อภิหฏฺฐุํ ปวาเรยฺยุนฺติ สุทินฺนตฺเถรสฺส วิย รฏฺฐปาลกุลปุตฺตสฺส วิย จ กาเยน วา สตฺต รตนานิ อภิหริตฺวา วาจาย วา ‘‘อมฺหากํ ธนโต ยตฺตกํ อิจฺฉสิ, ตตฺตกํ คณฺหา’’ติ วทนฺตา ปวาเรยฺยุํฯ อนุทหนฺตีติ สรีเร ปลิเวฐิตตฺตา อุณฺหปริฬาหํ ชเนตฺวา อนุทหนฺติฯ สญฺชาตเสเท วา สรีเร ลคฺคนฺตา อนุเสนฺตีติปิ อตฺโถฯ ยญฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตนฺติ อิทํ ยสฺมา จิตฺเต อนาวฏฺฏนฺเต ปุคฺคลสฺส อาวฏฺฏนํ นาม นตฺถิฯ เอวรูปญฺหิ จิตฺตํ อนาวฏฺฏนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาพลเมว ทีปิตํฯ

8. กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา

[245] อฏฺฐเม ทสฺสนนฺติ ปฐมมคฺคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปฐมมคฺโค หิ กิเลสปหานกิจฺจํ สาเธนฺโต ปฐมํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺมา ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ โคตฺรภุญาณํ ปน กิญฺจาปิ มคฺคโต ปฐมตรํ ปสฺสติ, ปสฺสิตฺวา ปน กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กิเลสปหานสฺส อภาเวน น ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ อปิจ จตฺตาโรปิ มคฺคา ทสฺสนเมวฯ กสฺมา? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ, ผลกฺขเณ วิสุทฺธํฯ สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิสุชฺฌติ, ผลกฺขเณ วิสุทฺธนฺติ เอวํ กเถนฺตานํ ภิกฺขูนํ สุตฺวา โส ภิกฺขุ ‘‘อหมฺปิ ทสฺสนํ วิโสเธตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺฐิโต ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา วิหริสฺสามี’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ ปุจฺฉิฯ โส ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิโก ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ วเสน รูปารูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ เอตฺถ หิ ปุริมานิ ปญฺจ อายตนานิ รูปํ, มนายตนํ อรูปํฯ อิติ โส อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิฯ

อสนฺตุฏฺโฐติ ปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา กถิตตฺตา อสนฺตุฏฺโฐฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อยํ ปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา กเถสิฯ สกฺกา นุ โข ปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ปาปุณิตุ’’นฺติ? ตโต นํ ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํเยว นุ โข อิทํ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ชานาสิ, อุทาหุ อญฺเญปิ ชานนฺตา อตฺถี’’ติฯ อตฺถาวุโส, อสุกวิหาเร อสุกตฺเถโร นามาติฯ โส ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ เอเตนุปาเยน อญฺญมฺปิ อญฺญมฺปีติฯ

เอตฺถ จ ทุติโย ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิโก รูปกฺขนฺธวเสน รูปํ, เสสกฺขนฺธวเสน นามนฺติ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปตฺโตฯ ตสฺมา โสปิ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิฯ อยํ ปน ‘‘อิเมสํ อญฺญมญฺญํ น สเมติ, ปฐเมน สปฺปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวาว กถิตํ, อิมินา นิปฺปเทเสสู’’ติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ตเถว ตํ ปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิฯ

ตติโย มหาภูตกมฺมฏฺฐานิโก จตฺตาริ มหาภูตานิ สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ ปริคฺคเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺมา อยมฺปิ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิฯ อยํ ปน ‘‘อิเมสํ อญฺญมญฺญํ น สเมติ, ปฐเมน สปฺปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา กถิตํ, ทุติเยน นิปฺปเทเสสุ, ตติเยน อติสปฺปเทเสสู’’ติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ตเถว ตํ ปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิฯ

จตุตฺโถ เตภูมกกมฺมฏฺฐานิโกฯ ตสฺส กิร สมปฺปวตฺตา ธาตุโย อเหสุํ, กลฺลสรีรํ พลปตฺตํ, กมฺมฏฺฐานานิปิสฺส สพฺพาเนว สปฺปายานิ, อตีตา วา สงฺขารา โหนฺตุ อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วา กามาวจรา วา รูปาวจรา วา อรูปาวจรา วา, สพฺเพปิ สปฺปายาวฯ อสปฺปายกมฺมฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ กาเลสุปิ ปุเรภตฺตํ วา โหตุ ปจฺฉาภตฺตํ วา ปฐมยามาทโย วา, อสปฺปาโย กาโล นาม นตฺถิฯ ยถา นาม จาริภูมิํ โอติณฺโณ มหาหตฺถี หตฺเถน คเหตพฺพํ หตฺเถเนว ลุญฺจิตฺวา คณฺหาติ, ปาเทหิ ปหริตฺวา คเหตพฺพํ ปาเทหิ ปหริตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว สกเล เตภูมกธมฺเม กลาปคฺคาเหน คเหตฺวา สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺมา เอโสปิ อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิฯ อยํ ปน ‘‘อิเมสํ อญฺญมญฺญํ น สเมติฯ ปฐเมน สปฺปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา กถิตํ, ทุติเยน นิปฺปเทเสสุ, ปุน ตติเยน สปฺปเทเสสุ, จตุตฺเถน นิปฺปเทเสสุเยวา’’ติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, อิทํ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ตุมฺเหหิ อตฺตโนว ธมฺมตาย ญาตํ, อุทาหุ เกนจิ โว อกฺขาต’’นฺติ? อาวุโส, มยํ กิํ ชานาม? อตฺถิ ปน สเทวเก โลเก สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตํ นิสฺสาเยตํ อมฺเหหิ ญาตนฺติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู มยฺหํ อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ, อหํ สพฺพญฺญุพุทฺธเมว ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺโข ภวิสฺสามี’’ติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘เยหิ เต ปญฺโห กถิโต, เต จตฺตาโรปิ ขีณาสวา, สุกถิตํ เตหิ, ตฺวํ ปน อตฺตโน อนฺธพาลตาย ตํ น สลฺลกฺเขสี’’ติ น เอวํ วิเหเสสิฯ การกภาวํ ปนสฺส ญตฺวา ‘‘อตฺถคเวสโก เอส, ธมฺมเทสนาย เอว นํ พุชฺฌาเปสฺสามี’’ติ กิํสุโกปมํ อาหริฯ ตตฺถ ภูตํ วตฺถุํ กตฺวา เอวมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ – เอกสฺมิํ กิร มหานคเร เอโก สพฺพคนฺถธโร พฺราหฺมณเวชฺโช ปณฺฑิโต ปฏิวสติฯ อเถโก นครสฺส ปาจีนทฺวารคามวาสี ปณฺฑุโรคปุริโส ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ เวชฺชปณฺฑิโต เตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา ‘‘เกนตฺเถน อาคโตสิ ภทฺรมุขา’’ติ, ปุจฺฉิฯ โรเคนมฺหิ, อยฺย, อุปทฺทุโต, เภสชฺชํ เม กเถหีติฯ เตน หิ, โภ, คจฺฉ, กิํสุกรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา, โสเสตฺวา ฌาเปตฺวา, ตสฺส ขาโรทกํ คเหตฺวา อิมินา จิมินา จ เภสชฺเชน โยเชตฺวา, อริฏฺฐํ กตฺวา ปิว, เตน เต ผาสุกํ ภวิสฺสตีติฯ โส ตถา กตฺวา นิโรโค พลวา ปาสาทิโก ชาโตฯ

อถญฺโญ ทกฺขิณทฺวารคามวาสี ปุริโส เตเนว โรเคน อาตุโร ‘‘อสุโก กิร เภสชฺชํ กตฺวา อโรโค ชาโต’’ติ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘เกน เต, สมฺม, ผาสุกํ ชาต’’นฺติฯ กิํสุการิฏฺเฐน นาม, คจฺฉ ตฺวมฺปิ กโรหีติฯ โสปิ ตถา กตฺวา ตาทิโสว ชาโตฯ

อถญฺโญ ปจฺฉิมทฺวารคามวาสี…เป.… อุตฺตรทฺวารคามวาสี ปุริโส เตเนว โรเคน อาตุโร ‘‘อสุโก กิร เภสชฺชํ กตฺวา อโรโค ชาโต’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘เกน เต, สมฺม, ผาสุกํ ชาต’’นฺติ? กิํสุการิฏฺเฐน นาม, คจฺฉ ตฺวมฺปิ กโรหีติฯ โสปิ ตถา กตฺวา ตาทิโสว ชาโตฯ

อถญฺโญ ปจฺจนฺตวาสี อทิฏฺฐปุพฺพกิํสุโก เอโก ปุริโส เตเนว โรเคน อาตุโร จิรํ ตานิ ตานิ เภสชฺชานิ กตฺวา โรเค อวูปสมมาเน ‘‘อสุโก กิร นครสฺส ปาจีนทฺวารคามวาสี ปุริโส เภสชฺชํ กตฺวา อโรโค ชาโต’’ติ สุตฺวา ‘‘คจฺฉามหมฺปิ, เตน กตเภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ทณฺฑโมลุพฺภ อนุปุพฺเพน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘เกน เต, สมฺม, ผาสุกํ ชาต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ กิํสุการิฏฺเฐน สมฺมาติฯ

กีทิโส ปน โส กิํสุโกติฯ ฌาปิตคาเม ฐิตฌามถูโณ วิยาติฯ อิติ โส ปุริโส อตฺตนา ทิฏฺฐากาเรนว กิํสุกํ อาจิกฺขิฯ เตน หิ ทิฏฺฐกาเล กิํสุโก ปติตปตฺโต ขาณุกกาเล ทิฏฺฐตฺตา ตาทิโสว โหติฯ

โส ปน ปุริโส สุตมงฺคลิกตฺตา ‘‘อยํ ‘ฌาปิตคาเม ฌามถูโณ วิยา’ติ อาห, อมงฺคลเมตํ ฯ เอตสฺมิญฺหิ เม เภสชฺเช กเตปิ โรโค น วูปสมิสฺสตี’’ติ ตสฺส เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโฐ ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ นุ โข, โภ, ตฺวญฺเญว กิํสุกํ ชานาสิ, อุทาหุ อญฺโญปิ อตฺถี’’ติฯ อตฺถิ, โภ, ทกฺขิณทฺวารคาเม อสุโก นามาติฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ, สฺวาสฺส ปุปฺผิตกาเล ทิฏฺฐตฺตา อตฺตโน ทสฺสนานุรูเปน ‘‘โลหิตโก กิํสุโก’’ติ อาหฯ โส ‘‘อยํ ปุริเมน วิรุทฺธํ อาห, กาฬโก โลหิตกโต สุวิทูรทูเร’’ติ ตสฺสปิ เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ปน, โภ, อญฺโญปิ โกจิ กิํสุกทสฺสาวี, เยน กิํสุโก ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ? ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อตฺถิ ปจฺฉิมทฺวารคาเม อสุโก นามา’’ติ วุตฺเต ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ สฺวาสฺส ผลิตกาเล ทิฏฺฐตฺตา อตฺตโน ทสฺสนานุรูเปน ‘‘โอจิรกชาโต อาทินฺนสิปาฏิโก’’ติ อาหฯ ผลิตกาลสฺมิญฺหิ กิํสุโก โอลมฺพมานจีรโก วิย อโธมุขํ กตฺวา คหิตอสิโกโส วิย จ สิรีสรุกฺโข วิย จ ลมฺพมานผโล โหติฯ โส ‘‘อยํ ปุริเมหิ วิรุทฺธํ อาห, น สกฺกา อิมสฺส วจนํ คเหตุ’’นฺติ ตสฺสปิ เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ปน, โภ, อญฺโญปิ โกจิ กิํสุกทสฺสาวี, เยน กิํสุโก ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ? ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อตฺถิ อุตฺตรทฺวารคาเม อสุโก นามา’’ติ วุตฺเต ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ โส อสฺส สญฺฉนฺนปตฺตกาเล ทิฏฺฐตฺตา อตฺตโน ทสฺสนานุรูเปน ‘‘พหลปตฺตปลาโส สนฺทจฺฉาโย’’ติ อาหฯ สนฺทจฺฉาโย นาม สํสนฺทิตฺวา ฐิตจฺฉาโยฯ

โส ‘‘อยมฺปิ ปุริเมหิ วิรุทฺธํ อาห, น สกฺกา อิมสฺส วจนํ คเหตุ’’นฺติ ตสฺสปิ เวยฺยากรเณน อสนฺตุฏฺโฐ ตํ อาห, ‘‘กิํ นุ โข, โภ, ตุมฺเห อตฺตโนว ธมฺมตาย กิํสุกํ ชานาถ, อุทาหุ เกนจิ โว อกฺขาโต’’ติ? กิํ, โภ, มยํ ชานาม? อตฺถิ ปน มหานครสฺส มชฺเฌ อมฺหากํ อาจริโย เวชฺชปณฺฑิโต, ตํ นิสฺสาย อมฺเหหิ ญาตนฺติฯ ‘‘เตน หิ อหมฺปิ อาจริยเมว อุปสงฺกมิตฺวา นิกฺกงฺโข ภวิสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ เวชฺชปณฺฑิโต เตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา, ‘‘เกนตฺเถน อาคโตสิ ภทฺรมุขา’’ติ ปุจฺฉิฯ โรเคนมฺหิ, อยฺย, อุปทฺทุโต, เภสชฺชํ เม กเถถาติฯ เตน หิ, โภ, คจฺฉ, กิํสุกรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา โสเสตฺวา ฌาเปตฺวา ตสฺส ขาโรทกํ คเหตฺวา อิมินา จิมินา จ เภสชฺเชน โยเชตฺวา อริฏฺฐํ กตฺวา ปิว, เอเตน เต ผาสุกํ ภวิสฺสตีติฯ โส ตถา กตฺวา นิโรโค พลวา ปาสาทิโก ชาโตฯ

ตตฺถ มหานครํ วิย นิพฺพานนครํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวชฺชปณฺฑิโต วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ วุตฺตมฺปิ เจ ตํ ‘‘ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (ม. นิ. 3.65) จตูสุ ทฺวารคาเมสุ จตฺตาโร เวชฺชนฺเตวาสิกา วิย จตฺตาโร ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตา ขีณาสวาฯ ปจฺจนฺตวาสี ปฐมปุริโส วิย ปญฺหปุจฺฉโก ภิกฺขุฯ ปจฺจนฺตวาสิโน จตุนฺนํ เวชฺชนฺเตวาสิกานํ กถาย อสนฺตุฏฺฐสฺส อาจริยเมว อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน จตุนฺนํ ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตานํ ขีณาสวานํ กถาย อสนฺตุฏฺฐสฺส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนกาโลฯ

ยถา ยถา อธิมุตฺตานนฺติ เยน เยนากาเรน อธิมุตฺตานํฯ ทสฺสนํ สุวิสุทฺธนฺติ นิพฺพานทสฺสนํ สุฏฺฐุ วิสุทฺธํฯ ตถา ตถา โข เตหิ สปฺปุริเสหิ พฺยากตนฺติ เตน เตเนวากาเรน ตุยฺหํ เตหิ สปฺปุริเสหิ กถิตํฯ ยถา หิ ‘‘กาฬโก กิํสุโก’’ติ กเถนฺโต น อญฺญํ กเถสิ, อตฺตนา ทิฏฺฐนเยน กิํสุกเมว กเถสิ, เอวเมว ฉผสฺสายตนานํ วเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตขีณาสโวปิ อิมํ ปญฺหํ กเถนฺโต น อญฺญํ กเถสิ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานเมว กเถสิฯ

ยถา จ ‘‘โลหิตโก โอจิรกชาโต พหลปตฺตปลาโส กิํสุโก’’ติ กเถนฺโตปิ น อญฺญํ กเถสิ, อตฺตนา ทิฏฺฐนเยน กิํสุกเมว กเถสิ, เอวเมว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธวเสน จตุมหาภูตวเสน เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตขีณาสโวปิ อิมํ ปญฺหํ กเถนฺโต น อญฺญํ กเถสิ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานเมว กเถสิฯ

ตตฺถ ยถา กาฬกกาเล กิํสุกทสฺสาวิโนปิ ตํ ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ น เตน อญฺญํ ทิฏฺฐํ, กิํสุโกว ทิฏฺโฐ, เอวเมว ฉผสฺสายตนวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตสฺสาปิ ขีณาสวสฺส ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ, น เตน อญฺญํ กถิตํ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานเมว กถิตํฯ ยถา จ โลหิตกาเล โอจิรกชาตกาเล พหลปตฺตปลาสกาเล กิํสุกทสฺสาวิโนปิ ตํ ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ, น เตน อญฺญํ ทิฏฺฐํ, กิํสุโกว ทิฏฺโฐ, เอวเมว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธวเสน จตุมหาภูตวเสน เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตสฺสาปิ ขีณาสวสฺส ทสฺสนํ ภูตํ ตจฺฉํ, น เตน อญฺญํ กถิตํ, อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานเมว กถิตํฯ

เสยฺยถาปิ , ภิกฺขุ รญฺโญ ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? สเจ เตน ภิกฺขุนา ตํ สลฺลกฺขิตํ, อถสฺส ธมฺมเทสนตฺถํ อารทฺธํฯ สเจ น สลฺลกฺขิตํ, อถสฺส อิมินา นคโรปเมน ตสฺเสวตฺถสฺส ทีปนตฺถาย อาวิภาวนตฺถาย อารทฺธํฯ ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมปเทเส นครสฺส ปาการาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหนฺติ, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปจฺจนฺติมํ นคร’’นฺติ อาหฯ ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรปาการํฯ ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรโตรณญฺจฯ โตรณานิ นาม หิ ปุริสุพฺเพธานิ นครสฺส อลงฺการตฺถํ กรียนฺติ, โจรนิวารณตฺถานิปิ โหนฺติเยวฯ อถ วา โตรณนฺติ ปิฏฺฐสงฺฆาฏสฺเสตํ นามํ, ถิรปิฏฺฐสงฺฆาฏนฺติปิ อตฺโถฯ ฉทฺวารนฺติ นครทฺวารํ นาม เอกมฺปิ โหติ ทฺเวปิ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ, อิธ ปน สตฺถา ฉทฺวาริกนครํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต วิสทญาโณฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโตฯ

ปุรตฺถิมาย ทิสายาติอาทิมฺหิ ภูตมตฺถํ กตฺวา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – สมิทฺเธ กิร มหานคเร สตฺตรตนสมฺปนฺโน ราชา จกฺกวตฺติ รชฺชํ อนุสาสติ, ตสฺเสตํ ปจฺจนฺตนครํ ราชายุตฺตวิรหิตํ , อถ ปุริสา อาคนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ, เทว, นคเร อายุตฺตโก นตฺถิ, เทหิ โน กิญฺจิ อายุตฺตก’’นฺติ อาหํสุฯ ราชา เอกํ ปุตฺตํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เอตํ อาทาย ตตฺถ อภิสิญฺจิตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานาทีนิ กตฺวา วสถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ ราชปุตฺโต ปาปมิตฺตสํสคฺเคน กติปาเหเยว สุราโสณฺโฑ หุตฺวา, สพฺพานิ วินิจฺฉยฏฺฐานาทีนิ หาเรตฺวา, นครมชฺเฌ ธุตฺเตหิ ปริวาริโต สุรํ ปิวนฺโต นจฺจคีตาทิรติยา วีตินาเมติฯ อถ รญฺโญ อาคนฺตฺวา อาโรจยิํสุฯ

ราชา เอกํ ปณฺฑิตํ อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉ กุมารํ โอวทิตฺวา, วินิจฺฉยฏฺฐานาทีนิ กาเรตฺวา, ปุน อภิเสกํ กตฺวา, เอหี’’ติฯ น สกฺกา, เทว, กุมารํ โอวทิตุํ, จณฺโฑ กุมาโร ฆาเตยฺยาปิ มนฺติฯ อเถกํ พลสมฺปนฺนํ โยธํ อาณาเปสิ – ‘‘ตฺวํ อิมินา สทฺธิํ คนฺตฺวา สเจ โส โอวาเท น ติฏฺฐติ, สีสมสฺส ฉินฺทาหี’’ติฯ อิติ โส อมจฺโจ โยโธ จาติ อิทํ สีฆํ ทูตยุคํ ตตฺถ คนฺตฺวา โทวาริกํ ปุจฺฉิ – ‘‘กหํ, โภ, นครสฺส สามิ กุมาโร’’ติฯ เอส มชฺเฌสิงฺฆาฏเก สุรํ ปิวนฺโต ธุตฺตปริวาริโต คีตาทิรติํ อนุโภนฺโต นิสินฺโนติฯ อถ ตํ ทูตยุคํ คนฺตฺวา อมจฺโจ ตาเวตฺถ, ‘‘สามิ, วินิจฺฉยฏฺฐานาทีนิ กิร กาเรตฺวา สาธุกํ รชฺชํ อนุสาสา’’ติ อาหฯ กุมาโร อสุณนฺโต วิย นิสีทิฯ อถ นํ โยโธ สีเส คเหตฺวา, ‘‘สเจ รญฺโญ อาณํ กโรสิ, กร, โน เจ, เอตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อพฺพาหิฯ ปริจารกา ธุตฺตา ตาวเทว ทิสาสุ ปลายิํสุฯ กุมาโร ภีโต สาสนํ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถสฺส เต ตตฺเถว อภิเสกํ กตฺวา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ‘‘สมฺมา รชฺชํ อนุสาสาหี’’ติ รญฺญา วุตฺตํ ยถาภูตวจนํ นิยฺยาเตตฺวา ยถาคตมคฺคเมว ปฏิปชฺชิํสุฯ อิมมตฺถํ อาวิกโรนฺโต ภควา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติ อาหฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – สมิทฺธมหานครํ วิย หิ นิพฺพานนครํ ทฏฺฐพฺพํ, สตฺตรตนสมนฺนาคโต ราชา จกฺกวตฺติ วิย สตฺตโพชฺฌงฺครตนสมนฺนาคโต ธมฺมราชา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปจฺจนฺติมนครํ วิย สกฺกายนครํ, ตสฺมิํ นคเร กูฏราชปุตฺโต วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กูฏจิตฺตุปฺปาโท, กูฏราชปุตฺตสฺส ธุตฺเตหิ ปริวาริตกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน ปญฺจหิ นีวรเณหิ สมงฺคิกาโล, ทฺเว สีฆทูตา วิย สมถกมฺมฏฺฐานญฺจ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานญฺจ, มหาโยเธน สีเส คหิตกาโล วิย อุปฺปนฺนปฐมชฺฌานสมาธินา นิจฺจลํ กตฺวา จิตฺตคฺคหิตกาโล, โยเธน สีเส คหิตมตฺเต ธุตฺตานํ ทิสาสุ ปลายิตฺวา ทูรีภาโว วิย ปฐมชฺฌานมฺหิ อุปฺปนฺนมตฺเต นีวรณานํ ทูรีภาโว, ‘‘กริสฺสามิ รญฺโญ สาสน’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเต วิสฺสฏฺฐกาโล วิย ฌานโต วุฏฺฐิตกาโล, อมจฺเจน รญฺโญ สาสนํ อาโรจิตกาโล วิย สมาธินา จิตฺตํ กมฺมนิยํ กตฺวา วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานสฺส วฑฺฒิตกาโล, ตตฺเถวสฺส เตหิ ทฺวีหิ ทูเตหิ กตาภิเสกสฺส เสตจฺฉตฺตอุสฺสาปนํ วิย สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส วิมุตฺติเสตจฺฉตฺตุสฺสาปนํ เวทิตพฺพํฯ

นครนฺติ โข ภิกฺขุ อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจนนฺติอาทีสุ ปน จาตุมหาภูติกสฺสาติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วิตฺถาริโตวฯ เกวลํ ปน วิญฺญาณราชปุตฺตสฺส นิวาสฏฺฐานตฺตา เอตฺถ กาโย ‘‘นคร’’นฺติ วุตฺโต, ตสฺเสว ทฺวารภูตตฺตา ฉ อายตนานิ ‘‘ทฺวารานี’’ติ, เตสุ ทฺวาเรสุ นิจฺจํ สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา สติ ‘‘โทวาริโก’’ติ, กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺเตน ธมฺมราเชน เปสิตตฺตา สมถวิปสฺสนา ‘‘สีฆํ ทูตยุค’’นฺติฯ เอตฺถ มหาโยโธ วิย สมโถ, ปณฺฑิตามจฺโจ วิย วิปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ

มชฺเฌ สิงฺฆาฏโกติ นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏโกฯ มหาภูตานนฺติ หทยวตฺถุสฺส นิสฺสยภูตานํ มหาภูตานํ ฯ วตฺถุรูปสฺส หิ ปจฺจยทสฺสนตฺถเมเวตํ จตุมหาภูตคฺคหณํ กตํฯ นครมชฺเฌ ปน โส ราชกุมาโร วิย สรีรมชฺเฌ หทยรูปสิงฺฆาฏเก นิสินฺโน สมถวิปสฺสนาทูเตหิ อรหตฺตาภิเสเกน อภิสิญฺจิตพฺโพ วิปสฺสนาวิญฺญาณราชปุตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ นิพฺพานํ ปน ยถาภูตสภาวํ อกุปฺปํ อธิการีติ กตฺวา ยถาภูตํ วจนนฺติ วุตฺตํฯ อริยมคฺโค ปน ยาทิโสว ปุพฺพภาควิปสฺสนามคฺโค, อยมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตตฺตา ตาทิโสเยวาติ กตฺวา ยถาคตมคฺโคติ วุตฺโตฯ อิทํ ตาเวตฺถ ธมฺมเทสนตฺถํ อาภตาย อุปมาย สํสนฺทนํฯ

ตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณตฺถํ อาภตปกฺเข ปน อิทํ สํสนฺทนํ – เอตฺถ หิ ฉทฺวารูปมา ฉผสฺสายตนวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตา, นครสามิอุปมา ปญฺจกฺขนฺธวเสน, สิงฺฆาฏกูปมา จตุมหาภูตวเสน, นครูปมา เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตาฯ สงฺเขปโต ปนิมสฺมิํ สุตฺเต จตุสจฺจเมว กถิตํฯ สกเลนปิ หิ นครสมฺภาเรน ทุกฺขสจฺจเมว กถิตํ, ยถาภูตวจเนน นิโรธสจฺจํ, ยถาคตมคฺเคน มคฺคสจฺจํ, ทุกฺขสฺส ปน ปภาวิกา ตณฺหา สมุทยสจฺจํฯ เทสนาปริโยสาเน ปญฺหปุจฺฉโก ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโตติฯ

9. วีโณปมสุตฺตวณฺณนา

[246] นวเม ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วาติ อิทํ สตฺถา ยถา นาม มหากุฏุมฺพิโก มหนฺตํ กสิกมฺมํ กตฺวา, นิปฺผนฺนสสฺโส ฆรทฺวาเร มณฺฑปํ กตฺวา, อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ปวตฺเตยฺยฯ กิญฺจาปิ เตน อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ปฏฺฐปิตํ, ทฺวีสุ ปน ปริสาสุ สนฺตปฺปิตาสุ เสสชนมฺปิ สนฺตปฺเปติเยว, เอวเมว ภควา สมธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิคนฺตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เชตวนมหาวิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขุปริสาย เจว ภิกฺขุนิปริสาย จ มหาธมฺมยาคํ ยชนฺโต วีโณปมสุตฺตํ อารภิฯ ตํ เปเนตํ กิญฺจาปิ ทฺเว ปริสา สนฺธาย อารทฺธํ, จตุนฺนมฺปิ ปน ปริสานํ อวาริตํฯ ตสฺมา สพฺเพหิปิ โสตพฺพญฺเจว สทฺธาตพฺพญฺจ, ปริโยคาหิตฺวา จสฺส อตฺถรโส วินฺทิตพฺโพติฯ

ตตฺถ ฉนฺโทติอาทีสุ ฉนฺโท นาม ปุพฺพุปฺปตฺติกา ทุพฺพลตณฺหา, โส รญฺเชตุํ น สกฺโกติ ฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ปน พลวตณฺหา ราโค นาม, โส รญฺเชตุํ สกฺโกติฯ ทณฺฑาทานาทีนิ กาตุํ อสมตฺโถ ปุพฺพุปฺปตฺติโก ทุพฺพลโกโธ โทโส นามฯ ตานิ กาตุํ สมตฺโถ อปราปรุปฺปตฺติโก พลวโกโธ ปฏิฆํ นามฯ โมโห ปน โมหนสมฺโมหนวเสน อุปฺปนฺนํ อญฺญาณํฯ เอวเมตฺถ ปญฺจหิปิ ปเทหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ คหิตานิฯ เตสุ คหิเตสุ สพฺเพปิ ตมฺมูลกา กิเลสา คหิตาว โหนฺติฯ