อยญฺจ มหาปชาปติ ปฐมเมว เอกวารํ สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจมานา นาลตฺถ, ตสฺมา กปฺปกํ ปกฺโกสาเปตฺวา เกเส ฉินฺนาเปตฺวา กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา สพฺพา ตา สากิยานิโย อาทาย เวสาลิํ คนฺตฺวา อานนฺทตฺเถเรน ทสพลํ ยาจาเปตฺวา อฏฺฐหิ ครุธมฺเมหิ ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ อลตฺถฯ อิตรา ปน สพฺพาปิ เอกโตว อุปสมฺปนฺนา อเหสุํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ วตฺถุ ปาฬิยํ (จูฬว. 402 อาทโย) อาคตเมวฯ

เอวํ อุปสมฺปนฺนา ปน มหาปชาปติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, อถสฺสา สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ สา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เสสา ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโย นนฺทโกวาทสุตฺตปริโยสาเน (ม. นิ. 3.398 อาทโย) อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํฯ อปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน ภิกฺขุนิโย ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต มหาปชาปติํ รตฺตญฺญูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

เขมาเถรีวตฺถุ

[236] ทุติเย เขมาติ เอวํนามิกา ภิกฺขุนีฯ อิโต ปฏฺฐาย จ ปนสฺสา ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถาติ อวตฺวา สพฺพตฺถ อภินีหารํ อาทิํ กตฺวา วตฺตพฺพเมว วกฺขามฯ

อตีเต กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ อยํ ปรปริยาปนฺนา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถกทิวสํ ตสฺส ภควโต อคฺคสาวิกํ สุชาตตฺเถริํ นาม ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ตโย โมทเก ทตฺวา ตํทิวสเมว อตฺตโน เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา เถริยา ทานํ ทตฺวา ‘‘อนาคเต พุทฺธุปฺปาเท ตุมฺเห วิย มหาปญฺญา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ยาวชีวํ กุสลกมฺเมสุ อปฺปมตฺตา หุตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี กสฺสปพุทฺธกาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สตฺตนฺนํ ภคินีนํ อพฺภนฺตรา หุตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ เคเหเยว โกมาริพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตาหิ ภคินีหิ สทฺธิํ ทสพลสฺส วสนปริเวณํ กาเรตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มทฺทรฏฺเฐ สาคลนคเร ราชกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, เขมาติสฺสา นามํ อกํสุฯ ตสฺสา สรีรวณฺโณ สุวณฺณรสปิญฺชโร วิย อโหสิฯ สา วยปฺปตฺตา พิมฺพิสารรญฺโญ เคหํ อคมาสิฯ

สา ตถาคเต ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ‘‘สตฺถา กิร รูเป โทสํ ทสฺเสตี’’ติ รูปมทมตฺตา หุตฺวา ‘‘มยฺหมฺปิ รูเป โทสํ ทสฺเสยฺยา’’ติ ภเยน ทสพลํ ทสฺสนาย น คจฺฉติฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สตฺถุ อคฺคุปฏฺฐาโก, มาทิสสฺส จ นาม อริยสาวกสฺส อคฺคมเหสี ทสพลํ ทสฺสนาย น คจฺฉติ, น เม เอตํ รุจฺจตี’’ติฯ โส กวีหิ เวฬุวนุยฺยานสฺส วณฺณํ พนฺธาเปตฺวา ‘‘เขมาย เทวิยา สวนูปจาเร คายถา’’ติ อาหฯ สา อุยฺยานสฺส วณฺณํ สุตฺวา คนฺตุกามา หุตฺวา ราชานํ ปฏิปุจฺฉิฯ ราชา ‘‘อุยฺยานํ คจฺฉ, สตฺถารํ ปน อทิสฺวา อาคนฺตุํ น ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ สา รญฺโญ ปฏิวจนํ อทตฺวาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ราชา ตาย สทฺธิํ คจฺฉนฺเต ปุริเส อาห – ‘‘สเจ เทวี อุยฺยานโต นิวตฺตมานา ทสพลํ ปสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ สเจ น ปสฺสติ, ราชาณาย นํ ทสฺเสถา’’ติฯ อถ โข สา เทวี ทิวสภาคํ อุยฺยาเน จริตฺวา นิวตฺตนฺตี ทสพลํ อทิสฺวาว คนฺตุํ อารทฺธาฯ อถ นํ ราชปุริสา อตฺตโน อรุจิยาว เทวิํ สตฺถุ สนฺติกํ นยิํสุฯ

สตฺถา ตํ อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา อิทฺธิยา เอกํ เทวจฺฉรํ นิมฺมินิตฺวา ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา พีชมานํ วิย อกาสิฯ เขมา เทวี ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มานมฺหิ นฏฺฐา, เอวรูปา นาม เทวจฺฉรปฺปฏิภาคา อิตฺถิโย ทสพลสฺส อวิทูเร ติฏฺฐนฺติ, อหํ เอตาสํ ปริจาริกาปิ นปฺปโหมิ, มานมทํ หิ นิสฺสาย ปาปจิตฺตสฺส วเสน นฏฺฐา’’ติ ตํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา ตเมว อิตฺถิํ โอโลกยมานา อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา ปสฺสนฺติยาว ตถาคตสฺส อธิฏฺฐานพเลน สา อิตฺถี ปฐมวยํ อติกฺกมฺม มชฺฌิมวเย ฐิตา วิย มชฺฌิมวยํ อติกฺกมฺม ปจฺฉิมวเย ฐิตา วิย จ วลิตฺตจา ปลิตเกสา ขณฺฑวิรฬทนฺตา อโหสิฯ ตโต ตสฺสา ปสฺสนฺติยาว สทฺธิํ ตาลวณฺเฏน ปริวตฺติตฺวา ปริปติฯ ตโต เขมา ปุพฺพเหตุสมฺปนฺนตฺตา ตสฺมิํ อารมฺมเณ อาปาถคเต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘เอวํวิธมฺปิ นาม สรีรํ เอวรูปํ วิปตฺติํ ปาปุณาติ, มยฺหมฺปิ สรีรํ เอวํคติกเมว ภวิสฺสตี’’ติฯ อถสฺสา เอวํ จินฺติตกฺขเณ สตฺถา อิมํ ธมฺมปเท คาถมาห –

‘‘เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ,

สยํกตํ มกฺกฏโกว ชาลํ;

เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา,

อนเปกฺขิโน สพฺพทุกฺขํ ปหายา’’ติฯ

สา คาถาปริโยสาเน ฐิตปเท ฐิตาเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อคารมชฺเฌ วสนฺเตน นาม อรหตฺตํ ปตฺเตน ตํทิวสเมว ปรินิพฺพายิตพฺพํ วา ปพฺพชิตพฺพํ วา โหติ, สา ปน อตฺตโน อายุสงฺขารานํ ปวตฺตนภาวํ ญตฺวา ‘‘อตฺตโน ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสฺสามี’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ อนภิวาเทตฺวาว อฏฺฐาสิฯ ราชา อิงฺคิเตเนว อญฺญาสิ – ‘‘อริยธมฺมํ ปตฺตา ภวิสฺสตี’’ติฯ อถ นํ อาห – ‘‘เทวิ คตา นุ โข สตฺถุทสฺสนายา’’ติฯ มหาราช, ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐทสฺสนํ ปริตฺตํ, อหํ ปน ทสพลํ สุทิฏฺฐมกาสิํ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชานาถาติ ฯ ราชา ‘‘สาธุ, เทวี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สุวณฺณสิวิกาย ภิกฺขุนิอุปสฺสยํ อุปเนตฺวา ปพฺพาเชสิฯ อถสฺสา ‘‘เขมาเถรี นาม คิหิภาเว ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา’’ติ มหาปญฺญภาโว ปากโฏ อโหสิฯ อิทเมตฺถ วตฺถุฯ อถ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน นิสินฺโน ภิกฺขุนิโย ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต เขมาเถริํ มหาปญฺญานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

อุปฺปลวณฺณาเถรีวตฺถุ

[237] ตติเย อุปฺปลวณฺณาติ นีลุปฺปลคพฺภสทิเสเนว วณฺเณน สมนฺนาคตตฺตา เอวํลทฺธนามา เถรีฯ สา กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา อปรภาเค มหาชเนน สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนิํ อิทฺธิมนฺตีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ สา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี กสฺสปพุทฺธกาเล พาราณสินคเร กิกิสฺส กาสิรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา สตฺตนฺนํ ภคินีนํ อพฺภนฺตรา หุตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปริเวณํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตาฯ

ตโต จวิตฺวา ปุน มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺตี เอกสฺมิํ คาเม สหตฺถา กมฺมํ กตฺวา ชีวนกฏฺฐาเน นิพฺพตฺตาฯ สา เอกทิวสํ เขตฺตกุฏิํ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ สเร ปาโตว ปุปฺผิตํ ปทุมปุปฺผํ ทิสฺวา ตํ สรํ โอรุยฺห ตญฺเจว ปุปฺผํ ลาชปกฺขิปนตฺถาย ปทุมินิยา ปตฺตญฺจ คเหตฺวา เกทาเร สาลิสีสานิ ฉินฺทิตฺวา กุฏิกาย นิสินฺนา ลาเช ภชฺชิตฺวา ปญฺจ ลาชสตานิ คเณสิฯ ตสฺมิํ ขเณ คนฺธมาทนปพฺพเต นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อาคนฺตฺวา ตสฺสา อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ สา ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ลาเชหิ สทฺธิํ ปทุมปุปฺผํ คเหตฺวา กุฏิโต โอรุยฺห ลาเช ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปทุมปุปฺเผน ปตฺตํ ปิธาย อทาสิฯ อถสฺสา ปจฺเจกพุทฺเธ โถกํ คเต เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ปุปฺเผน อนตฺถิกา, อหํ ปุปฺผํ คเหตฺวา ปิฬนฺธิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺถโต ปุปฺผํ คเหตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ, อยฺโย, ปุปฺเผน อนตฺถิโก อภวิสฺส, ปตฺตมตฺถเก ฐเปตุํ น อทสฺส, อทฺธา อยฺยสฺส อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ ปุน คนฺตฺวา ปตฺตมตฺถเก ฐเปตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ ขมาเปตฺวา, ‘‘ภนฺเต , อิเมสํ เม ลาชานํ นิสฺสนฺเทน ลาชคณนาย ปุตฺตา อสฺสุ, ปทุมปุปฺผสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เม ปเท ปเท ปทุมปุปฺผํ อุฏฺฐหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺสา ปสฺสนฺติยาว อากาเสน คนฺธมาทนปพฺพตํ คนฺตฺวา ตํ ปทุมํ นนฺทมูลกปพฺภาเร ปจฺเจกพุทฺธานํ อกฺกมนโสปานสมีเป ปาทปุญฺฉนํ กตฺวา ฐเปสิฯ

สาปิ ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เทวโลเก ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย จสฺสา ปเท ปเท มหาปทุมปุปฺผํ อุฏฺฐาสิฯ สา ตโต จวิตฺวา ปพฺพตปาเท เอกสฺมิํ ปทุมสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติฯ ตํ นิสฺสาย เอโก ตาปโส วสติ, โส ปาโตว มุขโธวนตฺถาย สรํ คนฺตฺวา ตํ ปุปฺผํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ เสเสหิ มหนฺตตรํ, เสสานิ จ ปุปฺผิตานิ, อิทํ มกุฬิตเมว, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณนา’’ติ อุทกํ โอตริตฺวา ตํ ปุปฺผํ คณฺหิฯ ตํ เตน คหิตมตฺตเมว ปุปฺผิตํฯ ตาปโส อนฺโตปทุมคพฺเภ นิปนฺนทาริกํ อทฺทสฯ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย จ ธีตุสิเนหํ ลภิตฺวา ปทุเมเนว สทฺธิํ ปณฺณสาลํ เนตฺวา มญฺจเก นิปชฺชาเปสิฯ