เมนู

โส จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สมโณ มยา สทฺธิํ ปาโตว ผรุสกถํ กเถสิ, อิมสฺส อนุจฺฉวิกเมว วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ‘‘มูสิกวจฺจํ เม, ภนฺเต, ภาชเน’’ติ อาหฯ เอวํ ภวิสฺสติ, วสลาติฯ ตสฺส เถรสฺส ทสฺสนํ วิชหนฺตสฺส สพฺพํ มูสิกวจฺจเมว อโหสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมา ปิปฺปลิโย มูสิกวจฺจสทิสา ปญฺญายนฺติ, สภาโว นุ โข โน’’ติ วีมํสนฺโต หตฺเถน อุปฺปีเฬสิ ฯ อถสฺส อุนฺทูรวจฺจภาวํ ญตฺวา พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ โส ‘‘อิมาเยว นุ โข เอวรูปา, อุทาหุ สกเฏปี’’ติ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต สพฺพาปิ ปิปฺปลิโย ตาทิสาว ทิสฺวา หทยํ หตฺเถน สนฺธาเรตฺวา ‘‘อิทํ น อญฺญสฺส กมฺมํ, มยา ปาโตว ทิฏฺฐภิกฺขุสฺเสตํ กมฺมํ, อทฺธา เอกํ อุปายํ ภวิสฺสติ, ตสฺส คตฏฺฐานํ อนุวิจินิตฺวา เอตํ การณํ ชานิสฺสามี’’ติ เถรสฺส คตมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ปายาสิฯ

อเถโก ปุริโส ตํ อติวิย จณฺฑิกตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘โภ ปุริส, ตฺวํ อติวิย จณฺฑิกโตว คจฺฉสิ, เกน กมฺเมน คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ โส ตสฺส กถํ สุตฺวา เอวมาห – ‘‘โภ, มา จินฺตยิ, มยฺหํ อยฺโย ปิลินฺทวจฺโฉ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตเทว ภาชนํ ปูเรตฺวา อาทาย คนฺตฺวา เถรสฺส ปุรโต ติฏฺฐฯ ‘กิํ นาเมตํ, วสลา’ติ วุตฺตกาเล จ ‘ปิปฺปลิโย, ภนฺเต’ติ วท, เถโร ‘เอวํ ภวิสฺสติ, วสลา’ติ วกฺขติฯ ปุน สพฺพาปิ ปิปฺปลิโย ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ สพฺพา ปิปฺปลิโย ปฏิปากติกา อเหสุํฯ อิทเมตฺตกํ วตฺถุฯ อปรภาเค ปน สตฺถา เทวตานํ ปิยมนาปการณเมว วตฺถุํ กตฺวา เถรํ เทวตานํ ปิยมนาปานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

พาหิยทารุจีริยตฺเถรวตฺถุ

[216] อฏฺฐเม ขิปฺปาภิญฺญานนฺติ ขิปฺปํ อธิคตอภิญฺญานํ ทารุจีริยตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ อยญฺหิ เถโร สํขิตฺตธมฺมเทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ, มคฺคผลานํ ปริกมฺมกิจฺจํ นาโหสิฯ ตสฺมา ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ พาหิยรฏฺเฐ ปน ชาตตฺตา พาหิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ โส อปรภาเค ทารุจีรํ นิวาเสสิฯ ตสฺมา ทารุจีริโย นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต ทสพลสฺส ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส สาสนสฺส โอสกฺกนกาเล เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สมณธมฺมํ กตฺวา ปริปุณฺณสีโล ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ

โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก วสิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พาหิยรฏฺเฐ กุลเคเห นิพฺพตฺโตฯ วยํ อาคมฺม ฆราวาสํ วสนฺโต ‘‘โวหารํ กริสฺสามี’’ติ สุวณฺณภูมิคมนียํ นาวํ อภิรุหิฯ นาวา อิจฺฉิตํ เทสํ อปฺปตฺวาว สมุทฺทมชฺเฌ ภินฺนา, มหาชโน มจฺฉกจฺฉปภกฺโข อโหสิฯ อยํ ปน เอกํ ทารุขณฺฑํ คเหตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุปฺปารกปฏฺฏเน อุตฺติณฺโณ มนุสฺสาวาสํ ปตฺวา ‘‘อเจลกนิยาเมน มนุสฺเส อุปสงฺกมิตุํ อยุตฺต’’นฺติ อวิทูเร ฐาเน เอกํ มหาตฬากา เสวาลํ คเหตฺวา สรีรํ เวเฐตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปติตํ เอกํ กปาลํ อาทาย ภิกฺขาย ปาวิสิฯ

มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสุํ – ‘‘สเจ โลเก อรหนฺตา นาม อตฺถิ, เอวํวิเธหิ ภวิตพฺพํฯ กิํ นุ โข อยฺโย อุกฺกฏฺฐภาเวน วตฺถํ น คณฺหาติ, อุทาหุ ทิยฺยมานํ คณฺเหยฺยา’’ติ วีมํสนฺตา นานาทิสาหิ วตฺถานิ อาหริํสุฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ น อิมินา นิยาเมน อาคมิสฺสํ, น เม เอเต ปสีเทยฺยุํ, ยํกิญฺจิ กตฺวา อิเม วญฺเจตฺวา ชีวิกุปายํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺถานิ น ปฏิคฺคณฺหิฯ มนุสฺสา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนา มหาสกฺการํ กริํสุฯ โสปิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อวิทูรฏฺฐาเน เทวกุลํ คโตฯ มหาชโน เตน สทฺธิํเยว คนฺตฺวา เทวกุลํ ปฏิชคฺคิตฺวา อทาสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยฺหํ เสวาเล นิวาสนมตฺเต ปสีทิตฺวา เอวํวิธํ สกฺการํ กโรนฺติ, เอเตสํ มยา อุกฺกฏฺเฐเนว ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สลฺลหุกานิ รุกฺขผลกานิ คเหตฺวา ตจฺเฉตฺวา วาเกสุ อาวุณิตฺวา จีรํ กตฺวา นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต วสิฯ

อถ โย โส กสฺสปพุทฺธกาเล สตฺตสุ ชเนสุ สมณธมฺมํ กโรนฺเตสุ เอโก ภิกฺขุ สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ โส นิพฺพตฺตสมนนฺตรเมว อตฺตโน พฺรหฺมสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา อาคตฏฺฐานํ อาวชฺเชนฺโต สตฺตนฺนํ ชนานํ ปพฺพตํ อารุยฺห สมณธมฺมกรณฏฺฐานํ ทิสฺวา เสสานํ ฉนฺนํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ อาวชฺเชนฺโต เอกสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อิตเรสํ ปญฺจนฺนํ กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา กาลานุกาลํ เต ปญฺจ ชเน อาวชฺเชติ ฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล ‘‘กหํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต ทารุจีริยํ สุปฺปารกปฏฺฏนํ อุปนิสฺสาย กุหนกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นฏฺโฐ วตายํ พาโล, ปุพฺเพ สมณธมฺมํ กโรนฺโต อติอุกฺกฏฺฐภาเวน อรหตาปิ อาภตํ ปิณฺฑปาตํ อปริภุญฺชิตฺวา อิทานิ อุทรตฺถาย อนรหาว อรหตฺตํ ปฏิชานิตฺวา โลกํ วญฺเจนฺโต วิจรติ, ทสพลสฺส จ นิพฺพตฺตภาวํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ สํเวเชตฺวา ทสพลสฺส นิพฺพตฺตภาวํ ชานาเปมี’’ติ ตํขณํเยว พฺรหฺมโลกโต สุปฺปารกปฏฺฏเน รตฺติภาคสมนนฺตเร ทารุจีริยสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิฯ

โส อตฺตโน วสนฏฺฐาเน โอภาสํ ทิสฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา ฐิโต มหาพฺรหฺมํ โอโลเกตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิฯ อหํ ตุยฺหํ โปราณกสหาโย อนาคามิผลํ ปตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ อมฺหากํ ปน สพฺพเชฏฺฐโก อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพุโต, ตุมฺเห ปญฺจ ชนา เทวโลเก นิพฺพตฺตาฯ สฺวาหํ ตํ อิมสฺมิํ ฐาเน กุหนกมฺเมน ชีวนฺตํ ทิสฺวา ทเมตุํ อาคโตติ วตฺวา อิทํ การณมาห – ‘‘น โข ตฺวํ, พาหิย อรหา, นปิ อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺโน, สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺส อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติฯ อถสฺส สตฺถุ อุปฺปนฺนภาวํ สาวตฺถิยํ วสนภาวญฺจ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิฯ

ทารุจีริโย มหาพฺรหฺมุนา สํเวชิโต ‘‘โมกฺขมคฺคํ คเวสิสฺสามี’’ติ วีสโยชนสตํ มคฺคํ เอกรตฺติวาเสน คนฺตฺวา สตฺถารํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ อนฺตรฆเร สมฺปาปุณิตฺวา สตฺถุ ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ ยาวตติยํ ยาจิฯ

สตฺถา ‘‘เอตฺตาวตา พาหิยสฺส ญาณํ ปริปากํ คต’’นฺติ ญตฺวา ‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ (อุทา. 10) อิมินา โอวาเทน โอวทิ ฯ โสปิ เทสนาปริโยสาเน อนฺตรวีถิยํ ฐิโตว เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

โส อตฺตโน กิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ ญตฺวา ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา อปริปุณฺณปตฺตจีวรตาย ปตฺตจีวรํ ปริเยสนฺโต สงฺการฏฺฐานโต โจฬกฺขณฺฑานิ สํกฑฺฒติฯ อถ นํ ปุพฺพเวริโก อมนุสฺโส เอกิสฺสา ตรุณวจฺฉาย คาวิยา สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ สตฺถา สาวตฺถิโต นิกฺขมนฺโต อนฺตรวีถิยํ พาหิยํ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ, ภิกฺขเว, พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส สรีร’’นฺติ นีหราเปตฺวา สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา จาตุมหาปเถ เจติยํ การาเปสิฯ ตโต สงฺฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิ – ‘‘ตถาคโต ภิกฺขุสงฺเฆน พาหิยสฺส สรีรชฺฌาปนกิจฺจํ กาเรสิ, ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กาเรสิ, กตรมคฺโค นุ โข เตน สจฺฉิกโต, สามเณโร นุ โข โส, ภิกฺขุ นุ โข’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาทยิํสุ ฯ สตฺถา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, พาหิโย’’ติ อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ปกาเสสิฯ ปุน สงฺฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิ ‘‘น จ สตฺถารา พาหิยสฺส พหุ ธมฺโม เทสิโต, อรหตฺตํ ปตฺโตติ จ วเทติฯ กิํ นาเมต’’นฺติ? สตฺถา ‘‘ธมฺโม มนฺโท พหูติ อการณํ, วิสปีตกสฺส อคโท วิย เจโส’’ติ วตฺวา ธมฺมปเท คาถมาห –

‘‘สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสํหิตา;

เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมตี’’ติฯ (ธ. ป. 100);

เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสุฯ อิทญฺจ ปน พาหิยตฺเถรสฺส วตฺถุ สุตฺเต (อุทา. 10) อาคตตฺตา วิตฺถาเรน น กถิตํฯ อปรภาเค ปน สตฺถา สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน พาหิยตฺเถรํ ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

กุมารกสฺสปตฺเถรวตฺถุ

[217] นวเม จิตฺตกถิกานนฺติ วิจิตฺตํ กตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตานํฯ เถโร กิร เอกสฺสปิ ทฺวินฺนมฺปิ ธมฺมํ กเถนฺโต พหูหิ อุปมาหิ จ การเณหิ จ มณฺฑยิตฺวา โพเธนฺโต กเถติฯ ตสฺมา จิตฺตกถิกานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ