โสณกุฏิกณฺณตฺเถรวตฺถุ

[206] อฏฺฐเม กลฺยาณวากฺกรณานนฺติ วากฺกรณํ วุจฺจติ วจนกิริยา, มธุรวจนานนฺติ อตฺโถฯ อยญฺหิ เถโร ทสพเลน สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยา ตถาคตสฺส มธุเรน สเรน ธมฺมกถํ กเถสิฯ อถสฺส สตฺถา สาธุการํ อทาสิฯ ตสฺมา โส กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ โสโณติ ตสฺส นามํ, โกฏิอคฺฆนกํ ปน กณฺณปิฬนฺธนํ ธาเรสิฯ ตสฺมา กุฏิกณฺโณติ วุจฺจติ, โกฏิกณฺโณติ อตฺโถฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล ปุริมนเยเนว มหาชเนน สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐตฺวา สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยาปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺเคน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปยิตฺถ, อหมฺปิ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺส ผเลน อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ตถารูโป ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โสปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อมฺหากํ ทสพลสฺส อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว เทวโลกา จวิตฺวา กาฬิยา นาม กุรรฆริกาย อุปาสิกาย กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ปริปกฺเก คพฺเภ ราชคหนคเร อตฺตโน กุลนิเวสนํ อาคตาฯ

ตสฺมิํ สมเย อมฺหากํ สตฺถา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติํสุฯ ตตฺถ เอโก อฏฺฐวีสติยา ยกฺขเสนาปตีนํ อพฺภนฺตเร สาตาคิโร นาม ยกฺโข ทสพลสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย จินฺเตสิ – ‘‘กิํ นุ โข อยํ เอวํ มธุรธมฺมกถา มม สหาเยน เหมวเตน สุตา น สุตา’’ติ? โส เทวสงฺฆสฺส อนฺตเร โอโลเกนฺโต ตํ อปสฺสิตฺวา ‘‘อทฺธา มม สหาโย ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปนฺนภาวํ น ชานาติ, คจฺฉามิ ทสพลสฺส เจว วณฺณํ กเถสฺสามิ, ปฏิวิทฺธธมฺมญฺจ อาโรเจสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ ราชคหมตฺถเกน ตสฺส สนฺติกํ ปายาสิฯ

เหมวโตปิ ติโยชนสหสฺสํ หิมวนฺตํ อกาลปุปฺผิตํ ทิสฺวา ‘‘มม สหาเยน สาตาคิเรน สทฺธิํ หิมวนฺตกีฬิตํ กีฬิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ ราชคหมตฺถเกเนว ปายาสิฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อคฺคพลกายา กุลฆริกาย กาฬิอุปาสิกาย นิเวสนมตฺถเก สมาคนฺตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺส ปริสา, มยํ สาตาคิรสฺสฯ ตุมฺเห กสฺส ปริสา, มยํ เหมวตสฺสา’’ติ อาหํสุฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐาว คนฺตฺวา เตสํ ยกฺขเสนาปตีนํ อาโรจยิํสุฯ เตปิ ตํขณญฺเญว อุปาสิกาย นิเวสนมตฺถเก สมาคจฺฉิํสุฯ สาตาคิโร เหมวตํ อาห – ‘‘กหํ, สมฺม, คจฺฉสี’’ติ? ตว สนฺติกํ สมฺมาติฯ กิํการณาติ? หิมวนฺตํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา ตยา สทฺธิํ ตตฺถ กีฬิสฺสามีติฯ ตฺวํ ปน, สมฺม, กหํ คจฺฉสีติ? ตว สนฺติกํ, สมฺมาติฯ กิํการณาติ? ตฺวํ หิมวนฺตสฺส เกน ปุปฺผิตภาวํ ชานาสีติ? น ชานามิ, สมฺมาติฯ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต สิทฺธตฺถกุมาโร ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปตฺวา ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุตญฺญาโณ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ มชฺเฌ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตสฺส ปวตฺติตภาวํ น ชานาสีติ? น ชานามิ, สมฺมาติฯ ตฺวํ เอตฺตกเมว ฐานํ ปุปฺผิตนฺติ อญฺญาสิ, ตสฺส ปน ปุริสสฺส สกฺการตฺถาย สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬํ เอกมาลาคุฬสทิสํ อชฺช ชาตํ สมฺมาติฯ มาลา ตาว ปุปฺผนฺตุ, ตยา โส สตฺถา อกฺขีนิ ปูเรตฺวา ทิฏฺโฐติฯ อาม, สมฺม, สตฺถา จ เม ทิฏฺโฐ, ธมฺโม จ สุโต, อมตญฺจ ปีตํฯ อหํ ‘‘เอตํ อมตธมฺมํ ตมฺปิ ชานาเปสฺสามี’’ติ ตว สนฺติกํ อาคโตสฺมิ, สมฺมาติฯ เตสํ อญฺญมญฺญํ กเถนฺตานํเยว อุปาสิกา สิริสยนโต อุฏฺฐาย นิสินฺนา ตํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา สทฺเท นิมิตฺตํ คณฺหิฯ ‘‘อยํ สทฺโท อุทฺธํ, น เหฏฺฐา, อมนุสฺสภาสิโต, โน มนุสฺสภาสิโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา โอหิตโสตา ปคฺคหิตมานสา หุตฺวา นิสีทิฯ ตโต –

‘‘อชฺช ปนฺนรโส อุโปสโถ (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข),

ทิพฺพา รตฺติ อุปฏฺฐิตา;

อโนมนามํ สตฺถารํ,

หนฺท ปสฺสาม โคตม’’นฺติฯ (สุ. นิ. 153) –

เอวํ สาตาคิเรน วุตฺเต –

‘‘กจฺจิ มโน สุปณิหิโต (อิติ เหมวโต ยกฺโข),

สพฺพภูเตสุ ตาทิโน;

กจฺจิ อิฏฺเฐ อนิฏฺเฐ จ,

สงฺกปฺปสฺส วสีกตา’’ติฯ (สุ. นิ. 154);

เอวํ เหมวโต สตฺถุ กายสมาจารญฺจ อาชีวญฺจ มโนสมาจารญฺจ ปุจฺฉิฯ ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ สาตาคิโร วิสฺสชฺเชสิฯ เอวํ สตฺถุ สรีรวณฺณคุณวณฺณกถนวเสน เหมวตสุตฺตนฺเต นิฏฺฐิเต เหมวโต สหายกสฺส ธมฺมเทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

อถ, กาฬี อุปาสิกา, ปรสฺส ธมฺเม เทสียมาเน ตถาคตํ อทิฏฺฐปุพฺพาว หุตฺวา อนุสฺสวปฺปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตํ โภชนํ ภุญฺชมานา วิย โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สา สพฺพมาตุคามานํ อนฺตเร ปฐมกโสตาปนฺนา สพฺพเชฏฺฐิกา อโหสิฯ ตสฺสา สห โสตาปตฺติภาเวน ตเมว รตฺติํ คพฺภวุฏฺฐานํ ชาตํ, ปฏิลทฺธทารกสฺส นามคฺคหณทิวเส โสโณติ นามํ อกาสิฯ สา ยถารุจิยา กุลเคเห วสิตฺวา กุลฆรเมว อคมาสิฯ

ตสฺมิํ สมเย มหากจฺจานตฺเถโร ตํ นครํ อุปนิสฺสาย อุปวตฺเต ปพฺพเต ปฏิวสติฯ อุปาสิกา เถรํ อุปฏฺฐาติฯ เถโร นิพทฺธํ ตสฺสา นิเวสนํ คจฺฉติฯ โสณทารโกปิ นิพทฺธํ เถรสฺส สนฺติเก วิจรนฺโต วิสฺสาสิโก อโหสิฯ โส อปเรน สมเยน เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ เถโร ตํ อุปสมฺปาเทตุกาโม ตีณิ วสฺสานิ คณํ ปริเยสิตฺวา อุปสมฺปาเทสิฯ โส อุปสมฺปนฺโน กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เถรสฺเสว สนฺติเก สุตฺตนิปาตํ อุคฺคณฺหิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิตุกาโม หุตฺวา อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิฯ เถโร อาห – ‘‘โสณ, ตยิ คเต สตฺถา ตํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสาเปตฺวา ธมฺมํ อชฺเฌสิสฺสติ, ตฺวํ ธมฺมํ กเถสฺสสิฯ สตฺถา ตว ธมฺมกถาย ปสีทิตฺวา ตุยฺหํ วรํ ทสฺสติฯ ตฺวํ วรํ คณฺหนฺโต อิมญฺจ อิมญฺจ คณฺหาหิ, มม วจเนน ทสพลสฺส ปาเท วนฺทาหี’’ติฯ โส อุปชฺฌาเยน อนุญฺญาโต มาตุอุปาสิกาย เคหํ คนฺตฺวา อาโรเจสิฯ

สาปิ ‘‘สาธุ , ตาต, ตฺวํ ทสพลํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺโต อิมํ กมฺพลํ อาหริตฺวา สตฺถุ วสนคนฺธกุฏิยา ภูมตฺถรณํ กตฺวา อตฺถราหี’’ติ กมฺพลํ อทาสิฯ โสณตฺเถโร ตํ อาทาย เสนาสนํ สํสาเมตฺวา อนุปุพฺเพน สตฺถุ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส พุทฺธาสเน นิสินฺนเวลายเมว อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, อิมสฺส ภิกฺขุสฺส เสนาสนํ ชานาหี’’ติฯ เถโร สตฺถุ อธิปฺปายํ ญตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว ภูมตฺถรณํ อุสฺสาเรนฺโต วิย อตฺถริฯ

อถ โข ภควา พหุเทวรตฺติํ อชฺโฌกาเส วีตินาเมตฺวา วิหารํ ปาวิสิ, อายสฺมาปิ โข โสโณ พหุเทวรตฺติํ อชฺโฌกาเส วีตินาเมตฺวา วิหารํ ปาวิสิฯ สตฺถา ปจฺฉิมยาเม สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺจูสสมเย วุฏฺฐาย นิสีทิตฺวา ‘‘เอตฺตเกน กาเลน โสณสฺส กายทรโถ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อายสฺมนฺตํ โสณํ อชฺเฌสิ – ‘‘ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุ’’นฺติฯ โสณตฺเถโร มธุรสฺสเรน เอกพฺยญฺชนมฺปิ อวินาเสนฺโต อฏฺฐกวคฺคิยานิ สุตฺตานิ (สุ. นิ. 772 อาทโย) อภาสิฯ กถาปริโยสาเน ภควา สาธุการํ ทตฺวา ‘‘สุคฺคหิโต เต ภิกฺขุ ธมฺโม, มยา เทสิตกาเล จ อชฺช จ เอกสทิสาว เทสนา, กิญฺจิ อูนํ วา อธิกํ วา นตฺถี’’ติ ปสนฺนภาวํ ปกาเสสิฯ โสณตฺเถโรปิ ‘‘อยํ โอกาโส’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อุปชฺฌายสฺส วจเนน ทสพลํ วนฺทิตฺวา วินยธรปญฺจเมน คเณน อุปสมฺปทํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพ วเร ยาจิ, สตฺถา อทาสิฯ ปุน เถโร มาตุอุปาสิกาย วจเนน วนฺทิตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, อุปาสิกาย ตุมฺหากํ วสนคนฺธกุฏิยํ ภูมตฺถรณตฺถํ กมฺพโล ปหิโต’’ติ กมฺพลํ ทตฺวา อุฏฺฐายาสนา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน เถรสฺส ปพฺพชฺชํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ สุตฺเต อาคตเมวฯ

อิติ เถโร สตฺถุ สนฺติกา อฏฺฐ วเร ลภิตฺวา อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ปุนทิวเส มาตุอุปาสิกาย นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา ภิกฺขาย อฏฺฐาสิฯ

อุปาสิกา ‘‘ปุตฺโต กิร เม ทฺวาเร ฐิโต’’ติ สุตฺวา เวเคน อาคนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา อนฺโตนิเวสเน นิสีทาเปตฺวา โภชนํ อทาสิฯ อถ นํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อาห – ‘‘ทิฏฺโฐ เต, ตาต, ทสพโล’’ติ? อาม อุปาสิเกติฯ วนฺทิโต เต มม วจเนนาติ? อาม วนฺทิโต, โสปิ จ เม กมฺพโล ตถาคตสฺส วสนฏฺฐาเน ภูมตฺถรณํ กตฺวา อตฺถโตติฯ กิํ, ตาต, ตยา กิร สตฺถุ ธมฺมกถา กถิตา, สตฺถารา จ เต สาธุกาโร ทินฺโนติ? ตยา กถํ ญาตํ อุปาสิเกติ? ตาต, มยฺหํ เคเห อธิวตฺถา เทวตา ทสพเลน ตุยฺหํ สาธุการํ ทินฺนทิวเส ‘‘สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สาธุการํ อทํสู’’ติ อาห – ตาต, ตยา กถิตธมฺมกถํ พุทฺธานํ กถิตนิยาเมเนว มยฺหมฺปิ กเถตุํ ปจฺจาสีสามีติฯ เถโร มาตุ กถํ สมฺปฏิจฺฉิฯ สา ตสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา ทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา ทสพลสฺส กถิตนิยาเมเนว อตฺตโน ธมฺมกถํ กถาเปสีติ วตฺถุ เอตฺถ สมุฏฺฐิตํฯ สตฺถา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

สีวลิตฺเถรวตฺถุ

[207] นวเม ลาภีนํ ยทิทํ สีวลีติ ฐเปตฺวา ตถาคตํ ลาภีนํ ภิกฺขูนํ สีวลิตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ อตีเต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล วุตฺตนเยเนว วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลาภีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา ปุริมนเยเนว สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ‘‘ภควา อหมฺปิ อิมินา อธิการกมฺเมน อญฺญํ สมฺปตฺติํ น ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อหมฺปิ ตุมฺเหหิ โส เอตทคฺเค ฐปิตภิกฺขุ วิย ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา อนนฺตรายํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต ปตฺถนา อนาคเต โคตมสฺส พุทฺธสฺส สาสเน สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสีพุทฺธกาเล พนฺธุมตีนครโต อวิทูเร เอกสฺมิํ คาเม ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ