรํ ปฏิชคฺคิฯ สตฺถา ตโต ปรํ ปฏิญฺญํ นาทาสิฯ มหานาโม ปน ตโต ปฏฺฐาย อปราปรํ สมฺปตฺตภิกฺขุสงฺฆสฺส เตเนว นิยาเมน สกฺการํ กโรติฯ ตสฺส โส คุโณ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ชาโตฯ เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํฯ