7. ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[244] สตฺตเม ทุกฺขธมฺมานนฺติ ทุกฺขสมฺภวธมฺมานํฯ ปญฺจสุ หิ ขนฺเธสุ สติ เฉทนวธพนฺธนาทิเภทํ ทุกฺขํ สมฺภวติ, ตสฺมา เต ทุกฺขสมฺภวธมฺมตฺตา ทุกฺขธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ ตถา โข ปนสฺสาติ เตนากาเรนสฺสฯ ยถาสฺส กาเม ปสฺสโตติ เยนากาเรนสฺส กาเม ปสฺสนฺตสฺสฯ ยถา จรนฺตนฺติ เยนากาเรน จารญฺจ วิหารญฺจ อนุพนฺธิตฺวา จรนฺตํฯ องฺคารกาสูปมา กามา ทิฏฺฐา โหนฺตีติ ปริเยฏฺฐิมูลกสฺส เจว ปฏิสนฺธิมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส วเสน องฺคารกาสุ วิย มหาปริฬาหาติ ทิฏฺฐา โหนฺติฯ กาเม ปริเยสนฺตานญฺหิ นาวาย มหาสมุทฺโทคาหนอชปถสงฺกุปถปฏิปชฺชนอุภโตพฺยูฬฺหสงฺคามปกฺขนฺทนาทิวเสน ปริเยฏฺฐิมูลกมฺปิ, กาเม ปริภุญฺชนฺตานํ กามปริโภคเจตนาย จตูสุ อปาเยสุ ทินฺนปฏิสนฺธิมูลกมฺปิ มหาปริฬาหทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ เอวเมตสฺส ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วเสน องฺคารกาสุ วิย มหาปริฬาหาติ ทิฏฺฐา โหนฺติฯ

ทายนฺติ อฏวิํฯ ปุรโตปิ กณฺฏโกติ ปุริมปสฺเส วิชฺฌิตุกาโม วิย อาสนฺนฏฺฐาเนเยว ฐิตกณฺฏโกฯ ปจฺฉโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เหฏฺฐา ปน ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺฐานสฺส สนฺติเก, น อกฺกนฺตฏฺฐาเนเยวฯ เอวํ โส กณฺฏกคพฺภํ ปวิฏฺโฐ วิย ภเวยฺยฯ มา มํ กณฺฏโกติ มา มํ กณฺฏโก วิชฺฌีติ กณฺฏกเวธํ รกฺขมาโนฯ

ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโทติ สติยา อุปฺปาโทเยว ทนฺโธ, อุปฺปนฺนมตฺตาย ปน ตาย กาจิ กิเลสา นิคฺคหิตาว โหนฺติ, น สณฺฐาตุํ สกฺโกนฺติฯ จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ ราคาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทุติยชวนวาเรน ‘‘กิเลสา เม อุปฺปนฺนา’’ติ ญตฺวา ตติเย ชวนวาเร สํวรชวนํเยว ชวติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ วิปสฺสโก ตติยชวนวาเร กิเลเส นิคฺคณฺเหยฺยฯ จกฺขุทฺวาเร ปน อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ โวฏฺฐพฺพนานนฺตรํ สมฺปตฺตกิเลสชวนวารํ นิวตฺเตตฺวา กุสลเมว อุปฺปาเทติฯ อารทฺธวิปสฺสกานญฺหิ อยมานิสํโส ภาวนาปฏิสงฺขาเน ปติฏฺฐิตภาวสฺสฯ

อภิหฏฺฐุํ ปวาเรยฺยุนฺติ สุทินฺนตฺเถรสฺส วิย รฏฺฐปาลกุลปุตฺตสฺส วิย จ กาเยน วา สตฺต รตนานิ อภิหริตฺวา วาจาย วา ‘‘อมฺหากํ ธนโต ยตฺตกํ อิจฺฉสิ, ตตฺตกํ คณฺหา’’ติ วทนฺตา ปวาเรยฺยุํฯ อนุทหนฺตีติ สรีเร ปลิเวฐิตตฺตา อุณฺหปริฬาหํ ชเนตฺวา อนุทหนฺติฯ สญฺชาตเสเท วา สรีเร ลคฺคนฺตา อนุเสนฺตีติปิ อตฺโถฯ ยญฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตนฺติ อิทํ ยสฺมา จิตฺเต อนาวฏฺฏนฺเต ปุคฺคลสฺส อาวฏฺฏนํ นาม นตฺถิฯ เอวรูปญฺหิ จิตฺตํ อนาวฏฺฏนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาพลเมว ทีปิตํฯ

8. กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา

[245] อฏฺฐเม ทสฺสนนฺติ ปฐมมคฺคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปฐมมคฺโค หิ กิเลสปหานกิจฺจํ สาเธนฺโต ปฐมํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺมา ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ โคตฺรภุญาณํ ปน กิญฺจาปิ มคฺคโต ปฐมตรํ ปสฺสติ, ปสฺสิตฺวา ปน กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กิเลสปหานสฺส อภาเวน น ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ อปิจ จตฺตาโรปิ มคฺคา ทสฺสนเมวฯ กสฺมา? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ, ผลกฺขเณ วิสุทฺธํฯ สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิสุชฺฌติ, ผลกฺขเณ วิสุทฺธนฺติ เอวํ กเถนฺตานํ ภิกฺขูนํ สุตฺวา โส ภิกฺขุ ‘‘อหมฺปิ ทสฺสนํ วิโสเธตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺฐิโต ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา วิหริสฺสามี’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ ปุจฺฉิฯ โส ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิโก ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ วเสน รูปารูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตฯ เอตฺถ หิ ปุริมานิ ปญฺจ อายตนานิ รูปํ, มนายตนํ อรูปํฯ อิติ โส อตฺตนา อธิคตมคฺคเมว กเถสิฯ

อสนฺตุฏฺโฐติ ปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา กถิตตฺตา อสนฺตุฏฺโฐฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อยํ ปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา กเถสิฯ สกฺกา นุ โข ปเทสสงฺขาเรสุ ฐตฺวา ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ปาปุณิตุ’’นฺติ? ตโต นํ ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํเยว นุ โข อิทํ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ นิพฺพานํ ชานาสิ, อุทาหุ อญฺเญปิ ชานนฺตา อตฺถี’’ติฯ อตฺถาวุโส, อสุกวิหาเร อสุกตฺเถโร นามาติฯ โส ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ เอเตนุปาเยน อญฺญมฺปิ อญฺญมฺปีติฯ