รฏฺฐปาโลติ รฏฺฐํ ปาเลตุํ สมตฺโถ, ภินฺนํ วา รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ สมตฺเถ กุเล ชาโตติปิ รฏฺฐปาโลติ สงฺขํ คโตฯ โส หิ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ จุทฺทสภตฺตจฺเฉเท กตฺวา มาตาปิตโร ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิโตฯ ตสฺมา สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ราหุล-รฏฺฐปาลตฺเถรวตฺถุ

อิเมสํ ปน อุภินฺนมฺปิ เถรานํ ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – เอเต กิร ทฺเวปิ อตีเต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ ทหรกาเล นามํ วา โคตฺตํ วา น กถิยติฯ วยปฺปตฺตา ปน ฆราวาเส ปติฏฺฐาย อตฺตโน อตฺตโน ปิตุ อจฺจเยน อุโภปิ อตฺตโน อตฺตโน รตนโกฏฺฐาคารกมฺมิเก ปกฺโกสาเปตฺวา อปริมาณํ ธนํ ทิสฺวา – ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสิํ อยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธิํ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขิํสุ, อมฺเหหิ ทานิ เยน เกนจิ อุปาเยน อิมํ ธนํ คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ เต อุโภปิ ชนา จตูสุ ฐาเนสุ กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ ทาตุํ อารทฺธาฯ เอโก อตฺตโน ทานคฺเค อาคตาคตชนํ ปุจฺฉิตฺวา ยาคุขชฺชกาทีสุ ยสฺส ยํ ปฏิภาติ, ตสฺส ตํ อทาสิ, ตสฺส เตเนว การเณน อาคตปาโกติ นามํ ชาตํฯ อิตโร อปุจฺฉิตฺวาว คหิตคหิตภาชนํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา เทติ, ตสฺสปิ เตเนว การเณน อนคฺคปาโกติ นามํ ชาตํ, อปฺปมาณปาโกติ อตฺโถฯ

เต อุโภปิ เอกทิวสํ ปาโตว มุขโธวนตฺถํ พหิคามํ อคมํสุฯ ตสฺมิํ สมเย หิมวนฺตโต ทฺเว มหิทฺธิกา ตาปสา ภิกฺขาจารตฺถาย อากาเสน อาคนฺตฺวา เตสํ สหายกานํ อวิทูเร โอตริตฺวา ‘‘มา โน เอเต ปสฺสิํสู’’ติ เอกปสฺเส อฏฺฐํสุฯ เต อุโภปิ ชนา เตสํ ลาพุภาชนาทิปริกฺขารํ สํวิธาย อนฺโตคามํ สนฺธาย ภิกฺขาย คตานํ สนฺติกํ อาคมฺม วนฺทิํสุฯ อถ เน ตาปสา ‘‘กาย เวลาย อาคตตฺถ มหาปุญฺญา’’ติ อาหํสุฯ

เต ‘‘อธุนาว, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เตสํ หตฺถโต ลาพุภาชนํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคหํ เนตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน นิพทฺธํ ภิกฺขาคหณตฺถํ ปฏิญฺญํ คณฺหิํสุฯ

เตสุ เอโก ตาปโส สปริฬาหกายธาตุโก โหติฯ โส อตฺตโน อานุภาเวน มหาสมุทฺทอุทกํ ทฺเวธา กตฺวา ปถวินฺธรนาคราชสฺส ภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทติฯ โส อุตุสปฺปายํ คเหตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส เคเห ภตฺตานุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘ปถวินฺธรนาคภวนํ วิย โหตู’’ติ วทติฯ อถ นํ เอกทิวสํ อุปฏฺฐาโก ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อนุโมทนํ กโรนฺตา ‘ปถวินฺธรนาคภวนํ วิย โหตู’ติ วทถ, มยมสฺส อตฺถํ น ชานาม, กิํ วุตฺตํ โหติ อิทํ, ภนฺเต’’ติ? อาม, กุฏุมฺพิย อหํ ‘‘ตุมฺหากํ สมฺปตฺติ ปถวินฺธรนาคราชสมฺปตฺติสทิสา โหตู’’ติ วทามีติฯ กุฏุมฺพิโก ตโต ปฏฺฐาย ปถวินฺธรนาคราชภวเน จิตฺตํ ฐเปสิฯ

อิตโร ตาปโส ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา สุญฺเญ เสริสกวิมาเน ทิวาวิหารํ กโรติฯ โส อาคจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต จ สกฺกสฺส เทวราชสฺส สมฺปตฺติํ ทิสฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘สกฺกวิมานํ วิย โหตู’’ติ วทติฯ อถ นํ โสปิ กุฏุมฺพิโย อิตโร สหายโก ตํ ตาปสํ วิย ปุจฺฉิฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สกฺกภวเน จิตฺตํ ฐเปสิฯ เต อุโภปิ ปตฺถิตฏฺฐาเนสุเยว นิพฺพตฺตาฯ

ปถวินฺธรภวเน นิพฺพตฺโต ปถวินฺธรนาคราชา นาม ชาโตฯ โส นิพฺพตฺตกฺขเณ อตฺตโน อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อมนาปสฺส วต เม ฐานสฺส กุลุปกตาปโส วณฺณํ กเถสิ, อุเรน ปริสกฺกิตฺวา วิจรณฏฺฐานเมตํ, นูน โส อญฺญํ ฐานํ น ชานาตี’’ติ วิปฺปฏิสารี อโหสิฯ อถสฺส ตํขเณเยว อลงฺกตปฏิยตฺตานิ นาคนาฏกานิ สพฺพทิสาสุ ตูริยานิ ปคฺคณฺหิํสุฯ โส ตสฺมิํเยว ขเณ ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณี อโหสิฯ อนฺวทฺธมาสญฺจ จตฺตาโร มหาราชาโน สกฺกสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา โสปิ วิรูปกฺเขน นาครญฺญา สทฺธิํ สกฺกสฺส อุปฏฺฐานํ คโตฯ สกฺโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สญฺชานิฯ อถ นํ สมีเป อาคนฺตฺวา ฐิตกาเล ‘‘กหํ นิพฺพตฺโตสิ สมฺมา’’ติ ปุจฺฉิฯ มา กเถสิ, มหาราช, อุเรน ปริสกฺกนฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตมฺหิ, ตุมฺเห ปน กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺถาติฯ

สมฺม, ตฺวํ ‘‘อฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตมฺหี’’ติ มา วิตกฺกยิ , ปทุมุตฺตรทสพโล โลเก นิพฺพตฺโต, ตสฺส อธิการกมฺมํ กตฺวา อิมํเยว ฐานํ ปตฺเถหิ, อุโภ สุขํ วสิสฺสามาติฯ โส ‘‘เอวํ, เทว, กริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปทุมุตฺตรทสพลํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน นาคภวเน นาคปริสาย สทฺธิํ สพฺพรตฺติํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชสิฯ

สตฺถา ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ อตฺตโน อุปฏฺฐากํ สุมนตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘สุมน, อชฺช ตถาคโต ทูรํ ภิกฺขาจารํ คมิสฺสติ, มา ปุถุชฺชนภิกฺขู อาคจฺฉนฺตุ, เตปิฏกา ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา ฉฬภิญฺญาว อาคจฺฉนฺตู’’ติฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สุตฺวา สพฺเพสํ อาโรเจสิฯ สตฺถารา สทฺธิํ สตสหสฺสา ภิกฺขู อากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ ปถวินฺธโร นาคปริสาย สทฺธิํ ทสพลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ อาคโต สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา สมุทฺทมตฺถเก มณิวณฺณา อูมิโย มทฺทมานํ ภิกฺขุสงฺฆํ โอโลเกตฺวา อาทิโต สตฺถารํ, ปริโยสาเน สงฺฆนวกํ ตถาคตสฺส ปุตฺตํ อุปเรวตสามเณรํ นาม โอโลเกนฺโต ‘‘อนจฺฉริโย เสสสาวกานํ เอวรูโป อิทฺธานุภาโว, อิมสฺส ปน ตรุณพาลทารกสฺส เอวรูโป อิทฺธานุภาโว อติวิย อจฺฉริโย’’ติ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปาเทสิฯ

อถสฺส ภวเน ทสพเล นิสินฺเน เสสภิกฺขูสุ โกฏิโต ปฏฺฐาย นิสีทนฺเตสุ สตฺถุ สมฺมุขฏฺฐาเนเยว อุปเรวตสามเณรสฺส อาสนํ ปาปุณิฯ นาคราชา ยาคุํ เทนฺโตปิ ขชฺชกํ เทนฺโตปิ สกิํ ทสพลํ โอโลเกติ, สกิํ อุปเรวตสามเณรํฯ ตสฺส กิร สรีเร สตฺถุ สรีเร วิย ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขณานิ ปญฺญายนฺติฯ ตโต นาคราชา ‘‘อยํ สามเณโร พุทฺธานํ สทิโส ปญฺญายติ, กิํ นุ โข โหตี’’ติ อวิทูเร นิสินฺนํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, สามเณโร ทสพลสฺส กิํ โหตี’’ติ? ปุตฺโต, มหาราชาติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘มหา วตายํ ภิกฺขุ, เอวรูปสฺส โสภคฺคปฺปตฺตสฺส ตถาคตสฺส ปุตฺตภาวํ ลภิฯ สรีรมฺปิสฺส เอกเทเสน พุทฺธานํ สรีรสทิสํ ปญฺญายติ, มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหํ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺสานุภาเวน อยํ อุปเรวโต วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส ปุตฺโต ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ

สตฺถา อนนฺตรายํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส ปุตฺโต ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

ปถวินฺธโรปิ ปุน อทฺธมาเส สมฺปตฺเต วิรูปกฺเขน สทฺธิํ สกฺกสฺส อุปฏฺฐานํ คโตฯ อถ นํ สมีเป ฐิตํ สกฺโก ปุจฺฉิ – ‘‘ปตฺถิโต เต, สมฺม, อยํ เทวโลโก’’ติ? น ปตฺถิโต มหาราชาติฯ กิํ โทสํ อทฺทสาติ? โทโส นตฺถิ, มหาราช, อหํ ปน ทสพลสฺส ปุตฺตํ อุปเรวตสามเณรํ ปสฺสิํฯ ตสฺส เม ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญตฺถ จิตฺตํ น นมิ, สฺวาหํ ‘‘อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส เอวรูโป ปุตฺโต ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิํฯ ตฺวมฺปิ, มหาราช, เอกํ ปตฺถนํ กโรหิ, เต มยํ นิพฺพตฺตฏฺฐาเน น วินา ภวิสฺสามาติฯ สกฺโก ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ มหานุภาวํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘กตรกุลา นุ โข นิกฺขมิตฺวา อยํ กุลปุตฺโต ปพฺพชิโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อยํ ภินฺนํ รฏฺฐํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา จุทฺทส ภตฺตจฺเฉเท กตฺวา มาตาปิตโร ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิโต’’ติ อญฺญาสิฯ ญตฺวา จ ปน อชานนฺโต วิย ทสพลํ ปุจฺฉิตฺวา สตฺตาหํ มหาสกฺการํ กตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหํ อิมสฺส กลฺยาณกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตุมฺหากํ สาสเน อยํ กุลปุตฺโต วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา อนนฺตรายํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ, มหาราช, อนาคเต โคตมสฺส พุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ สกฺโกปิ อตฺตโน เทวปุรเมว คโตฯ

เต อุโภปิ นิพฺพตฺตฏฺฐานโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตา อเนกสหสฺสกปฺเป อติกฺกมิํสุฯ อิโต ปน ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ผุสฺโส นาม พุทฺโธ โลเก อุทปาทิฯ ตสฺส ปิตา มหินฺโท นาม ราชา อโหสิ, เวมาติกา ตโย กนิฏฺฐภาตโรฯ ราชา ทิวเส ทิวเส ‘‘มยฺหํเยว พุทฺโธ มยฺหํ ธมฺโม มยฺหํ สงฺโฆ’’ติ มมายนฺโต สยเมว ทสพลํ นิพทฺธํ โภชนํ โภเชติฯ

อถสฺส เอกทิวสํ ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ โส ปุตฺเต อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, ปจฺจนฺโต กุปิโต , ตุมฺเหหิ วา มยา วา คนฺตพฺพํฯ ยทิ อหํ คจฺฉามิ, ตุมฺเหหิ อิมินา นิยาเมน ทสพโล ปริจริตพฺโพ’’ติฯ

เต ตโยปิ เอกปฺปหาเรเนว อาหํสุ – ‘‘ตาต, ตุมฺหากํ คมนกิจฺจํ นตฺถิ, มยํ โจเร วิธมิสฺสามา’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา โจเร วิธมิตฺวา วิชิตสงฺคามา หุตฺวา นิวตฺติํสุฯ เต อนฺตรามคฺเค ปาทมูลิเกหิ สทฺธิํ มนฺตยิํสุ – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ คตกฺขเณเยว ปิตา วรํ ทสฺสติ, กตรํ วรํ คณฺหามา’’ติ? อยฺยา, ตุมฺหากํ ปิตุ อจฺจเยน ทุลฺลภํ นาม นตฺถิ, ตุมฺหากํ ปน เชฏฺฐภาติกํ ผุสฺสพุทฺธํ ปฏิชคฺคนวรํ คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ เต ‘‘กลฺยาณํ ตุมฺเหหิ วุตฺต’’นฺติ สพฺเพปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา คนฺตฺวา ปิตรํ อทฺทสํสุฯ ตทา ปิตา เตสํ ปสีทิตฺวา วรํ อทาสิฯ เต ‘‘เตมาสํ ตถาคตํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ วรํ ยาจิํสุฯ ราชา ‘‘อยํ ทาตุํ น สกฺกา, อญฺญํ วรํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ ตาต, อมฺหากํ อญฺเญน วเรน กิจฺจํ นตฺถิ, สเจ ตุมฺเห ทาตุกามา, เอตํเยว โน วรํ เทถาติฯ ราชา เตสุ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตสุ อตฺตนา ปฏิญฺญาตตฺตา ‘‘น สกฺกา น ทาตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อหํ ตุมฺหากํ วรํ เทมิ, อปิจ โข ปน พุทฺธา นาม ทุราสทา โหนฺติ สีหา วิย เอกจรา, ทสพลํ ปฏิชคฺคนฺตา อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติฯ

เต จินฺตยิํสุ – ‘‘อมฺเหหิ ตถาคตํ ปฏิชคฺคนฺเตหิ อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปฏิชคฺคิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สพฺเพปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา ทสสีลานิ สมาทาย นิรามคนฺธา หุตฺวา สตฺถุ ทานคฺคปริวหนเก ตโย ปุริเส ฐปยิํสุฯ เตสุ เอโก ธนธญฺญุปฺปาทโก อโหสิ, เอโก มาปโก, เอโก ทานสํวิธายโกฯ เตสุ ธนธญฺญุปฺปาทโก ปจฺจุปฺปนฺเน พิมฺพิสาโร มหาราชา ชาโต, มาปโก วิสาโข อุปาสโก, ทานสํวิธายโก รฏฺฐปาลตฺเถโรติฯ โส ตตฺถ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺโตฯ อยํ ปน ราหุลตฺเถโร นาม กสฺสปทสพลสฺส กาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ เชฏฺฐปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ปถวินฺธรกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุฯ ตสฺส สตฺต ภคินิโย อเหสุํฯ ตา ทสพลสฺส สตฺต ปริเวณานิ การยิํสุฯ ปถวินฺธโร โอปรชฺชํ ลภิฯ โส ตา ภคินิโย อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ การิตปริเวเณสุ มยฺหมฺปิ เอกํ เทถา’’ติฯ ภาติก, ตุมฺเห อุปราชฏฺฐาเน ฐิตา, ตุมฺเหหิ นาม อมฺหากํ ทาตพฺพํ, ตุมฺเห อญฺญํ ปริเวณํ กโรถาติฯ โส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ปญฺจ วิหารสตานิ กาเรสิฯ ปญฺจ ปริเวณสตานีติปิ วทนฺติฯ โส ตตฺถ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺติฯ

อิมสฺมิํ ปน พุทฺธุปฺปาเท ปถวินฺธรกุมาโร อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตสฺส สหายโก กุรุรฏฺเฐ ถุลฺลโกฏฺฐิตนิคเม รฏฺฐปาลเสฏฺฐิเคเห นิพฺพตฺติฯ

อถ อมฺหากํ ทสพโล อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ปาฬิยํ (มหาว. 105) อาคตเมวฯ เอวํ ปพฺพชิตสฺส ปนสฺส สตฺถา อภิณฺหโอวาทวเสน ราหุโลวาทสุตฺตํ อภาสิฯ ราหุโลปิ ปาโตว วุฏฺฐาย หตฺเถน วาลุกํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘ทสพลสฺส เจว อาจริยุปชฺฌายานญฺจ สนฺติกา อชฺช เอตฺตกํ โอวาทํ ลเภยฺย’’นฺติ วทติฯ ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิ ‘‘โอวาทกฺขโม วต ราหุลสามเณโร ปิตุ อนุจฺฉวิโก ปุตฺโต’’ติฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ‘‘มยิ คเต เอกา ธมฺมเทสนา จ วฑฺฒิสฺสติ, ราหุลสฺส จ คุโณ ปากโฏ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ พุทฺธาสาเน นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติฯ ราหุลสามเณรสฺส โอวาทกฺขมภาวํ กเถม ภควาติฯ สตฺถา อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา ราหุลสฺส คุณทีปนตฺถํ มิคชาตกํ อาหริตฺวา กเถสิ –

‘‘มิคํ ติปลฺลตฺถมเนกมายํ,

อฏฺฐกฺขุรํ อฑฺฒรตฺตา ปปายิํ;

เอเกน โสเตน ฉมา’สฺสสนฺโต,

ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโย’’ติฯ (ชา. 1.1.16);

อถสฺส สตฺตวสฺสิกสามเณรกาเล ‘‘มา เหว โข ราหุโล ทหรภาเวน กีฬนตฺถายปิ สมฺปชานมุสา ภาเสยฺยา’’ติ อมฺพลฏฺฐิยราหุโลวาทํ (ม. นิ. 2.107 อาทโย) เทเสสิฯ อฏฺฐารสวสฺสิกสามเณรกาเล ตถาคตสฺส ปจฺฉโต ปิณฺฑาย ปวิสนฺตสฺส สตฺถุ เจว อตฺตโน จ รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา เคหสิตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส ‘‘ยํกิญฺจิ, ราหุล, รูป’’นฺติอาทินา นเยน มหาราหุโลวาทสุตฺตนฺตํ (ม. นิ. 2.113) กเถสิฯ สํยุตฺตเก (สํ. นิ. 4.121) ปน ราหุโลวาโทปิ องฺคุตฺตเร (อ. นิ. 4.177) ราหุโลวาโทปิ เถรสฺส วิปสฺสนาจาโรเยวฯ อถสฺส สตฺถา ญาณปริปากํ ญตฺวา อวสฺสิกภิกฺขุกาเล อนฺธวเน นิสินฺโน จูฬราหุโลวาทํ (ม. นิ. 3.416 อาทโย) กเถสิฯ

เทสนาปริโยสาเน ราหุลตฺเถโร โกฏิสตสหสฺสเทวตาหิ สทฺธิํ อรหตฺตํ ปาปุณิ, โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิเทวตานํ คณนา นตฺถิฯ อถ สตฺถา อปรภาเค อริยสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ อิมสฺมิํ สาสเน สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

สตฺถริ ปน กุรุรฏฺเฐ จาริกาย นิกฺขมิตฺวา ถุลฺลโกฏฺฐิตํ อนุปฺปตฺเต รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อญฺญตรสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย เสฏฺฐิคหปติ ภิกฺขู อตฺตโน นิเวสนทฺวาเรน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กิํ ตุมฺหากํ อิมสฺมิํ เคเห กมฺมํ, เอโกว ปุตฺตโก อโหสิ, ตํ คณฺหิตฺวา คตตฺถ, อิทานิ กิํ กริสฺสถา’’ติ อกฺโกสติ ปริภาสติฯ สตฺถา อทฺธมาสํ ถุลฺลโกฏฺฐิเต วสิตฺวา ปุน สาวตฺถิเมว อคมาสิฯ ตตฺถายสฺมา รฏฺฐปาโล โยนิโส มนสิกโรนฺโต กมฺมํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา มาตาปิตโร ทสฺสนตฺถํ ถุลฺลโกฏฺฐิตํ คนฺตฺวา ตตฺถ สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปิตุ นิเวสเน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ตํ อมตํ วิย ปริภุญฺชนฺโต ปิตรา นิมนฺติโต อธิวาเสตฺวา ทุติยทิวเส ปิตุ นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเต อิตฺถิชเน อสุภสญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ฐิตโกว ธมฺมํ เทเสตฺวา ชิยา มุตฺโต วิย นาราโจ อากาสํ อุปฺปติตฺวา โกรพฺยรญฺโญ มิคจีรํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสินฺโน ทสฺสนตฺถาย อาคตสฺส รญฺโญ จตุปาริชุญฺญปฏิมณฺฑิตํ ธมฺมํ (ม. นิ. 2.304) เทเสตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ปุน สตฺถุ สนฺติกํเยว อาคโตฯ เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํฯ อถ สตฺถา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ อิมสฺมิํ สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

กุณฺฑธานตฺเถรวตฺถุ

[211] ตติเย ปฐมํ สลากํ คณฺหนฺตานนฺติ สพฺพปฐมํ สลากคาหกานํ ภิกฺขูนํ กุณฺฑธานตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ โส กิร เถโร มหาสุภทฺทาย นิมนฺติตทิวเส ตถาคเต อุคฺคนครํ คจฺฉนฺเต ‘‘อชฺช สตฺถา ทูรํ ภิกฺขาจารํ คมิสฺสติ, ปุถุชฺชนา สลากํ มา คณฺหนฺตุ, ปญฺจสตา ขีณาสวาว คณฺหนฺตู’’ติ วุตฺเต ปฐมเมว สีหนาทํ นทิตฺวา สลากํ คณฺหิฯ จูฬสุภทฺทาย นิมนฺติตทิวเส ตถาคเต สาเกตํ คจฺฉนฺเตปิ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อนฺตเร ปฐมเมว สลากํ คณฺหิ, สุนาปรนฺตชนปทํ คจฺฉนฺเตปิฯ อิเมหิ การเณหิ เถโร ปฐมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ กุณฺฑธาโนติ ปนสฺส นามํฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุตฺตนเยเนว วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฐมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา พุทฺธานํ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตฺถารา อนนฺตรายํ ทิสฺวา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล ภูมฏฺฐกเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ทีฆายุกพุทฺธานญฺจ นาม น อนฺวทฺธมาสิโก อุโปสโถ โหติฯ วิปสฺสีทสพลสฺส หิ ฉพฺพสฺสนฺตเร ฉพฺพสฺสนฺตเร อุโปสโถ อโหสิ, กสฺสปทสพโล ปน ฉฏฺเฐ ฉฏฺเฐ มาเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรสิฯ ตสฺส ปาติโมกฺขํ โอสารณกาเล ทิสาวาสิกา ทฺเว สหายกา ภิกฺขู ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติฯ อยํ ภุมฺมเทวตา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ เมตฺติ อติวิย ทฬฺหา, กิํ นุ โข เภทเก สติ ภิชฺเชยฺย, น ภิชฺเชยฺยา’’ติ? เตสํ โอกาสํ โอโลกยมานา เตสํ อวิทูเรเนว คจฺฉติฯ

อเถโก เถโร เอกสฺส หตฺเถ ปตฺตจีวรํ ทตฺวา สรีรวฬญฺชนตฺถํ อุทกผาสุกฏฺฐานํ คนฺตฺวา โธตหตฺถปาโท หุตฺวา คุมฺพสภาคโต นิกฺขมติฯ ภุมฺมเทวตา ตสฺส เถรสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุตฺตมรูปา อิตฺถี หุตฺวา เกเส วิธุนิตฺวา สํวิธาย พนฺธนฺตี วิย ปิฏฺฐิโต ปํสุํ ปุญฺฉมานา วิย สาฏกํ สํวิธาย นิวาสยมานา วิย จ หุตฺวา เถรสฺส ปทานุปทิกา หุตฺวา คุมฺพโต นิกฺขนฺตาฯ เอกมนฺเต ฐิโต สหายกตฺเถโร อิมํ การณํ ทิสฺวา โทมนสฺสชาโต ‘‘นฏฺโฐ ทานิ เม อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ ทีฆรตฺตานุคโต สิเนโหฯ สจาหํ เอวํวิธภาวํ ชาเนยฺยํ, เอตฺตกํ อทฺธานํ อิมินา สทฺธิํ วิสฺสาสํ น กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺเสวสฺส ‘‘หนฺทาวุโส, ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ, ตาทิเสน ปาเปน สหาเยน สทฺธิํ เอกมคฺคํ น คจฺฉามี’’ติ อาห ฯ