เต เถรา สพฺเพปิ ทสพลสฺส ชาติภูมิรฏฺฐวาสิโน สพฺเพ ขีณาสวา สพฺเพ ทสกถาวตฺถุลาภิโน อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โอวาทํ อภินฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา สฏฺฐิโยชนมคฺคํ อติกฺกมฺม ราชคเห เวฬุวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ อาจิณฺณํ โข ปเนตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทิตุนฺติ ภควา เตหิ สทฺธิํ ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต จ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ เตหิ ‘‘ชาติภูมิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, ชาติภูมิยํ ชาติภูมกานํ ภิกฺขูนํ สพฺรหฺมจารีหิ เอวํ สมฺภาวิโต อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉกถญฺจ ภิกฺขูนํ กตฺตา’’ติ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิฯ เตปิ ‘‘ปุณฺโณ นาม, ภนฺเต, อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ อาโรจยิํสุฯ ตํ กถํ สุตฺวา อายสฺมา สาริปุตฺโต เถรสฺส ทสฺสนกาโม อโหสิฯ

อถ สตฺถา ราชคหโต สาวตฺถิํ อคมาสิฯ ปุณฺณตฺเถโร ทสพลสฺส ตตฺถ อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว ตถาคตํ สมฺปาปุณิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ เถโร ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา ปฏิสลฺลานตฺถาย อนฺธวนํ คนฺตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตสฺส คมนํ สุตฺวา สีสานุโลกิโก คนฺตฺวา โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา สตฺตวิสุทฺธิกฺกมํ ปุจฺฉิฯ เถโรปิสฺส ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ พฺยากาสิฯ เต อญฺญมญฺญสฺส สุภาสิตํ สมนุโมทิํสุฯ อถ สตฺถา อปรภาเค ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

มหากจฺจานตฺเถรวตฺถุ

[197] ทสเม สํขิตฺเตน ภาสิตสฺสาติ สํขิตฺเตน กถิตธมฺมสฺสฯ วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานนฺติ ตํ เทสนํ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถํ วิภชมานานํฯ อญฺเญ กิร ตถาคตสฺส สงฺเขปวจนํ อตฺถวเสน วา ปูเรตุํ สกฺโกนฺติ พฺยญฺชนวเสน วา, อยํ ปน เถโร อุภยวเสนปิ สกฺโกติฯ ตสฺมา อคฺโคติ วุตฺโตฯ ปุพฺพปตฺถนาปิ จสฺส เอวรูปาวฯ

อยํ ปนสฺส ปญฺหกมฺเม อนุปุพฺพิกถา – อยํ กิร ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต เอกทิวสํ วุตฺตนเยเนว วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ อตฺตนา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขุ, ยํ สตฺถา เอวํ วณฺเณติ, มยาปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา วุตฺตนเยเนว สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อหํ อิมสฺส สกฺการสฺส ผเลน น อญฺญํ สมฺปตฺติํ ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก ตุมฺเหหิ ฐานนฺตเร ฐปิตภิกฺขุ วิย อหมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ปาทมูเล นิปชฺชิฯ สตฺถา อนาคตํ โอโลเกนฺโต ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส ปตฺถนา’’ติ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, กุลปุตฺต, อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตฺวํ ตสฺส สาสเน สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สตฺถริ ปรินิพฺพุเต สุวณฺณเจติยกรณฏฺฐานํ คนฺตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺฐกาย ปูชํ กตฺวา ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ ตโต ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส อุปฺปตฺติกาเล อุชฺเชนินคเร ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺณสรีโร อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กญฺจนมาณโวเตวสฺส นามํ อกํสุ ฯ โส วุทฺธิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภิฯ โส โคตฺตวเสน กจฺจาโน นาม ชาโตฯ

จณฺฑปชฺโชตราชา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา อาห – ‘‘พุทฺโธ โลเก นิพฺพตฺโต, ตํ อาเนตุํ สมตฺถา คนฺตฺวา อาเนถ ตาตา’’ติฯ

เทว, อญฺโญ ทสพลํ อาเนตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อาจริโย กจฺจานพฺราหฺมโณว สมตฺโถ, ตํ ปหิณถาติฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ทสพลสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ คนฺตฺวา ปพฺพชิตุํ ลภนฺโต คมิสฺสามิ, มหาราชาติฯ ยํกิญฺจิ กตฺวา ตถาคตํ อาเนหิ, ตาตาติฯ โส ‘‘พุทฺธานํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตสฺส มหาปริสาย กมฺมํ นตฺถี’’ติ อตฺตฏฺฐโม อคมาสิฯ อถสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน สทฺธิํ สตฺตหิ ชเนหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สตฺถา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ ตํขณํเยว สพฺเพว อนฺตรหิตเกสมสฺสู อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย ชาตาฯ

เถโร อตฺตโน กิจฺเจ มตฺถกํ ปตฺเต ตุณฺหีภาเวน อนิสีทิตฺวา กาฬุทายิตฺเถโร วิย สตฺถุ อุชฺเชนิคมนตฺถาย คมนวณฺณํ กเถสิฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘กจฺจาโน อตฺตโน ชาติภูมิยํ มม คมนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ อญฺญาสิฯ พุทฺธา จ นาม เอกํ การณํ ปฏิจฺจ คนฺตุํ อยุตฺตฏฺฐานํ น คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา เถรํ อาห – ‘‘ตฺวํเยว ภิกฺขุ คจฺฉ, ตยิ คเตปิ ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติฯ เถโร ‘‘พุทฺธานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถี’’ติ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ อาคเตหิ สตฺตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อุชฺเชนิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เตลปนาฬิ นาม นิคโม, ตตฺถ ปิณฺฑาย จริฯ ตสฺมิํ จ นิคเม ทฺเว เสฏฺฐิธีตโรฯ ตาสุ เอกา ปริชิณฺณกุเล นิพฺพตฺตา ทุคฺคตา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ธาติํ นิสฺสาย ชีวติฯ อตฺตภาโว ปนสฺสา สมิทฺโธ, เกสา อญฺญาหิ อติวิย ทีฆาฯ ตสฺมิํเยว นิคเม อญฺญา อิสฺสรเสฏฺฐิกุลสฺส ธีตา นิกฺเกสิกาฯ สา ตโต ปุพฺเพ ตสฺสา สมีปํ เปเสตฺวา ‘‘สตํ วา สหสฺสํ วา ทสฺสามี’’ติ วตฺวาปิ เกเส อาหราเปตุํ นาสกฺขิฯ

ตสฺมิํ ปน ทิวเส สา เสฏฺฐิธีตา มหากจฺจานตฺเถรํ สตฺตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุตํ ตุจฺฉปตฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สุวณฺณวณฺโณ เอโก พฺรหฺมพนฺธุภิกฺขุ ยถาโธเตเนว ปตฺเตน อาคจฺฉติ, มยฺหญฺจ อญฺญํ ธนํ นตฺถิฯ อสุกเสฏฺฐิธีตา ปน อิเมสํ เกสานํ อตฺถาย เปเสสิฯ อิทานิ อิโต ลทฺธอุปฺปาเทน สกฺกา เถรสฺส เทยฺยธมฺมํ ทาตุ’’นฺติ ธาติํ เปเสตฺวา เถเร นิมนฺเตตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทาเปสิฯ

เถรานํ นิสินฺนกาเล คพฺภํ ปวิสิตฺวา ธาติยา อตฺตโน เกเส กปฺปาเปตฺวา, ‘‘อมฺม , อิเม เกเส อสุกาย นาม เสฏฺฐิธีตาย ทตฺวา ยํ สา เทติ, ตํ อาหร, อยฺยานํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามา’’ติฯ ธาติ ปิฏฺฐิหตฺเถน อสฺสูนิ ปุญฺฉิตฺวา เอเกน หตฺเถน หทยมํสํ สนฺธาเรตฺวา เถรานํ สนฺติเก ปฏิจฺฉาเทตฺวา เต เกเส อาทาย ตสฺสา เสฏฺฐิธีตาย สนฺติกํ คตาฯ

ปณิยํ นาม สารวนฺตมฺปิ สยํ อุปนีตํ คารวํ น ชเนติ, ตสฺมา สา เสฏฺฐิธีตา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ พหุนาปิ ธเนน อิเม เกเส อาหราเปตุํ นาสกฺขิํ, อิทานิ ปน ฉินฺนกาลโต ปฏฺฐาย น ยถามูลเมว ลภิสฺสตี’’ติ ฯ ธาติํ อาห – ‘‘อหํ ปุพฺเพ ตว สามินิํ พหุนาปิ ธเนน เกเส อาหราเปตุํ นาสกฺขิํ, ยตฺถ กตฺถจิ วินิปาตา ปน นิชฺชีวเกสา นาม อฏฺฐ กหาปเณ อคฺฆนฺตี’’ติ อฏฺเฐว กหาปเณ อทาสิฯ ธาติ กหาปเณ อาหริตฺวา เสฏฺฐิธีตาย อทาสิฯ เสฏฺฐิธีตา เอเกกํ ปิณฺฑปาตํ เอเกกกหาปณคฺฆนกํ กตฺวา เถรานํ ทาเปสิฯ เถโร อาวชฺชิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘กหํ เสฏฺฐิธีตา’’ติ ปุจฺฉิฯ คพฺเภ, อยฺยาติฯ ปกฺโกสถ นนฺติฯ สา จ เถเรสุ คารเวน เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา เถเร วนฺทิตฺวา พลวสทฺธํ อุปฺปาเทสิฯ สุเขตฺเต ปติฏฺฐิตปิณฺฑปาโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิปากํ เทตีติ สห เถรานํ วนฺทเนน เกสา ปกติภาเวเยว อฏฺฐํสุฯ เถราปิ ตํ ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา ปสฺสนฺติยาเยว เสฏฺฐิธีตาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา กญฺจนวนุยฺยาเน โอตริํสุฯ

อุยฺยานปาโล เถรํ ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, เม อยฺโย ปุโรหิโต กจฺจาโน ปพฺพชิตฺวา อุยฺยานมาคโต’’ติ อาหฯ ราชา จณฺฑปชฺโชโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ เถรํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘กหํ, ภนฺเต, ภควา’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺถา สยํ อนาคนฺตฺวา มํ เปเสสิ มหาราชาติฯ กหํ, ภนฺเต, อชฺช ภิกฺขํ อลตฺถาติ? เถโร รญฺโญ ปุจฺฉาสภาเคน สพฺพํ เสฏฺฐิธีตาย กตํ ทุกฺกรํ อาโรเจสิฯ ราชา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปฏิยาเทตฺวา เถรํ นิมนฺเตตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิธีตรํ อาณาเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ อิมิสฺสา อิตฺถิยา ทิฏฺฐธมฺมิโกว ยสปฏิลาโภ อโหสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย ราชา เถรสฺส มหาสกฺการํ กโรติฯ เถรสฺส ธมฺมกถาย ปสีทิตฺวา มหาชโน เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ ตโต ปฏฺฐาย สกลนครํ เอกกาสาวปชฺโชตํ อิสิวาตปฏิวาตํ อโหสิฯ สาปิ เทวี คพฺภํ ลภิตฺวา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส โคปาลกุมาโรติ มาตามหเสฏฺฐิโน นามํ อกํสุฯ สา ปุตฺตสฺส นามวเสน โคปาลมาตา นาม เทวี ชาตาฯ สา เทวี เถเร อติวิย ปสีทิตฺวา ราชานํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา กญฺจนวนุยฺยาเน เถรสฺส วิหารํ กาเรสิฯ เถโร อุชฺเชนินครํ ปสาเทตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกํ คโตฯ อถ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต มธุปิณฺฑิกสุตฺตํ (ม. นิ. 1.199 อาทโย) กจฺจานเปยฺยาลํ (ม. นิ. 3.279 อาทโย) ปารายนสุตฺตนฺติ อิเม ตโย สุตฺตนฺเต อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เถรํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

ปฐมวคฺควณฺณนาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 2. ทุติยเอตทคฺควคฺโค

จูฬปนฺถกตฺเถรวตฺถุ

[198-200] ทุติยสฺส ปฐเม มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺติตํฯ ‘‘มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมี’’ติ (เถรคา. 901) วุตฺตฏฺฐานสฺมิญฺหิ มเนน กตกาโย มโนมยกาโย นาม ชาโตฯ ‘‘อญฺญตรํ มโนมยํ กายํ อุปปชฺชตี’’ติ (จูฬว. 333) วุตฺตฏฺฐาเน มเนน นิพฺพตฺติตกาโย มโนมยกาโย นาม ชาโตฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ อญฺเญ ภิกฺขู มโนมยํ กายํ นิพฺพตฺเตนฺตา ตโย วา จตฺตาโร วา นิพฺพตฺเตนฺติ, น พหุเกฯ เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิพฺพตฺเตนฺติ เอกวิธเมว กมฺมํ กุรุมาเนฯ จูฬปนฺถกตฺเถโร ปน เอกาวชฺชเนน สมณสหสฺสํ มาเปสิฯ ทฺเวปิ จ ชเน น เอกสทิเส อกาสิ น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเนฯ ตสฺมา มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ