เมนู

5. ทุติยทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา

[242] ปญฺจเม กิมิลายนฺติ กิมิลานามเก นคเรฯ สํกิลิฏฺฐนฺติ ปฏิจฺฉนฺนกาลโต ปฏฺฐาย อสํกิลิฏฺฐา นาม อาปตฺติ นตฺถิ, เอวรูปํ สํกิลิฏฺฐํ อาปตฺติํฯ น วุฏฺฐานํ ปญฺญายตีติ ปริวาสมานตฺตอพฺภาเนหิ วุฏฺฐานํ น ทิสฺสติฯ

6. อวสฺสุตปริยายสุตฺตวณฺณนา

[243] ฉฏฺเฐ นวํ สนฺถาคารนฺติ อธุนา การิตํ สนฺถาคารํ, เอกา มหาสาลาติ อตฺโถฯ อุยฺโยคกาลาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ฐตฺวา, ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉา, เอตฺตกา อุโภหิ ปสฺเสหิ, เอตฺตกา หตฺถี อภิรุหนฺตุ, เอตฺตกา อสฺเส, เอตฺตกา รเถสุ ติฏฺฐนฺตู’’ติ เอวํ สนฺถํ กโรนฺติ, มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ ฐานํ สนฺถาคารนฺติ วุจฺจติฯ อุยฺโยคฏฺฐานโต จ อาคนฺตฺวา ยาว เคเหสุ อลฺลโคมยปริภณฺฑาทีนิ กาเรนฺติ, ตาว ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ เต ราชาโน ตตฺถ สนฺถรนฺตีติปิ สนฺถาคารํฯ เตสํ ราชูนํ สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติปิ สนฺถาคารํฯ คณราชาโน หิ เต, ตสฺมา อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ เอกสฺส วเสน น ฉิชฺชติ, สพฺเพสํ ฉนฺโทปิ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺเพ ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา อนุสาสนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติปิ สนฺถาคาร’’นฺติฯ ยสฺมา ปน เต ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา, ‘‘อิมสฺมิํ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมิํ กาเล วปิตุ’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ฆราวาสกิจฺจานิ สมฺมนฺตยนฺติ, ตสฺมา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺถรนฺตีติปิ, สนฺถาคารํฯ อจิรการิตํ โหตีติ อิฏฺฐกกมฺมสุธากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวเสน สุสชฺชิตํ เทววิมานํ วิย อธุนา นิฏฺฐาปิตํฯ สมเณน วาติ เอตฺถ ยสฺมา ฆรวตฺถุปริคฺคหณกาเลเยว เทวตา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เทเวน วา’’ติ อวตฺวา, ‘‘สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ สนฺถาคารํ นิฏฺฐิตนฺติ สุตฺวา ‘‘คจฺฉาม นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐกโต ปฏฺฐาย สพฺพํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ สนฺถาคารํ อติวิย มโนรมํ สสฺสิริกํฯ เกน ปฐมํ ปริภุตฺตํ อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อสฺสา’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐสฺส ปฐมํ ทิยฺยมาเนปิ สตฺถุโนว อนุจฺฉวิกํ, ทกฺขิเณยฺยวเสน ทิยฺยมาเนปิ สตฺถุโนว อนุจฺฉวิกํ, ตสฺมา สตฺถารํ ปฐมํ ปริภุญฺชาเปสฺสาม, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อาคมนํ กริสฺสาม, ภิกฺขุสงฺเฆ อาคเต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสติ, สตฺถารํ ติยามรตฺติํ อมฺหากํ ธมฺมกถํ กถาเปสฺสาม, อิติ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺตํ ปจฺฉา มยํ ปริภุญฺชิสฺสาม, เอวํ โน ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ

เยน นวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมิํสูติ ตํทิวสํ กิร สนฺถาคารํ กิญฺจาปิ ราชกุลานํ ทสฺสนตฺถาย เทววิมานํ วิย สุสชฺชิตํ โหติ สุปฏิชคฺคิตํ, พุทฺธารหํ ปน กตฺวา อปญฺญตฺตํฯ พุทฺธา หิ นาม อรญฺญชฺฌาสยา อรญฺญารามา อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วา, ตสฺมา ‘‘ภควโต มนํ ชานิตฺวาว, ปญฺญาเปสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา, เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุ, อิทานิ ปน มนํ ลภิตฺวา ปญฺญาเปตุกามา เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมิํสุฯ

สพฺพสนฺถริํ สนฺถาคารํ สนฺถริตฺวาติ ยถา สพฺพเมว สนฺถตํ โหติ, เอวํ ตํ สนฺถราเปตฺวาฯ สพฺพปฐมํ ตาว ‘‘โคมยํ นาม สพฺพมงฺคเลสุ วฏฺฏตี’’ติ สุธาปริกมฺมกตมฺปิ ภูมิํ อลฺลโคมเยน โอปุญฺชาเปตฺวา, ปริสุกฺขภาวํ ญตฺวา, ยถา อกฺกนฺตฏฺฐาเน ปทํ ปญฺญายติ, เอวํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ ลิมฺปาเปตฺวา อุปริ นานาวณฺณกฏสารเก สนฺถริตฺวา เตสํ อุปริ มหาปิฏฺฐิกโกชเว อาทิํ กตฺวา หตฺถตฺถรอสฺสตฺถรสีหตฺถรพฺยคฺฆตฺถรจนฺทตฺถรกสูริยตฺถรกจิตฺตตฺถรกาทีหิ นานาวณฺเณหิ อตฺถรเกหิ สนฺถริตพฺพยุตฺตกํ สพฺโพกาสํ สนฺถราเปสุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสนฺถริํ สนฺถาคารํ สนฺถริตฺวา’’ติฯ

อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวาติ มชฺฌฏฺฐาเน ตาว มงฺคลถมฺภํ นิสฺสาย มหารหํ พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา, ตตฺถ ตตฺถ ยํ ยํ มุทุกญฺจ มโนรมญฺจ ปจฺจตฺถรณํ , ตํ ตํ ปจฺจตฺถริตฺวา อุภโตโลหิตกํ มนุญฺญทสฺสนํ อุปธานํ อุปทหิตฺวา อุปริ สุวณฺณรชตตารกวิจิตฺตวิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา สมนฺตา ทฺวาทสหตฺเถ ฐาเน ปุปฺผชาลํ กาเรตฺวา, ติํสหตฺถมตฺตํ ฐานํ ปฏสาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา ปจฺฉิมภิตฺติํ นิสฺสาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปลฺลงฺกปีฐอปสฺสยปีฐมุณฺฑปีฐานิ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ เสตปจฺจตฺถรเณหิ ปจฺจตฺถราเปตฺวา ปาจีนภิตฺติํ นิสฺสาย อตฺตโน อตฺตโน มหาปิฏฺฐิกโกชเว ปญฺญาเปตฺวา มโนรมานิ หํสโลมาทิปูริตานิ อุปธานานิ ฐปาเปสุํ ‘‘เอวํ อกิลมมานา สพฺพรตฺติํ ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา’’ติฯ

อุทกมณิกํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ มหากุจฺฉิกํ อุทกจาฏิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘เอวํ ภควา จ ภิกฺขุสงฺโฆ จ ยถารุจิยา หตฺเถ วา โธวิสฺสนฺติ ปาเท วา, มุขํ วา วิกฺขาเลสฺสนฺตี’’ติ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ มณิวณฺณสฺส อุทกสฺส ปูราเปตฺวา วาสตฺถาย นานาปุปฺผานิ เจว อุทกวาสจุณฺณานิ จ ปกฺขิปิตฺวา กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา ปติฏฺฐาเปสุํฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุทกมณิกํ ปติฏฺฐาเปตฺวา’’ติฯ

เตลปฺปทีปํ อาโรเปตฺวาติ รชตสุวณฺณาทิมยทณฺฑทีปิกาสุ โยนกรูปกิราตรูปกาทีนํ หตฺเถ ฐปิตสุวณฺณรชตาทิมยกปลฺลิกาสุ จ เตลปฺปทีปํ ชาลาเปตฺวาติ อตฺโถฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ เอตฺถ ปน เต สกฺยราชาโน น เกวลํ สนฺถาคารเมว, อถ โข โยชนาวฏฺเฏ กปิลวตฺถุสฺมิํ นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช อุสฺสาเปตฺวา เคหทฺวาเรสุ ปุณฺณฆเฏ จ กทลิโย จ ฐปาเปเตวา สกลนครํ ทีปมาลาทีหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ‘‘ขีรูปเค ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภเชตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มา กริตฺถ, อชฺช เอกรตฺติํ สตฺถา อนฺโตคาเม วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตี’’ติ เภริํ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุฯ

อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน นวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมีติ ‘‘ยสฺส ทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มญฺญตี’’ติ เอวํ กิร กาเล อาโรจิเต ภควา ลาขารสตินฺตรตฺตโกวิฬารปุปฺผวณฺณํ รตฺตทุปฏฺฏํ กตฺตริยา ปทุมํ กนฺเตนฺโต วิย, สํวิธาย ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต นิวาเสตฺวา สุวณฺณปามงฺเคน ปทุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย, วิชฺชุลตาสสฺสิริกํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพเลน คชกุมฺภํ ปริโยนนฺธนฺโต วิย, รตนสตุพฺเพเธ สุวณฺณคฺฆิเก ปวาฬชาลํ ขิปมาโน วิย สุวณฺณเจติเย รตฺตกมฺพลกญฺจุกํ ปฏิมุญฺจนฺโต วิย, คจฺฉนฺตํ ปุณฺณจนฺทํ รตฺตวณฺณวลาหเกน ปฏิจฺฉาทยมาโน วิย, กญฺจนปพฺพตมตฺถเก สุปกฺกลาขารสํ ปริสิญฺจนฺโต วิย, จิตฺตกูฏปพฺพตมตฺถกํ วิชฺชุลตาย ปริกฺขิปนฺโต วิย จ สจกฺกวาฬสิเนรุยุคนฺธรํ มหาปถวิํ สญฺจาเลตฺวา คหิตํ นิคฺโรธปลฺลวสมานวณฺณํ รตฺตวรปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา, คนฺธกุฏิทฺวารโต นิกฺขมิ กญฺจนคุหโต สีโห วิย อุทยปพฺพตกูฏโต ปุณฺณจนฺโท วิย จฯ นิกฺขมิตฺวา ปน คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺฐาสิฯ

อถสฺส กายโต เมฆมุเขหิ วิชฺชุกลาปา วิย รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสธาราปริเสกปิญฺชรปตฺตปุปฺผผลวิฏเป วิย อารามรุกฺเข กริํสุฯ ตาวเทว จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย มหาภิกฺขุสงฺโฆ ภควนฺตํ ปริวาเรสิฯ เต ปน ปริวาเรตฺวา ฐิตา ภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ – อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา อารทฺธวีริยา วตฺตาโร วจนกฺขมา โจทกา ปาปครหิโน สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนาฯ เตหิ ปริวาริโต ภควา รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณกฺขนฺโธ, รตฺตปทุมสณฺฑมชฺฌคตา วิย สุวณฺณนาวา, ปวาฬเวทิกาปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณปาสาโท วิโรจิตฺถฯ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาเถราปิ นํ เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา มณิวมฺมวมฺมิกา วิย มหานาคา ปริวารยิํสุ วนฺตราคา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา กุเล วา คเณ วา อลคฺคาฯ

อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ, วีตโทโส วีตโทเสหิ, วีตโมโห วีตโมเหหิ , นิตฺตณฺโห นิตฺตณฺเหหิ, นิกฺกิเลโส นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ พหุสฺสุตพุทฺเธหิ ปริวาริโต ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ, เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา, อฏฺฐนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย ธตรฏฺโฐ หํสราชา, เสนงฺคปริวาริโต วิย จกฺกวตฺติราชา, มรุคณปริวาริโต วิย สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย หาริตมหาพฺรหฺมา, ตาราคณปริวาริโต วิย ปุณฺณจนฺโท อสเมน พุทฺธเวเสน อปริมาเณน พุทฺธวิลาเสน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

อถสฺส ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิ ปจฺฉิม-กายโต, ทกฺขิณหตฺถโต, วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิฯ อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺฐาย สพฺพเกสาวฏฺเฏหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิฯ เหฏฺฐา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา ฆนปถวิํ อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสิฯ เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถฏฺฐานํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา กญฺจนทณฺฑทีปิกาหิ นิจฺฉริตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทชาลา วิย จาตุทฺทีปิกมหาเมฆโต นิกฺขนฺตวิชฺชุลตา วิย วิธาวิํสุฯ สพฺพทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจมานา วิย, ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วิย, เวรมฺภวาตสมุฏฺฐิตกิํสุกกณิการปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย วิปฺปภาสิํสุฯ

ภควโตปิ อสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาทฺวตฺติํสวรลกฺขณสมุชฺชลสรีรํ สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตลํ, วิกสิตมิว ปทุมวนํ, สพฺพปาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก, ปฏิปาฏิยา ฐปิตานํ ทฺวตฺติํสจนฺทานํ ทฺวตฺติํสสูริยานํ ทฺวตฺติํสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺติํสเทวราชานํ ทฺวตฺติํสมหาพฺรหฺมานํ สิริยา สิริํ อภิภวมานํ วิย วิโรจิตฺถ, ยถา ตํ ทสหิ ปารมีหิ ทสหิ อุปปารมีหิ ทสหิ ปรมตฺถปารมีหิ สมฺมเทว ปูริตาหิ สมติํสปารมิตาหิ อลงฺกตํฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทินฺนทานํ รกฺขิตสีลํ กตกลฺยาณกมฺมํ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว โอตริตฺวา วิปากํ ทาตุํ ฐานํ อลภมานํ สมฺพาธปตฺตํ วิย อโหสิฯ

นาวาสหสฺสภณฺฑํ เอกนาวํ อาโรปนกาโล วิย, สกฏสหสฺสภณฺฑํ เอกสกฏํ อาโรปนกาโล วิย, ปญฺจวีสติยา คงฺคานํ โอฆสฺส สมฺภิชฺช มุขทฺวาเร เอกโต ราสิภูตกาโล วิย อโหสิฯ

อิมาย พุทฺธสิริยา โอภาสมานสฺสาปิ จ ภควโต ปุรโต อเนกานิ ทณฺฑทีปิกาสหสฺสานิ อุกฺขิปิํสุ, ตถา ปจฺฉโต, วามปสฺเส, ทกฺขิณปสฺเสฯ ชาติสุมนจมฺปกวนมลฺลิการตฺตุปฺปล-นีลุปฺปล-พกุลสินฺทุวารปุปฺผานิ เจว นีลปีตาทิวณฺณสุคนฺธคนฺธจุณฺณานิ จ จาตุทฺทีปิกเมฆวิสฺสฏฺฐา อุทกวุฏฺฐิโย วิย วิปฺปกิริยิํสุฯ ปญฺจงฺคิกตูริยนิคฺโฆสา เจว พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณปฏิสํยุตฺตา ถุติโฆสา จ สพฺพา ทิสา ปูรยิํสุฯ เทวมนุสฺสนาคสุปณฺณคนฺธพฺพยกฺขาทีนํ อกฺขีนิ อมตปานํ วิย ลภิํสุฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา ปทสหสฺเสน คมนวณฺณํ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ตตฺริทํ มุขมตฺตํ –

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺโน, กมฺปยนฺโต วสุนฺธรํ;

อเหฐยนฺโต ปาณานิ, ยาติ โลกวินายโกฯ

‘‘ทกฺขิณํ ปฐมํ ปาทํ, อุทฺธรนฺโต นราสโภ

คจฺฉนฺโต สิริสมฺปนฺโน, โสภเต ทฺวิปทุตฺตโมฯ

‘‘คจฺฉโต พุทฺธเสฏฺฐสฺส, เหฏฺฐาปาทตลํ มุทุ;

สมํ สมฺผุสเต ภูมิํ, รชสา นุปลิปฺปติฯ

‘‘นินฺนฏฺฐานํ อุนฺนมติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก;

อุนฺนตญฺจ สมํ โหติ, ปถวี จ อเจตนาฯ

‘‘ปาสาณา สกฺขรา เจว, กถลา ขาณุกณฺฏกา;

สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเกฯ

‘‘นาติทูเร อุทฺธรติ, นจฺจาสนฺเน จ นิกฺขิปํ;

อฆฏฺฏยนฺโต นิยฺยาติ, อุโภ ชาณู จ โคปฺผเกฯ

‘‘นาติสีฆํ ปกฺกมติ, สมฺปนฺนจรโณ มุนิ;

น จาปิ สณิกํ ยาติ, คจฺฉมาโน สมาหิโตฯ

‘‘อุทฺธํ อโธ จ ติริยญฺจ, ทิสญฺจ วิทิสํ ตถา;

น เปกฺขมาโน โส ยาติ, ยุคมตฺตญฺหิ เปกฺขติฯ

‘‘นาควิกฺกนฺตจาโร โส, คมเน โสภเต ชิโน;

จารุํ คจฺฉติ โลกคฺโค, หาสยนฺโต สเทวเกฯ

‘‘อุฬุราชาว โสภนฺโต, จตุจารีว เกสรี;

โตสยนฺโต พหู สตฺเต, ปุรํ เสฏฺฐํ อุปาคมี’’ติฯ

วณฺณกาโล นาม กิเรส, เอวํวิเธสุ กาเลสุ พุทฺธสฺส สรีรวณฺเณ วา คุณวณฺเณ วา ธมฺมกถิกสฺส ถาโมเยว ปมาณํฯ จุณฺณิยปเทหิ วา คาถาพนฺเธน วา ยตฺตกํ สกฺโกติ, ตตฺตกํ วตฺตพฺพํฯ ทุกฺกถิตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ อปฺปมาณวณฺณา หิ พุทฺธาฯ เตสํ พุทฺธาปิ อนวเสสโต วณฺณํ วตฺตุํ อสมตฺถา, ปเคว อิตรา ปชาติฯ อิมินา สิริวิลาเสน อลงฺกตปฏิยตฺตํ สกฺยราชกุลํ ปวิสิตฺวา ภควา ปสนฺนจิตฺเตน ชเนน คนฺธธูมวาสจุณฺณาทีหิ ปูชิยมาโน สนฺถาคารํ ปาวิสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน นวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมี’’ติฯ

ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวาฯ ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนญฺเจว อุปาสกานญฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเกน โวทกํ กตฺวา ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา รตฺตกมฺพลปลิเวฐิเต ปีเฐ ฐปิตรตฺตสุวณฺณฆนปฏิมา วิย อติวิโรจิตฺถฯ อยํ ปเนตฺถ โปราณานํ วณฺณภณนมคฺโค –

‘‘คนฺตฺวาน มณฺฑลมาฬํ, นาควิกฺกนฺตจารโณ;

โอภาสยนฺโต โลกคฺโค, นิสีทิ วรมาสเนฯ

‘‘ตหิํ นิสินฺโน นรทมฺมสารถิ,

เทวาติเทโว สตปุญฺญลกฺขโณ;

พุทฺธาสเน มชฺฌคโต วิโรจติ,

สุวณฺณเนกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเลฯ

‘‘เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, นิกฺขิตฺตํ ปณฺฑุกมฺพเล;

วิโรจติ วีตมโล, มณิเวโรจโน ยถาฯ

‘‘มหาสาโลว สมฺผุลฺโล, เนรุราชาว’ลงฺกโต;

สุวณฺณยูปสงฺกาโส, ปทุโม โกกนโท ยถาฯ

‘‘ชลนฺโต ทีปรุกฺโขว, ปพฺพตคฺเค ยถา สิขี;

เทวานํ ปาริจฺฉตฺโตว, สพฺพผุลฺโล วิโรจตี’’ติฯ

กาปิลวตฺถเว สกฺเย พหุเทว รตฺติํ ธมฺมิยา กถายาติ เอตฺถ ธมฺมกถา นาม สนฺถาคารานุโมทนาปฏิสํยุตฺตา ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพาฯ ตทา หิ ภควา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิย มหาชมฺพุํ มตฺถเก คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย โยชนิกํ มธุภณฺฑํ จกฺกยนฺเตน ปีเฬตฺวา มธุปานํ ปายมาโน วิย กปิลวตฺถุวาสีนํ สกฺยานํ หิตสุขาวหํ ปกิณฺณกกถํ กเถสิฯ ‘‘อาวาสทานํ นาเมตํ, มหาราช, มหนฺตํ, ตุมฺหากํ อาวาโส มยา ปริภุตฺโต, ภิกฺขุสงฺเฆน จ ปริภุตฺโต , มยา จ ภิกฺขุสงฺเฆน จ ปริภุตฺโต ปน ธมฺมรตเนน ปริภุตฺโตเยวาติ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺโต นาม โหติฯ อาวาสทานสฺมิญฺหิ ทินฺเน สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหติฯ ภุมฺมฏฺฐกปณฺณสาลาย วา สาขามณฺฑปสฺส วาปิ อานิสํโส นาม ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺกาฯ อาวาสทานานุภาเวน หิ ภเว ภเว นิพฺพตฺตสฺสาปิ สมฺพาธิตคพฺภวาโส น โหติ, ทฺวาทสหตฺโถ โอวรโก วิย มาตุกุจฺฉิ อสมฺพาโธว โหตี’’ติฯ เอวํ นานานยวิจิตฺตํ พหุํ ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา –

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;

สิรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยฯ

‘‘ตโต วาตาตโป โฆโร, สญฺชาโต ปฏิหญฺญติ;

เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ, ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุํฯ

‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโนฯ

‘‘วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จฯ

‘‘ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติฯ (จูฬว. 295) –

เอวํ ‘‘อยมฺปิ อาวาเส อานิสํโส, อยมฺปิ อาวาเส อานิสํโส’’ติ พหุเทว รตฺติํ อติเรกตรํ ทิยฑฺฒยามํ อาวาสานิสํสกถํ กเถสิฯ ตตฺถ อิมา ตาว คาถาว สงฺคหํ อารุฬฺหา, ปกิณฺณกธมฺมเทสนา ปน สงฺคหํ นาโรหติฯ สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา ทฺเว ยามา คตาฯ ยสฺส ทานิ กาลํ มญฺญถาติ ยสฺส ตุมฺเห คมนสฺส กาลํ มญฺญถ, คมนกาโล ตุมฺหากํ, คจฺฉถาติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา ปน ภควา เต อุยฺโยเชสีติ? อนุกมฺปายฯ สุขุมาลา หิ เต, ติยามรตฺติํ นิสีทิตฺวา วีตินาเมนฺตานํ สรีเร อาพาโธ อุปฺปชฺเชยฺยฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ มหา, ตสฺส ฐานนิสชฺชานํ โอกาโส ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ อุภยานุกมฺปาย อุยฺโยเชสิฯ

วิคตถินมิทฺโธติ ตตฺร กิร ภิกฺขู ยามทฺวยํ ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ อจาลยิํสุ, ปจฺฉิมยาเม ปน อาหาโร ปริณมติ, ตสฺส ปริณตตฺตา ภิกฺขุสงฺโฆ วิคตถินมิทฺโธ ชาโตติ อการณเมตํฯ พุทฺธานญฺหิ กถํ สุณนฺตสฺส กายิกเจตสิกทรถา น โหนฺติ, กายจิตฺตลหุตาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เตน เตสํ ทฺเว ยาเม ฐิตานมฺปิ นิสินฺนานมฺปิ ธมฺมํ สุณนฺตานํ ถินมิทฺธํ วิคตํ, ปจฺฉิมยาเมปิ สมฺปตฺเต ตถา วิคตเมว ชาตํฯ เตนาห ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติฯ

ปิฏฺฐิ เม อาคิลายตีติ กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส มหนฺตํ กายทุกฺขํ อโหสิ, อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชีติฯ อการณํ วา เอตํฯ ปโหติ หิ ภควา อุปฺปนฺนํ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา เอกมฺปิ ทฺเวปิ สตฺตาหานิ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํฯ สนฺถาคารสาลํ ปน จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุญฺชิตุกาโม อโหสิฯ ตตฺถ ปาทโธวนฏฺฐานโต ยาว ธมฺมาสนา อคมาสิ, เอตฺตเก ฐาเน คมนํ นิปฺผนฺนํฯ ธมฺมาสนํ ปตฺตํ โถกํ ฐตฺวา นิสีทิ, เอตฺตเก ฐาเน ฐานํ นิปฺผนฺนํฯ

ทฺเวยามํ ธมฺมาสเน นิสีทิ, เอตฺตเก ฐาเน นิสชฺชา นิปฺผนฺนาฯ อิทานิ ทกฺขิเณน ปสฺเสน โถกํ นิปนฺเน สยนํ นิปฺผชฺชิสฺสตีติ เอวํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุญฺชิตุกาโม อโหสิฯ อุปาทินฺนกสรีรญฺจ นาม ‘‘โน อาคิลายตี’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา จิรนิสชฺชาย สญฺชาตํ อปฺปกมฺปิ อาคิลายนํ คเหตฺวา เอวมาหฯ

สงฺฆาฏิํ ปญฺญาเปตฺวาติ สนฺถาคารสฺส กิร เอกปสฺเส เต ราชาโน ปฏสาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา กปฺปิยมญฺจกํ ปญฺญาเปตฺวา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณน อตฺถริตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกคนฺธมาลาทิทามปฏิมณฺฑิตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธเตลปฺปทีปํ อาโรปยิํสุ, ‘‘อปฺเปว นาม สตฺถา ธมฺมาสนโต วุฏฺฐาย โถกํ วิสฺสมนฺโต อิธ นิปชฺเชยฺย, เอวํ โน อิมํ สนฺถาคารํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติฯ สตฺถาปิ ตเทว สนฺธาย ตตฺถ สงฺฆาฏิํ ปญฺญาเปตฺวา นิปชฺชิฯ อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กริตฺวาติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐเปตฺวา, ตญฺจ โข อนิทฺทายนฺโตว เถรสฺส ธมฺมกถํ สุณมาโนฯ

อวสฺสุตปริยายนฺติ อวสฺสุตสฺส ปริยายํ, อวสฺสุตสฺส การณนฺติ อตฺโถฯ อธิมุจฺจตีติ กิเลสาธิมุจฺจเนน อธิมุจฺจติ, คิทฺโธ โหติฯ พฺยาปชฺชตีติ พฺยาปาทวเสน ปูติจิตฺโต โหติฯ จกฺขุโตติ จกฺขุภาเวนฯ มาโรติ กิเลสมาโรปิ เทวปุตฺตมาโรปิฯ โอตารนฺติ วิวรํฯ อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํฯ นฬาคารติณาคารํ วิย หิ สวิเสวนานิ อายตนานิ, ติณุกฺกา วิย กิเลสุปฺปตฺติรหํ อารมฺมณํ, ติณุกฺกาย ฐปิตฐปิตฏฺฐาเน องฺคารสฺสุชฺชลนํ วิย อารมฺมเณ อาปาถมาคเต กิเลสานํ อุปฺปตฺติฯ เตน วุตฺตํ ลเภถ มาโร โอตารนฺติฯ

สุกฺกปกฺเข พหลมตฺติกปิณฺฑาวเลปนํ กูฏาคารํ วิย นิพฺพิเสวนานิ อายตนานิ, ติณุกฺกา วิย วุตฺตปการารมฺมณํ, ติณุกฺกาย ฐปิตฐปิตฏฺฐาเน นิพฺพาปนํ วิย นิพฺพิเสวนานํ อายตนานํ อารมฺมเณ อาปาถมาคเต กิเลสปริฬาหสฺส อนุปฺปตฺติฯ เตน วุตฺตํ เนว ลเภถ มาโร โอตารนฺติฯ

7. ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[244] สตฺตเม ทุกฺขธมฺมานนฺติ ทุกฺขสมฺภวธมฺมานํฯ ปญฺจสุ หิ ขนฺเธสุ สติ เฉทนวธพนฺธนาทิเภทํ ทุกฺขํ สมฺภวติ, ตสฺมา เต ทุกฺขสมฺภวธมฺมตฺตา ทุกฺขธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ ตถา โข ปนสฺสาติ เตนากาเรนสฺสฯ ยถาสฺส กาเม ปสฺสโตติ เยนากาเรนสฺส กาเม ปสฺสนฺตสฺสฯ ยถา จรนฺตนฺติ เยนากาเรน จารญฺจ วิหารญฺจ อนุพนฺธิตฺวา จรนฺตํฯ องฺคารกาสูปมา กามา ทิฏฺฐา โหนฺตีติ ปริเยฏฺฐิมูลกสฺส เจว ปฏิสนฺธิมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส วเสน องฺคารกาสุ วิย มหาปริฬาหาติ ทิฏฺฐา โหนฺติฯ กาเม ปริเยสนฺตานญฺหิ นาวาย มหาสมุทฺโทคาหนอชปถสงฺกุปถปฏิปชฺชนอุภโตพฺยูฬฺหสงฺคามปกฺขนฺทนาทิวเสน ปริเยฏฺฐิมูลกมฺปิ, กาเม ปริภุญฺชนฺตานํ กามปริโภคเจตนาย จตูสุ อปาเยสุ ทินฺนปฏิสนฺธิมูลกมฺปิ มหาปริฬาหทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ เอวเมตสฺส ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วเสน องฺคารกาสุ วิย มหาปริฬาหาติ ทิฏฺฐา โหนฺติฯ

ทายนฺติ อฏวิํฯ ปุรโตปิ กณฺฏโกติ ปุริมปสฺเส วิชฺฌิตุกาโม วิย อาสนฺนฏฺฐาเนเยว ฐิตกณฺฏโกฯ ปจฺฉโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เหฏฺฐา ปน ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺฐานสฺส สนฺติเก, น อกฺกนฺตฏฺฐาเนเยวฯ เอวํ โส กณฺฏกคพฺภํ ปวิฏฺโฐ วิย ภเวยฺยฯ มา มํ กณฺฏโกติ มา มํ กณฺฏโก วิชฺฌีติ กณฺฏกเวธํ รกฺขมาโนฯ

ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโทติ สติยา อุปฺปาโทเยว ทนฺโธ, อุปฺปนฺนมตฺตาย ปน ตาย กาจิ กิเลสา นิคฺคหิตาว โหนฺติ, น สณฺฐาตุํ สกฺโกนฺติฯ จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ ราคาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทุติยชวนวาเรน ‘‘กิเลสา เม อุปฺปนฺนา’’ติ ญตฺวา ตติเย ชวนวาเร สํวรชวนํเยว ชวติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ วิปสฺสโก ตติยชวนวาเร กิเลเส นิคฺคณฺเหยฺยฯ จกฺขุทฺวาเร ปน อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ โวฏฺฐพฺพนานนฺตรํ สมฺปตฺตกิเลสชวนวารํ นิวตฺเตตฺวา กุสลเมว อุปฺปาเทติฯ อารทฺธวิปสฺสกานญฺหิ อยมานิสํโส ภาวนาปฏิสงฺขาเน ปติฏฺฐิตภาวสฺสฯ