รูปาทิวณฺณนา

อิทานิ นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกรูปมฺปิ สมนุปสฺสามีติอาทินา นเยน ภควตา นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต, สา ปเนสา สุตฺตวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวาว วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปวิจารณา ตาว เวทิตพฺพาฯ จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺฐุปฺปตฺติโกติฯ ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถสิ, เสยฺยถิทํ – อากงฺเขยฺยสุตฺตํ วตฺถสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ, เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ ยานิ ปน ‘‘ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, ยํนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตริ อาสวานํ ขเย วิเนยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 4.121; ม. นิ. 3.416) เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺติํ มนํ อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ, เสยฺยถิทํ – ราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ เอวมาทีนิ, เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา เต เต เทวมนุสฺสา ตถา ตถา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ เอวํ ปุฏฺเฐน ภควตา ยานิ กถิตานิ เทวตาสํยุตฺตโพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ, เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปฯ ยานิ ปน อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ ธมฺมทายาทสุตฺตปุตฺตมํสูปมาทีนิ, เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ เอวมิเมสุ จตูสุ นิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโปฯ ปรชฺฌาสยวเสน เหตํ นิกฺขิตฺตํฯ เกสํ อชฺฌาสเยนาติ? รูปครุกานํ ปุริสานํฯ

ตตฺถ นาหํ, ภิกฺขเวติอาทีสุ นกาโร ปฏิเสธตฺโถฯ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติฯ อญฺญนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพา อิตฺถิรูปโต อญฺญํฯ เอกรูปมฺปีติ เอกมฺปิ รูปํฯ สมนุปสฺสามีติ ทฺเว สมนุปสฺสนา ญาณสมนุปสฺสนา จ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา จฯ ตตฺถ ‘‘อนิจฺจโต สมนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต’’ติ (ปฏิ. ม. 3.35) อยํ ญาณสมนุปสฺสนา นามฯ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิกา (ปฏิ. ม. 1.130) ปน ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา นามฯ ตาสุ อิธ ญาณสมนุปสฺสนา อธิปฺเปตาฯ อิมสฺส ปน ปทสฺส นกาเรน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ – อหํ, ภิกฺขเว, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโตปิ อญฺญํ เอกรูปมฺปิ น สมนุปสฺสามีติฯ ยํ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ยํ รูปํ รูปครุกสฺส ปุริสสฺส จตุภูมกกุสลจิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา เขเปตฺวา ติฏฺฐติฯ ‘‘สพฺพํ หตฺถิกายํ ปริยาทิยิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.126) หิ คหณํ ปริยาทานํ นามฯ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.102) เขปนํฯ อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ ตตฺถ อิทํ รูปํ จตุภูมกกุสลจิตฺตํ คณฺหนฺตํ น นีลุปฺปลกลาปํ ปุริโส วิย หตฺเถน คณฺหาติ, นาปิ เขปยมานํ อคฺคิ วิย อุทฺธเน อุทกํ สนฺตาเปตฺวา เขเปติฯ อุปฺปตฺติญฺจสฺส นิวารยมานเมว จตุภูมกมฺปิ กุสลจิตฺตํ คณฺหาติ เจว เขเปติ จาติ เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติฯ

ยถยิทนฺติ ยถา อิทํฯ อิตฺถิรูปนฺติ อิตฺถิยา รูปํฯ ตตฺถ ‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ

เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79) สุตฺตานุสาเรน รูปสฺส วจนตฺโถ เจว สามญฺญลกฺขณญฺจ เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน รูปสทฺโท ขนฺธภวนิมิตฺตปจฺจยสรีรวณฺณสณฺฐานาทีสุ อเนเกสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ อยญฺหิ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (วิภ. 2; มหาว. 22) เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ วตฺตติฯ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. 161; วิภ. 624) เอตฺถ รูปภเวฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ (ธ. ส. 204-232 อาทโย) เอตฺถ กสิณนิมิตฺเตฯ ‘‘สรูปา, ภิกฺขเว, อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา โน อรูปา’’ติ (อ. นิ. 2.83) เอตฺถ ปจฺจเยฯ ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.306) เอตฺถ สรีเรฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.400; 3.421) เอตฺถ วณฺเณฯ ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ (อ. นิ. 4.65) เอตฺถ สณฺฐาเนฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ, อรสรูโป’’ติอาทีนิปิ สงฺคณฺหิตพฺพานิฯ อิธ ปเนส อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐาเน รูปายตนสงฺขาเต วณฺเณ วตฺตติฯ อปิจ โย โกจิ อิตฺถิยา นิวตฺถนิวาสนสฺส วา อลงฺการสฺส วา คนฺธวณฺณกาทีนํ วา ปิฬนฺธนมาลาทีนํ วาติ กายปฺปฏิพทฺโธ จ วณฺโณ ปุริสสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ หุตฺวา อุปกปฺปติ, สพฺพเมตํ อิตฺถิรูปนฺเตว เวทิตพฺพํฯ อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ อิทํ ปุริมสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ วุตฺตํฯ ปุริมํ วา ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อิตฺถิรูป’’นฺติ เอวํ โอปมฺมวเสน วุตฺตํ, อิทํ ปริยาทานานุภาวทสฺสนวเสนฯ

ตตฺริทํ อิตฺถิรูปสฺส ปริยาทานานุภาเว วตฺถุ – มหาทาฐิกนาคราชา กิร เจติยคิริมฺหิ อมฺพตฺถเล มหาถูปํ การาเปตฺวา คิริภณฺฑปูชํ นาม กตฺวา กาเลน กาลํ โอโรธคณปริวุโต เจติยคิริํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ เทติฯ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺฐาเน นาม น สพฺเพสํ สติ สูปฏฺฐิตา โหติ, รญฺโญ จ ทมิฬเทวี นาม มเหสี ปฐมวเย ฐิตา ทสฺสนียา ปาสาทิกาฯ

อเถโก จิตฺตตฺเถโร นาม วุฑฺฒปพฺพชิโต อสํวรนิยาเมน โอโลเกนฺโต ตสฺสา รูปารมฺมเณ นิมิตฺตํ คเหตฺวา อุมฺมาทปฺปตฺโต วิย ฐิตนิสินฺนฏฺฐาเนสุ ‘‘หนฺท ทมิฬเทวี, หนฺท ทมิฬเทวี’’ติ วทนฺโต วิจรติฯ ตโต ปฏฺฐาย จสฺส ทหรสามเณรา อุมฺมตฺตกจิตฺตตฺเถโรตฺเวว นามํ กตฺวา โวหริํสุฯ อถ สา เทวี นจิรสฺเสว กาลมกาสิฯ ภิกฺขุสงฺเฆ สิวถิกทสฺสนํ คนฺตฺวา อาคเต ทหรสามเณรา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘ภนฺเต จิตฺตตฺเถร, ยสฺสตฺถาย ตฺวํ วิลปสิ, มยํ ตสฺสา เทวิยา สิวถิกทสฺสนํ คนฺตฺวา อาคตา’’ติฯ เอวํ วุตฺเตปิ อสฺสทฺทหนฺโต ‘‘ยสฺสา วา ตสฺสา วา ตุมฺเห สิวถิกทสฺสนตฺถาย คตา, มุขํ ตุมฺหากํ ธูมณฺณ’’นฺติ ฯ อุมฺมตฺตกวจนเมว อโวจฯ เอวํ อุมฺมตฺตกจิตฺตตฺเถรสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย อฏฺฐาสิ อิทํ อิตฺถิรูปํฯ

อปรมฺปิ วตฺถุ – สทฺธาติสฺสมหาราชา กิร เอกทิวสํ โอโรธคณปริวุโต วิหารํ อาคโต ฯ เอโก ทหโร โลหปาสาททฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา อสํวเร ฐิโต เอกํ อิตฺถิํ โอโลเกสิฯ สาปิ คมนํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตํ โอโลเกสิฯ อุโภปิ อพฺภนฺตเร อุฏฺฐิเตน ราคคฺคินา ฑยฺหิตฺวา กาลมกํสุฯ เอวํ อิตฺถิรูปํ ทหรสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ

อปรมฺปิ วตฺถุ – กลฺยาณิยมหาวิหารโต กิเรโก ทหโร อุทฺเทสตฺถาย กาฬทีฆวาปิคามทฺวารวิหารํ คนฺตฺวา นิฏฺฐิตุทฺเทสกิจฺโจ อตฺถกามานํ วจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘คตฏฺฐาเน ทหรสามเณเรหิ ปุฏฺเฐน คามสฺส นิวิฏฺฐากาโร กเถตพฺโพ ภวิสฺสตี’’ติ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺโต วิสภาคารมฺมเณ นิมิตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คโต ตาย นิวตฺถวตฺถํ สญฺชานิตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, อิทํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา ‘‘เอวรูปา นาม อิตฺถี มํ นิสฺสาย มตา’’ติ จินฺเตนฺโต อนฺโตอุฏฺฐิเตน ราคคฺคินา ฑยฺหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ เอวมฺปิ อิทํ อิตฺถิรูปํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺพํฯ

[2] ทุติยาทีนิ สทฺทครุกาทีนํ อาสยวเสน วุตฺตานิฯ เตสุ อิตฺถิสทฺโทติ อิตฺถิยา จิตฺตสมุฏฺฐาโน กถิตคีตวาทิตสทฺโทฯ อปิจ อิตฺถิยา นิวตฺถนิวาสนสฺสาปิ อลงฺกตาลงฺการสฺสาปิ อิตฺถิปโยคนิปฺผาทิโต วีณาสงฺขปณวาทิสทฺโทปิ อิตฺถิสทฺโทตฺเวว เวทิตพฺโพฯ สพฺโพปิ เหโส ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ

ตตฺถ สุวณฺณกกฺกฏกสุวณฺณโมรทหรภิกฺขุอาทีนํ วตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ ปพฺพตนฺตรํ กิร นิสฺสาย มหนฺตํ หตฺถินาคกุลํ วสติฯ อวิทูรฏฺฐาเน จสฺส มหาปริโภคสโร อตฺถิ, ตสฺมิํ กายูปปนฺโน สุวณฺณกกฺกฏโก อตฺถิฯ โส ตํ สรํ โอติณฺโณติณฺเณ สณฺฑาเสน วิย อเฬหิ ปาเท คเหตฺวา อตฺตโน วสํ เนตฺวา มาเรติฯ ตสฺส โอตาราเปกฺขา หตฺถินาคา เอกํ มหาหตฺถิํ เชฏฺฐกํ กตฺวา วิจรนฺติฯ โส เอกทิวสํ ตํ หตฺถินาคํ คณฺหิฯ ถามสติสมฺปนฺโน หตฺถินาโค จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ภีตรวํ รวิสฺสามิ, สพฺเพ ยถารุจิยา อกีฬิตฺวา ปลายิสฺสนฺตี’’ติ นิจฺจโลว อฏฺฐาสิฯ อถ สพฺเพสํ อุตฺติณฺณภาวํ ญตฺวา เตน คหิตภาวํ อตฺตโน ภริยํ ชานาเปตุํ วิรวิตฺวา เอวมาห –

‘‘สิงฺคีมิโค อายตจกฺขุเนตฺโต,

อฏฺฐิตฺตโจ วาริสโย อโลโม;

เตนาภิภูโต กปณํ รุทามิ,

มา เหว มํ ปาณสมํ ชเหยฺยา’’ติฯ (ชา. 1.3.49);

สา ตํ สุตฺวา สามิกสฺส คหิตภาวํ ญตฺวา ตํ ตมฺหา ภยา โมเจตุํ หตฺถินา จ กุฬีเรน จ สทฺธิํ สลฺลปนฺตี เอวมาห –

‘‘อยฺย น ตํ ชหิสฺสามิ, กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ;

ปถพฺยา จาตุรนฺตาย, สุปฺปิโย โหสิ เม ตุวํฯ

‘‘เย กุฬีรา สมุทฺทสฺมิํ, คงฺคาย ยมุนาย จ;

เตสํ ตฺวํ วาริโช เสฏฺโฐ, มุญฺจ โรทนฺติยา ปติ’’นฺติฯ (ชา. 1.3.50-51);

กุฬีโร สห อิตฺถิสทฺทสฺสวเนน คหณํ สิถิลมกาสิฯ อถ หตฺถินาโค ‘‘อยเมเวตสฺส โอกาโส’’ติ เอกํ ปาทํ คหิตากาเรเนว ฐเปตฺวา ทุติยํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ ปิฏฺฐิกปาเล อกฺกมิตฺวา วิจุณฺณิกํ กตฺวา โถกํ อากฑฺฒิตฺวา ตีเร ขิปิฯ อถ นํ สพฺพหตฺถิโน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อมฺหากํ เวรี’’ติ วิจุณฺณยิํสุฯ เอวํ ตาว อิตฺถิสทฺโท สุวณฺณกกฺกฏกสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐติฯ

สุวณฺณโมโรปิ หิมวนฺตํ อนุปวิสิตฺวา มหนฺตํ ปพฺพตคหนํ นิสฺสาย วสนฺโต นิจฺจกาลํ สูริยสฺส อุทยกาเล สูริยมณฺฑลํ อุลฺโลเกตฺวา อตฺตโน รกฺขํ กโรนฺโต เอวํ วทติ –

‘‘อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา,

หริสฺสวณฺโณ ปถวิปฺปภาโส;

ตํ ตํ นมสฺสามิ หริสฺสวณฺณํ ปถวิปฺปภาสํ,

ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ ทิวสํฯ

‘‘เย พฺราหฺมณา เวทคู สพฺพธมฺเม,

เต เม นโม เต จ มํ ปาลยนฺตุ;

นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา,

นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยา;

อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา,

โมโร จรติ เอสนา’’ติฯ (ชา. 1.2.17);

โส ทิวสํ โคจรํ คเหตฺวา สายนฺหสมเย วสนฏฺฐานํ ปวิสนฺโต อตฺถงฺคตํ สูริยมณฺฑลํ โอโลเกตฺวาปิ อิมํ คาถํ วทติ –

‘‘อเปตยํ จกฺขุมา เอกราชา,

หริสฺสวณฺโณ ปถวิปฺปภาโส;

ตํ ตํ นมสฺสามิ หริสฺสวณฺณํ ปถวิปฺปภาสํ,

ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺติํฯ

‘‘เย พฺราหฺมณา เวทคู สพฺพธมฺเม,

เต เม นโม เต จ มํ ปาลยนฺตุ;

นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา,

นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยา;

อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา,

โมโร วาสมกปฺปยี’’ติฯ (ชา. 1.2.18);

อิมินา นิยาเมน สตฺต วสฺสสตานิ วีตินาเมตฺวา เอกทิวสํ ปริตฺตกมฺมโต ปุเรตรเมว โมรกุกฺกุฏิกาย สทฺทํ สุตฺวา ปริตฺตกมฺมํ อสริตฺวา รญฺญา เปสิตสฺส ลุทฺทกสฺส วสํ อุปคโตฯ เอวํ อิตฺถิสทฺโท สุวณฺณโมรสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐตีติฯ ฉาตปพฺพตวาสี ทหโร ปน สุธามุณฺฑกวาสี ทหโร จ อิตฺถิสทฺทํ สุตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺตาติฯ

[3] ตติเย อิตฺถิคนฺโธติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐานิกํ คนฺธายตนํฯ สฺวายํ อิตฺถิยา สรีรคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ โหติ, กายารุฬฺโห ปน อาคนฺตุกอนุเลปนาทิคนฺโธ อิธ อธิปฺเปโตฯ เอกจฺจา หิ อิตฺถี อสฺสคนฺธินี โหติ, เอกจฺจา เมณฺฑกคนฺธินี, เอกจฺจา เสทคนฺธินี, เอกจฺจา โสณิตคนฺธินี ฯ เอกจฺโจ อนฺธพาโล เอวรูปายปิ อิตฺถิยา รชฺชเตวฯ จกฺกวตฺติโน ปน อิตฺถิรตนสฺส กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต จ อุปฺปลคนฺโธฯ อยํ น สพฺพาสํ โหติ, อาคนฺตุกอนุเลปนาทิคนฺโธว อิธ อธิปฺเปโตฯ ติรจฺฉานคตา ปน หตฺถิอสฺสโคณาทโย ติรจฺฉานคตานํ สชาติอิตฺถีนํ อุตุคนฺเธน โยชนทฺวิโยชนติโยชนจตุโยชนมฺปิ คจฺฉนฺติฯ อิตฺถิกาเย คนฺโธ วา โหตุ อิตฺถิยา นิวตฺถนิวาสนอนุลิตฺตาเลปนปิฬนฺธมาลาทิคนฺโธ วา, สพฺโพปิ อิตฺถิคนฺโธตฺเวว เวทิตพฺโพฯ

[4] จตุตฺเถ อิตฺถิรโสติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐานิกํ รสายตนํฯ ติปิฏกจูฬนาคจูฬาภยตฺเถรา ปน ‘‘สฺวายํ อิตฺถิยา กิํการปฏิสฺสาวิตาทิวเสน สวนรโส เจว ปริโภครโส จ, อยํ อิตฺถิรโส’’ติ วทนฺติฯ กิํ เตน? โย ปนายํ อิตฺถิยา โอฏฺฐมํสสมฺมกฺขนเขฬาทิรโสปิ , สามิกสฺส ทินฺนยาคุภตฺตาทีนํ รโสปิ, สพฺโพ โส อิตฺถิรโสตฺเวว เวทิตพฺโพฯ อเนเก หิ สตฺตา อตฺตโน มาตุคาเมน ยํกิญฺจิ สหตฺถา ทินฺนเมว มธุรนฺติ คเหตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺตาติฯ

[5] ปญฺจเม อิตฺถิโผฏฺฐพฺโพติ อิตฺถิยา กายสมฺผสฺโส, อิตฺถิสรีรารุฬฺหานํ วตฺถาลงฺการมาลาทีนมฺปิ ผสฺโส อิตฺถิโผฏฺฐพฺโพตฺเวว เวทิตพฺโพฯ สพฺโพเปส ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยติ มหาเจติยงฺคเณ คณสชฺฌายํ คณฺหนฺตสฺส ทหรภิกฺขุโน วิสภาคารมฺมณผสฺโส วิยาติฯ

อิติ สตฺถา สตฺตานํ อาสยานุสยวเสน รูปาทีสุ เอเกกํ คเหตฺวา อญฺญํ อีทิสํ น ปสฺสามีติ อาหฯ ยถา หิ รูปครุกสฺส ปุริสสฺส อิตฺถิรูปํ จิตฺตุปฺปาทํ คเมติ ปลิพุนฺธติ พชฺฌาเปติ พทฺธาเปติ โมเหติ สํโมเหติ, น ตถา เสสา สทฺทาทโยฯ ยถา จ สทฺทาทิครุกานํ สทฺทาทโย, น ตถา รูปาทีนิ อารมฺมณานิฯ เอกจฺจสฺส จ รูปาทีสุ เอกเมวารมฺมณํ จิตฺตํ ปริยาทิยติ, เอกจฺจสฺส ทฺเวปิ ตีณิปิ จตฺตาริปิ ปญฺจปิฯ

อิติ อิเม ปญฺจ สุตฺตนฺตา ปญฺจครุกวเสน กถิตา, น ปญฺจครุกชาตกวเสนฯ ปญฺจครุกชาตกํ ปน สกฺขิภาวตฺถาย อาหริตฺวา กเถตพฺพํฯ ตตฺร หิ อมนุสฺเสหิ กนฺตารมชฺเฌ กตาย อาปณาทิวิจารณาย มหาปุริสสฺส ปญฺจสุ สหาเยสุ รูปครุโก รูปารมฺมเณ พชฺฌิตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺโต, สทฺทาทิครุกา สทฺทารมฺมณาทีสุฯ อิติ ตํ สกฺขิภาวตฺถาย อาหริตฺวา กเถตพฺพํฯ อิเม ปน ปญฺจ สุตฺตนฺตา ปญฺจครุกวเสเนว กถิตาฯ

[6] ยสฺมา จ น เกวลํ ปุริสาเยว ปญฺจครุกา โหนฺติ, อิตฺถิโยปิ โหนฺติเยว, ตสฺมา ตาสมฺปิ วเสน ปุน ปญฺจ สุตฺตนฺเต กเถสิฯ เตสมฺปิ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ วตฺถูสุปิ ปฐมสุตฺเต โลหปาสาททฺวาเร ฐิตํ ทหรํ โอโลเกตฺวา มตาย ราโชโรธาย วตฺถุ เวทิตพฺพํฯ ตํ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ

[7] ทุติยสุตฺเต พาราณสิยํ รูปูปชีวิโน มาตุคามสฺส วตฺถุ เวทิตพฺพํฯ คุตฺติลวีณาวาทโก กิเรกิสฺสา อิตฺถิยา สหสฺสํ ปหิณิ, สา ตํ อุปฺปณฺเฑตฺวา คณฺหิตุํ น อิจฺฉิฯ โส ‘‘กริสฺสาเมตฺถ กตฺตพฺพ’’นฺติ สายนฺหกาลสมนนฺตเร อลงฺกตปฏิยตฺโต ตสฺสา เคหสฺส อภิมุขฏฺฐาเน อญฺญสฺมิํ เคหทฺวาเร นิสินฺโน วีณาย ตนฺติโย สเม คุเณ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตนฺติสฺสเรน คีตสฺสรํ อนติกฺกมนฺโต คายิฯ สา อิตฺถี ตสฺส คีตสทฺทํ สุตฺวา ทฺวารนฺติ สญฺญาย ‘‘วิวฏวาตปาเนน ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ อากาเสเยว ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ

[8] ตติยสุตฺเต จกฺกวตฺติรญฺโญ กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต จ อุปฺปลคนฺโธติ อิทํ อาหริตพฺพํฯ อิทํ เจตฺถ วตฺถุ เวทิตพฺพํฯ สาวตฺถิยํ กิเรกิสฺสา กุฏุมฺพิกธีตาย สามิโก สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา, ‘‘น สกฺกา มยา อยํ ธมฺโม คิหิภูเตน ปูเรตุ’’นฺติ อญฺญตรสฺส ปิณฺฑปาติกตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ อถสฺส ภริยํ ‘‘อสฺสามิกา อย’’นฺติ ญตฺวา ราชา ปเสนทิโกสโล อนฺเตปุรํ อาหราเปตฺวา เอกทิวสํ เอกํ นีลุปฺปลกลาปํ อาทาย อนฺเตปุรํ ปวิฏฺโฐ เอเกกิสฺสา เอเกกํ นีลุปฺปลํ ทาเปสิฯ

ปุปฺเผสุ ภาชิยมาเนสุ ตสฺสา อิตฺถิยา ทฺเว หตฺถํ ปตฺตานิฯ สา ปหฏฺฐาการํ ทสฺเสตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปโรทิฯ ราชา ตสฺสา อุภยาการํ ทิสฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิฯ สา อตฺตโน ปหฏฺฐการณญฺจ โรทนการณญฺจ กเถสิฯ ยาวตติยํ กถิเตปิ ราชา อสฺสทฺทหนฺโต ปุนทิวเส สกลราชนิเวสเน สพฺพมาลาวิเลปนาทิสุคนฺธคนฺธํ หราเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ตํ อิตฺถิํ ‘‘กตโร เต เถโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อย’’นฺติ วุตฺเต ญตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺโฆ คจฺฉตุ, อมฺหากํ อสุกตฺเถโร อนุโมทนํ กริสฺสตี’’ติ อาหฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา วิหารํ คโตฯ เถเร อนุโมทนํ วตฺตุํ อารทฺธมตฺเต สกลํ ราชนิเวสนํ คนฺธปูรํ วิย ชาตํฯ ราชา ‘‘สจฺจเมเวสา อาหา’’ติ ปสีทิตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ ตํ การณํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘อยํ อตีเต ธมฺมกถํ สุณนฺโต ‘สาธุ สาธู’ติ สาธุการํ ปวตฺเตนฺโต สกฺกจฺจํ อสฺโสสิ, ตมฺมูลโก เตน มหาราช อยมานิสํโส ลทฺโธ’’ติ อาจิกฺขิฯ

‘‘สทฺธมฺมเทสนากาเล, สาธุ สาธูติ ภาสโต;

มุขโต ชายเต คนฺโธ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ

เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ อิมสฺมิํ วคฺเค วฏฺฏเมว กถิตํฯ

รูปาทิวคฺควณฺณนาฯ

2. นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา

[11] ทุติยสฺส ปฐเม เอกธมฺมมฺปีติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 121) วิย นิสฺสตฺตฏฺเฐน ธมฺโม เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา เอกธมฺมมฺปีติ นิสฺสตฺตํ เอกสภาวมฺปีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อนุปฺปนฺโนวาติ เอตฺถ ปน ‘‘ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย (ม. นิ. 1.402; สํ. นิ. 2.11) ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา’’ติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) เอวมาทีสุ วิย สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, น วิกปฺปตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เยน ธมฺเมน อนุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ, ตมหํ ยถา สุภนิมิตฺตํ, เอวํ อญฺญํ น ปสฺสามีติฯ ตตฺถ อนุปฺปนฺโนติ อชาโต อสญฺชาโต อปาตุภูโต อสมุทาคโตฯ กามจฺฉนฺโทติ ‘‘โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1156) นเยน วิตฺถาริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อุปฺปชฺชตีติ นิพฺพตฺตติ ปาตุภวติฯ โส ปเนส อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺโพฯ อญฺญถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺโน นาม นตฺถิฯ

ตตฺถ เอกจฺจสฺส วตฺตวเสน กิเลโส น สมุทาจรติ, เอกจฺจสฺส คนฺถธุตงฺคสมาธิ- วิปสฺสนานวกมฺมาทีนํ อญฺญตรวเสนฯ กถํ? เอกจฺโจ หิ วตฺตสมฺปนฺโน โหติ, ตสฺส ทฺเวอสีติ ขุทฺทกวตฺตานิ จุทฺทส มหาวตฺตานิ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณปานียมาฬกอุโปสถาคารอาคนฺตุกคมิกวตฺตานิ จ กโรนฺตสฺเสว กิเลโส โอกาสํ น ลภติฯ อปรภาเค ปนสฺส วตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภินฺนวตฺตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการญฺเจว สติโวสฺสคฺคญฺจ อาคมฺม อุปฺปชฺชติฯ เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นามฯ

เอกจฺโจ คนฺถยุตฺโต โหติ, เอกมฺปิ นิกายํ คณฺหาติ ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ ปญฺจปิฯ ตสฺส เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อตฺถวเสน ปาฬิวเสน อนุสนฺธิวเสน ปุพฺพาปรวเสน คณฺหนฺตสฺส สชฺฌายนฺตสฺส วาเจนฺตสฺส เทเสนฺตสฺส ปกาเสนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น ลภติฯ อปรภาเค ปนสฺส คนฺถกมฺมํ ปหาย กุสีตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชติฯ เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นามฯ

เอกจฺโจ ปน ธุตงฺคธโร โหติ, เตรส ธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตติฯ ตสฺส ปน ธุตงฺคคุเณ ปริหรนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น ลภติฯ อปรภาเค ปนสฺส ธุตงฺคานิ วิสฺสชฺเชตฺวา พาหุลฺลาย อาวตฺตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชติฯ เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นามฯ