เมนู

สตฺถา สพฺพาวนฺตํ ปริสํ โอโลเกตฺวา มหาชนํ อุรุเวลกสฺสปสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม มยฺหํ วา กสฺสปสฺส วา มหนฺตภาวํ น ชานนฺติ, สวิตกฺกา จ นาม เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘กสฺสป, ตุยฺหํ อุปฏฺฐากานํ วิตกฺกํ ฉินฺทา’’ติ เถรสฺส สญฺญํ อทาสิฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุฏฺฐายาสนา สตฺถารํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อากาสํ อุปฺปติตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา โอรุยฺห ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิฯ เอเตนุปาเยน สตฺตเม วาเร สตฺตตาลปฺปมาณํ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตสฺมิํ กาเล มหาชโน ‘‘อยํ โลเก มหาสมโณ’’ติ สตฺถริ นิพฺพิตกฺโก ชาโต, อถสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน ราชา เอกาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโต, เอกนหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิฯ เตปิ อุรุเวลกสฺสปสฺส ปริวารา สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อตฺตโน อาเสวนวเสน จินฺเตสุํ – ‘‘อมฺหากํ ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, พหิ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสามา’’ติ อุรุเวลกสฺสปตฺเถรํเยว ปริวาเรตฺวา วิจริํสุฯ เตสุ เอเกกสฺมิํ เอเกกํ นิสฺสิตกํ คณฺหนฺเต ทฺเว สหสฺสานิ โหนฺติ, ทฺเว ทฺเว คณฺหนฺเต ตีณิ สหสฺสานิ โหนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย ยตฺตกา เตสํ นิสฺสิตกา, ตตฺตเก กเถตุํ วฏฺฏตีติฯ อิทเมตฺถ วตฺถุฯ อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เถรํ มหาปริสานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

กาฬุทายิตฺเถรวตฺถุ

[225] ตติเย กุลปฺปสาทกานนฺติ กุลํ ปสาเทนฺตานํฯ อยํ หิ เถโร อทิฏฺฐพุทฺธทสฺสนํเยว สุทฺโธทนมหาราชสฺส นิเวสนํ ปสาเทสิ, ตสฺมา กุลปฺปสาทกานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ

โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมิํเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตทิวเส โพธิสตฺเตน สทฺธิํเยว ชาโตติ ตํทิวสํเยว ตํ ทุกูลจุมฺพุฏเก นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานตฺถาย นยิํสุฯ โพธิสตฺเตน หิ สทฺธิํ โพธิรุกฺโข ราหุลมาตา จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อาโรหนิยหตฺถี กณฺฑโก ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาโตติ อุทายีตฺเวว นามํ อกํสุฯ โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายี นาม ชาโตฯ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธิํ อคมาสิฯ

อปรภาเค โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ ตสฺมิํ สมเย สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี’’ติ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธ อาเนหี’’ติ เปเสสิฯ โส สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย วิหารํ ปาวิสิฯ โส ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว รญฺญา ปหิตสาสน’’นฺติ ปริสปริยนฺเต ฐิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาฐิโตว สทฺธิํ ปุริสสหสฺเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถ เนสํ สตฺถา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตํขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย อเหสุํฯ อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ รญฺญา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิฯ ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ ‘‘เอหิ, ตาต, ตฺวํ คจฺฉา’’ติ เตเนว นิยาเมน อญฺญํ อมจฺจํ เปเสสิฯ โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธิํ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ เอวํ นวหิ อมจฺเจหิ สทฺธิํ นว ปุริสสหสฺสานิ เปเสสิฯ สพฺเพ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํฯ

อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิญฺจิ กถยิํสุ, อญฺเญ คนฺตฺวาปิ ทสพลํ อาเนตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ มยฺหํ โข ปน ปุตฺโต อุทายี ทสพเลน สทฺธิํ เอกวโย สหปํสุกีฬิโก, มยิ จสฺส สิเนโห อตฺถี’’ติ กาฬุทายิํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ปุริสสหสฺสปริวาโร คนฺตฺวา ทสพลํ อาเนหี’’ติ อาหฯ ปฐมํ คตปุริสา วิย ปพฺพชิตุํ ลภนฺโต อาเนสฺสามิ, เทวาติฯ ยํกิญฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหีติฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตผลํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺฐาสิฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘น ตาว ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ เอส กาโล, วสนฺตสมเย สุปุปฺผิเตสุ วนสณฺเฑสุ หริตติณสญฺฉนฺนาย ปถวิยา เอส กาโล ภวิสฺสตี’’ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต ตสฺส กาลสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา –

‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;

สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติฯ –

สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครํ คมนตฺถาย คมนวณฺณํ วณฺเณสิฯ สตฺถา ‘‘อุทายี คมนวณฺณํ กเถติ, กปิลวตฺถุนครํ คนฺตุํ เอส กาโล’’ติ วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร อตุริตคมเนน จาริกํ นิกฺขมิฯ

อุทายิตฺเถโร สตฺถุ นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘ปิตุ มหาราชสฺส สญฺญํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ นิเวสเน ปาตุรโหสิฯ สุทฺโธทนมหาราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิฯ เถโร อุฏฺฐาย คมนากปฺปํ ทสฺเสสิฯ นิสีทิตฺวาว ภุญฺช, ตาตาติฯ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ, มหาราชาติฯ กหํ ปน, ตาต, สตฺถาติ? วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต, มหาราชาติฯ ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ สมฺปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถาติฯ

เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทสพลสฺส อาหริตพฺพํ ภตฺตํ คเหตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ทสพลสฺส อทสฺสเนเนว สกลราชนิเวสนํ สทฺธาปฏิลาภํ ลภาเปตฺวา สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาทาย สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิ, สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิฯ เถโร สฏฺฐิโยชนมคฺคํ โยชนปรมํ คจฺฉนฺตสฺส สตฺถุโน ทิวเส ทิวเส ราชเคหโต ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิฯ เอวํ วตฺถุ เวทิตพฺพํฯ อถ อปรภาเค สตฺถา ‘‘มยฺหํ ปิตุ มหาราชสฺส สกลนิเวสนํ ปสาเทสี’’ติ เถรํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

พากุลตฺเถรวตฺถุ

[226] จตุตฺเถ อปฺปาพาธานนฺติ นิราพาธานํฯ พากุโลติ ทฺวีสุ กุเลสุ วฑฺฒิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม เถโรฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยํ กิร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิเก อสงฺเขฺยยฺยมตฺถเก อโนมทสฺสิทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา วยํ อาคมฺม อุคฺคหิตเวโท เวทตฺตเย สารํ อปสฺสนฺโต ‘‘สมฺปรายิกตฺถํ คเวสิสฺสามี’’ติ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา-อฏฺฐสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ฌานกีฬิตาย วีตินาเมสิฯ ตสฺมิํ สมเย อโนมทสฺสี โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา อริยคณปริวุโต จาริกํ จรติฯ ตาปโส ‘‘ตีณิ รตนานิ อุปฺปนฺนานี’’ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา เทสนาปริโยสาเน สรเณสุ ปติฏฺฐิโต, อตฺตโน ฐานํ ปน วิชหิตุํ นาสกฺขิฯ โส กาเลน กาลํ สตฺถุ ทสฺสนาย เจว คจฺฉติ, ธมฺมญฺจ สุณาติฯ

อเถกสฺมิํ สมเย ตถาคตสฺส อุทรวาโต อุปฺปชฺชิฯ ตาปโส สตฺถุ ทสฺสนตฺถาย อาคโต ‘‘สตฺถา คิลาโน’’ติ สุตฺวา ‘‘โก, ภนฺเต, อาพาโธ’’ติฯ ‘‘อุทรวาโต’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ กาโล มยฺหํ ปุญฺญํ กาตุ’’นฺติ ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา นานาวิธานิ เภสชฺชานิ สโมธาเนตฺวา ‘‘อิทํ เภสชฺชํ สตฺถุ อุปเนถา’’ติ อุปฏฺฐากตฺเถรสฺส อทาสิฯ สห เภสชฺชสฺส อุปโยเคน อุทรวาโต ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ