เถโร อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท มนุสฺเสหิ ยาจิยมาโน เคเห เคเห โถกํ โถกํ ปิวิตฺวา อวิทูรํ คนฺตฺวาว อนาหาริกภาเวน สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺการฏฺฐาเน ปติฯ

สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ นิกฺขมนฺโต ตํ ทิสฺวา คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา วิครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิฯ โส ปุนทิวเส สติํ ลภิตฺวา อตฺตนา กตการณํ สุตฺวา อจฺจยํ เทเสตฺวา ทสพลํ ขมาเปตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เอวํ วตฺถุ วินเย สมุฏฺฐิตํฯ ตํ ตตฺถ อาคตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํฯ อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวเน มหาวิหาเร นิสีทิตฺวา ปฏิปาฏิยา เถเร ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต สาคตตฺเถรํ เตโชธาตุกุสลานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

ราธตฺเถรวตฺถุ

[233] เอกาทสเม ปฏิภาเนยฺยกานนฺติ สตฺถุ ธมฺมเทสนาปฏิภานสฺส ปจฺจยภูตานํ ปฏิภานชนกานํ ภิกฺขูนํ ราธตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ เถรสฺส หิ ทิฏฺฐิสมุทาจารญฺจ โอกปฺปนิยสทฺธญฺจ อาคมฺม ทสพลสฺส นวนวา ธมฺมเทสนา ปฏิภาติฯ ตสฺมา เถโร ปฏิภาเนยฺยกานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภาเนยฺยกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ ตถาคตํ ปริจริตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร พฺราหฺมณกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ราธมาณโวติสฺส นามํ อกํสุฯ

โส มหลฺลกกาเล อตฺตโน ปุตฺตทาเรน อพหุมโต ‘‘ปพฺพชิตฺวา กาลํ วีตินาเมสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ‘‘ชิณฺโณ มหลฺลกพฺราหฺมโณ’’ติ น โกจิ ปพฺพาเชตุํ อิจฺฉิฯ อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตุกาโม ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, ปุตฺตทารา ตํ ปฏิชคฺคนฺตี’’ติ? กุโต, โภ โคตม, ปฏิชคฺคนํ, มหลฺลโกติ มํ พหิ นีหริํสุฯ กิํ ปน เต, พฺราหฺมณ, ปพฺพชิตุํ น วฏฺฏตีติ? โก มํ, โภ โคตม, ปพฺพาเชสฺสติ, มหลฺลกภาเวน มํ น โกจิ อิจฺฉตีติฯ สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สญฺญํ อทาสิฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ราธพฺราหฺมณํ ปพฺพาเชตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา อิมํ พฺราหฺมณํ สาทเรน ปพฺพชาเปสิ, น โข เม เอตํ อนาทเรน ปริหริตุํ วฏฺฏตี’’ติ ราธตฺเถรํ อาทาย คามกาวาสํ อคมาสิฯ ตตฺรสฺส อธุนา ปพฺพชิตตฺตา กิจฺฉลาภิสฺส เถโร อตฺตโน ปตฺตํ อาวาสํ เทติ, อตฺตโน ปตฺตํ ปณีตปิณฺฑปาตมฺปิ ตสฺเสว ทตฺวา สยํ ปิณฺฑาย จรติฯ ราธตฺเถโร เสนาสนสปฺปายญฺจ โภชนสปฺปายญฺจ ลภิตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

อถ นํ เถโร คเหตฺวา ทสพลํ ปสฺสิตุํ อาคโตฯ สตฺถา ชานนฺโตว ปุจฺฉิ – ‘‘โย เต มยา , สาริปุตฺต, นิสฺสิตโก ทินฺโน, กีทิสํ ตสฺส, น อุกฺกณฺฐตี’’ติ? ภนฺเต, สาสเน อภิรมิตภิกฺขุ นาม เอวรูโป ภเวยฺยาติฯ อถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร กตญฺญู กตเวที’’ติ สงฺฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อิทานิ กตญฺญูกตเวทิตา, โส อตีเต อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺโตปิ กตญฺญูกตเวทีเยว อโหสี’’ติฯ กตรสฺมิํ กาเล ภควาติ?

อตีเต, ภิกฺขเว, ปพฺพตปาทมฺหิ ปญฺจสตมตฺตา วฑฺฒกิปุริสา มหาอรญฺญํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร ฉินฺทิตฺวา มหาอุฬุมฺปํ พนฺธิตฺวา นทิยา โอตาเรนฺติฯ อเถโก หตฺถินาโค เอกสฺมิํ วิสมฏฺฐาเน โสณฺฑาย สาขํ คณฺหนฺโต สาขาภงฺคเวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ติขิณขาณุเก ปาเทน อวตฺถาสิ, ปาโท วิทฺโธ, ทุกฺขเวทนา วตฺตนฺติฯ โส คมนํ อภินีหริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว นิปชฺชิฯ โส กติปาหจฺจเยน เต วฑฺฒกี อตฺตโน สมีเปน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม นิสฺสายาหํ ชีวิตํ ลภิสฺสามี’’ติ เตสํ อนุปทํ อคมาสิฯ เต นิวตฺติตฺวา หตฺถิํ ทิสฺวา ภีตา ปลายนฺติฯ โส เตสํ ปลายนภาวํ ญตฺวา อฏฺฐาสิ, ปุน ฐิตกาเล อนุพนฺธิฯ

วฑฺฒกิเชฏฺฐโก จินฺเตสิ – ‘‘อยํ หตฺถิ อมฺเหสุ ติฏฺฐนฺเตสุ อนุพนฺธติ, ปลายนฺเตสุ ติฏฺฐติ, ภวิสฺสติ ตตฺถ การณ’’นฺติฯ

สพฺเพ ตํ ตํ รุกฺขํ อารุยฺห ตสฺส อาคมนํ ปฏิมาเนนฺตา นิสีทิํสุฯ โส เตสํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปาทํ ทสฺเสนฺโต ปริวตฺเตตฺวา นิปชฺชิฯ ตทา วฑฺฒกีนํ สญฺญา อุทปาทิ – ‘‘คิลานภาเวน, โภ, เอส อาคจฺฉติ, น อญฺเญน การเณนา’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปาเท ปวิฏฺฐขาณุกํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา การเณน เอส อาคโต’’ติ ติขิณวาสิยา ขาณุกโกฏิยํ โอธิํ ทตฺวา ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา กฑฺฒิตฺวา นีหริํสุฯ อถสฺส วณมุขํ ปีเฬตฺวา ปุพฺพโลหิตํ นีหริตฺวา กสาโวทเกน โธวิตฺวา อตฺตโน ชานนเภสชฺชํ มกฺเขตฺวา นจิรสฺเสว ผาสุกํ อกํสุฯ

หตฺถินาโค คิลานา วุฏฺฐิโต จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยฺหํ พหุปการา, อิเม มยา นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธํ, มยา อิเมสํ กตญฺญุนา กตเวทินา ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา เสตํ คนฺธหตฺถิโปตกํ อาเนสิฯ วฑฺฒกิโน หตฺถิโปตกํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ หตฺถี ปุตฺตมฺปิ คเหตฺวา อาคโต’’ติ อติวิย ตุฏฺฐจิตฺตา อเหสุํฯ หตฺถินาโค จินฺเตสิ – ‘‘มยิ ติฏฺฐนฺเต ‘กิํ นุ โข อยํ อาคโต’ติ มม อาคตการณํ น ชานิสฺสนฺตี’’ติ ฐิตฏฺฐานโต ปกฺกามิฯ หตฺถิโปตโก ปิตุ ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุปายาสิฯ หตฺถินาโค ตสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา นิวตฺตนตฺถาย สทฺทสญฺญํ อทาสิฯ โส ปิตุ กถํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา วฑฺฒกีนํ สนฺติกํ คโตฯ วฑฺฒกิโน ‘‘อิมํ หตฺถิโปตกํ อมฺหากํ ทาตุํ อาคโต ภวิสฺสติ เอโส’’ติ ญตฺวา ‘‘อมฺหากํ สนฺติเก ตยา กตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ปิตุ สนฺติกํเยว คจฺฉา’’ติ ปหิณิํสุฯ หตฺถินาโค ยาวตติยํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตมฺปิ ปุน วฑฺฒกีนํเยว สมีปํ เปเสสิฯ ตโต ปฏฺฐาย วฑฺฒกิโน หตฺถิโปตกํ อตฺตโน สนฺติเก กตฺวา ปฏิชคฺคนฺติฯ โภชนกาเล เอเกกํ ภตฺตปิณฺฑํ เทนฺติ, ภตฺตํ ตสฺส ยาวทตฺถํ อโหสิฯ โส วฑฺฒกีหิ อนฺโตคหเน โกฏฺฏิตํ ทพฺพสมฺภารํ อาหริตฺวา องฺคณฏฺฐาเน ราสิํ กโรติฯ เอเตเนว นิยาเมน อญฺญมฺปิ อุปการกมฺมํ กโรติฯ

สตฺถา อิมํ การณํ อาหริตฺวา ปุพฺเพปิ สาริปุตฺตสฺส กตญฺญูกตเวทิภาวํ ทีเปติฯ สาริปุตฺตตฺเถโร หิ ตทา มหาหตฺถี อโหสิ, อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อาคโต โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ หตฺถิโปตโก อโหสิฯ สํยุตฺตนิกายํ ปน ปตฺวา สกลํ ราธสํยุตฺตํ, ธมฺมปเท จ –

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;

ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย’’ติฯ (ธ. ป. 76) –

คาถา เถรสฺส ธมฺมเทสนา นามฯ อปรภาเค ปน สตฺถา ปฏิปาฏิยา เถเร ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต ราธตฺเถรํ ปฏิภาเนยฺยกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

โมฆราชตฺเถรวตฺถุ

[234] ทฺวาทสเม ลูขจีวรธรานนฺติ ลูขจีวรํ ธาเรนฺตานํ โมฆราชา อคฺโคติ ทสฺเสติฯ อยํ หิ เถโร สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ ติวิเธนปิ ลูเขน สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรสิฯ ตสฺมา ลูขจีวรธรานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติ, ตโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว กฏฺฐวาหนนคเร อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อปรภาเค วยปฺปตฺโต กฏฺฐวาหนราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต อมจฺจฏฺฐานํ ลภิฯ

ตสฺมิํ กาเล กสฺสปทสพโล โลเก อุปฺปชฺชิฯ กฏฺฐวาหนราชา ‘‘พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาต, พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน, อิมํ ปจฺจนฺตนครํ เอกปฺปหาเรเนว อุโภหิ อมฺเหหิ ตุจฺฉํ กาตุํ น สกฺกา, ตฺวํ ตาว มชฺฌิมเทสํ คนฺตฺวา พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา ทสพลํ อิมํ นครํ อาเนหี’’ติ ปุริสสหสฺเสน สทฺธิํ เปเสสิฯ โส อนุปุพฺเพน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ตตฺเถว ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ อกาสิฯ เตน สทฺธิํ คตปุริสา ปน สพฺเพปิ นิวตฺติตฺวา ปุน รญฺโญ สนฺติกํ อาคตาฯ