เมนู

3. อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา

[25] ตติเย สพฺพํ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหานายาติ สพฺพํ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปชหนตฺถายฯ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหาตพฺพนฺติ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

4. ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[26] จตุตฺเถ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหนฺติ อนภิชานนฺโต อปริชานนฺโต อวิราเชนฺโต อปฺปชหนฺโตฯ เอตฺถ จ อวิราเชนฺโตติ อวิคจฺฉาเปนฺโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติสฺโสปิ ปริญฺญา กถิตา โหนฺติฯ ‘‘อภิชาน’’นฺติ หิ วจเนน ญาตปริญฺญา กถิตา, ‘‘ปริชาน’’นฺติ วจเนน ตีรณปริญฺญา, ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ทฺวีหิ ปหานปริญฺญาติฯ

5. ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[27] ปญฺจเม จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมาติ เหฏฺฐา คหิตรูปเมว คเหตฺวา ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา วา อาปาถคตํ คหิตํ, อิธ อนาปาถคตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เหฏฺฐา อาปาถคตมฺปิ อนาปาถคตมฺปิ คหิตเมว, อิธ ปน จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธาฯ เต หิ จกฺขุวิญฺญาเณน สห วิญฺญาตพฺพตฺตา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

6. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[28] ฉฏฺเฐ คยาสีเสติ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร คยาติ เอกา โปกฺขรณีปิ อตฺถิ นทีปิ, คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณปิ, ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺสปิ โอกาโส ปโหติ, ภควา ตตฺถ วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คยาสีเส’’ติฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อิโต กิร ทฺวานวุติกปฺเป มหินฺโท นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส เชฏฺฐปุตฺโต ผุสฺโส นามฯ

โส ปูริตปารมี ปจฺฉิมภวิกสตฺโต, ปริปากคเต ญาเณ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิ ฯ รญฺโญ กนิฏฺฐปุตฺโต ตสฺส อคฺคสาวโก อโหสิ, ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยสาวโกฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ เชฏฺฐปุตฺโต นิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ชาโต, กนิฏฺฐปุตฺโต อคฺคสาวโก, ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยสาวโก’’ติฯ โส ‘‘อมฺหากํเยว พุทฺโธ, อมฺหากํ ธมฺโม, อมฺหากํ สงฺโฆ’’ติ วิหารํ กาเรตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺฐกโต ยาว อตฺตโน ฆรทฺวารา อุภโต เวฬุภิตฺติกุฏิกาหิ ปริกฺขิปิตฺวา มตฺถเก สุวณฺณตารกขจิตสโมสริตคนฺธทามมาลาทามวิตานํ พนฺธาเปตฺวา เหฏฺฐา รชตวณฺณํ วาลุกํ สนฺถริตฺวา ปุปฺผานิ วิกิราเปตฺวา เตน มคฺเคน ภควโต อาคมนํ กาเรสิฯ

สตฺถา วิหารสฺมิํเยว ฐิโต จีวรํ ปารุปิตฺวา อนฺโตสาณิยาว สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน ราชเคหํ อาคจฺฉติ, กตภตฺตกิจฺโจ อนฺโตสาณิยาว คจฺฉติฯ โกจิ กฏจฺฉุภิกฺขามตฺตมฺปิ ทาตุํ น ลภติฯ ตโต นาครา อุชฺฌายิํสุ, ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, น จ มยํ ปุญฺญานิ กาตุํ ลภามฯ ยถา หิ จนฺทิมสูริยา สพฺเพสํ อาโลกํ กโรนฺติ, เอวํ พุทฺธา นาม สพฺเพสํ หิตตฺถาย อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ปน ราชา สพฺเพสํ ปุญฺญเจตนํ อตฺตโนเยว อนฺโต ปเวเสตี’’ติฯ

ตสฺส จ รญฺโญ อญฺเญ ตโย ปุตฺตา อตฺถิฯ นาครา เตหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา สมฺมนฺตยิํสุ, ‘‘ราชกุเลหิ สทฺธิํ อฏฺโฏ นาม นตฺถิ, เอกํ อุปายํ กโรมา’’ติฯ เต ปจฺจนฺเต โจเร อุฏฺฐาเปตฺวา, ‘‘กติปยา คามา ปหฏา’’ติ สาสนํ อาหราเปตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา‘‘ตาตา, อหํ มหลฺลโก, คจฺฉถ โจเร วูปสเมถา’’ติ เปเสสิฯ ปยุตฺตโจรา อิโต จิโต จ อวิปฺปกิริตฺวา เตสํ สนฺติกเมว อาคจฺฉิํสุฯ เต อนาวาเส คาเม วาเสตฺวา ‘‘วูปสมิตา โจรา’’ติ อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ

ราชา ตุฏฺโฐ ‘‘ตาตา, วรํ โว เทมี’’ติ อาหฯ เต อธิวาเสตฺวา คนฺตฺวา นาคเรหิ สทฺธิํ มนฺตยิํสุ, ‘‘รญฺญา อมฺหากํ วโร ทินฺโนฯ กิํ คณฺหามา’’ติ? อยฺยปุตฺตา, ตุมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทโย น ทุลฺลภา , พุทฺธรตนํ ปน ทุลฺลภํ, น สพฺพกาลํ อุปฺปชฺชติ, ตุมฺหากํ เชฏฺฐภาติกสฺส ผุสฺสพุทฺธสฺส ปฏิชคฺคนวรํ คณฺหถาติฯ

เต ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ นาครานํ ปฏิสฺสุณิตฺวา กตมสฺสุกมฺมา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, โน วรํ เทถา’’ติ ยาจิํสุฯ กิํ คณฺหิสฺสถ ตาตาติ? เทว, อมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทีหิ อตฺโถ นตฺถิ, เชฏฺฐภาติกสฺส โน ผุสฺสพุทฺธสฺส ปฏิชคฺคนวรํ เทถาติฯ ‘‘อยํ วโร น สกฺกา มยา ชีวมาเนน ทาตุ’’นฺติ ทฺเว กณฺเณ ปิทหิฯ ‘‘เทว, น ตุมฺเห อมฺเหหิ พลกฺกาเรน วรํ ทาปิตา, ตุมฺเหหิ อตฺตโน รุจิยา ตุฏฺเฐหิ ทินฺโนฯ กิํ, เทว, ราชกุลสฺส ทฺเว กถา วฏฺฏนฺตี’’ติ? สจฺจวาทิตาย ภณิํสุฯ

ราชา วินิวตฺติตุํ อลภนฺโต – ‘‘ตาตา, สตฺต สํวจฺฉเร สตฺต มาเส สตฺต จ ทิวเส อุปฏฺฐหิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘สุนฺทรํ, เทว, ปาฏิโภคํ เทถา’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปาฏิโภคํ ตาตา’’ติ? ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อมรณปาฏิโภคํ เทวา’’ติฯ ‘‘ตาตา, อยุตฺตํ ปาฏิโภคํ ทาเปถ, น สกฺกา เอวํ ปาฏิโภคํ ทาตุํ, ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสทิสํ สตฺตานํ ชีวิต’’นฺติฯ ‘‘โน เจ, เทว, ปาฏิโภคํ เทถ, มยํ อนฺตรา มตา กิํ กุสลํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘เตน หิ, ตาตา, ฉ สํวจฺฉรานิ เทถา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺจ, จตฺตาริ, ตีณิ, ทฺเว, เอกํ สํวจฺฉรํ เทถ’’ฯ ‘‘สตฺต, ฉ มาเส เทถ…เป.… มาสฑฺฒมตฺตํ เทถา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สตฺตทิวสมตฺตํ เทถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวาติ สตฺต ทิวเส สมฺปฏิจฺฉิํสุ’’ฯ ราชา สตฺต สํวจฺฉเร สตฺต มาเส สตฺต ทิวเส กตฺตพฺพสกฺการํ สตฺตสุเยว ทิวเสสุ อกาสิฯ

ตโต ปุตฺตานํ วสนฏฺฐานํ สตฺถารํ เปเสตุํ อฏฺฐอุสภวิตฺถตํ มคฺคํ อลงฺการาเปสิ, มชฺฌฏฺฐาเน จตุอุสภปฺปมาณํ ปเทสํ หตฺถีหิ มทฺทาเปตฺวา กสิณมณฺฑลสทิสํ กตฺวา วาลุกาย สนฺถราเปตฺวา ปุปฺผาภิกิณฺณมกาสิ, ตตฺถ ตตฺถ กทลิโย จ ปุณฺณฆเฏ จ ฐปาเปตฺวา ธชปฏากา อุกฺขิปาเปสิฯ อุสเภ อุสเภ โปกฺขรณิํ ขณาเปสิ, อปรภาเค ทฺวีสุ ปสฺเสสุ คนฺธมาลาปุปฺผาปเณ ปสาราเปสิฯ มชฺฌฏฺฐาเน จตุอุสภวิตฺถารสฺส อลงฺกตมคฺคสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ทฺเว อุสภวิตฺถาเร มคฺเค ขาณุกณฺฏเก หราเปตฺวา ทณฺฑทีปิกาโย การาเปสิฯ ราชปุตฺตาปิ อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺฐาเน โสฬสอุสภมคฺคํ ตเถว อลงฺการาเปสุํฯ

ราชา อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺฐานสฺส เกทารสีมํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริเทวมาโน, ‘‘ตาตา, มยฺหํ ทกฺขิณกฺขิํ อุปฺปาเฏตฺวา คณฺหนฺตา วิย คจฺฉถ, เอวํ คณฺหิตฺวา คตา ปน พุทฺธานํ อนุจฺฉวิกํ กเรยฺยาถฯ มา สุราโสณฺฑา วิย ปมตฺตา วิจริตฺถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘ชานิสฺสาม มยํ, เทวา’’ติ สตฺถารํ คเหตฺวา คตา, วิหารํ กาเรตฺวา สตฺถุ นิยฺยาเตตฺวา ตตฺถ สตฺถารํ ปฏิชคฺคนฺตา กาเลน เถราสเน, กาเลน มชฺฌิมาสเน, กาเลน สงฺฆนวกาสเน ติฏฺฐนฺติฯ ทานํ อุปปริกฺขมานานํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ เอกสทิสเมว อโหสิฯ เต อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย จินฺตยิํสุ – ‘‘กถํ นุ โข สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺเหยฺยามา’’ติ? อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘พุทฺธา นาม ธมฺมครุโน, น อามิสครุโน, สีเล ปติฏฺฐมานา มยํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ คเหตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ ทานสํวิธายเก มนุสฺเส ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาตา, อิมินาว นีหาเรน ยาคุภตฺตขาทนียาทีนิ สมฺปาเทนฺตา ทานํ ปวตฺเตถา’’ติ วตฺวา ทานสํวิทหนปลิโพธํ ฉินฺทิํสุฯ

อถ เนสํ เชฏฺฐภาตา ปญฺจสเต ปุริเส อาทาย ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาย ทฺเว กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา กปฺปิยํ อุทกํ ปริภุญฺชมาโน วาสํ กปฺเปสิฯ มชฺฌิโม ตีหิ, กนิฏฺโฐ ทฺวีหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ ตเถว ปฏิปชฺชิฯ เต ยาวชีวํ สตฺถารํ อุปฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา เตสํเยว สนฺติเก ปรินิพฺพายิฯ

เตปิ กาลํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ทฺวานวุติกปฺเป มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ, เทวโลกโต จ มนุสฺสโลกํ สํสรนฺตา อมฺหากํ สตฺถุกาเล เทวโลกา จวิตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ ทานคฺเค พฺยาวโฏ มหาอมจฺโจ องฺคมคธานํ ราชา พิมฺพิสาโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เต ตสฺเสว รญฺโญ รฏฺเฐ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติํสุฯ เชฏฺฐภาตา เชฏฺโฐว ชาโต, มชฺฌิมกนิฏฺฐา มชฺฌิมกนิฏฺฐาเยวฯ เยปิ เตสํ ปริวารมนุสฺสา, เต ปริวารมนุสฺสาว ชาตาฯ เต วุทฺธิมนฺวาย ตโยปิ ชนา ตํ ปุริสสหสฺสํ อาทาย นิกฺขมิตฺวา ตาปสา หุตฺวา อุรุเวลายํ นทีตีเรเยว วสิํสุฯ องฺคมคธวาสิโน มาเส มาเส เตสํ มหาสกฺการํ อภิหรนฺติฯ

อถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ยสาทโย กุลปุตฺเต วิเนตฺวา สฏฺฐิ อรหนฺเต ธมฺมเทสนตฺถาย ทิสาสุ อุยฺโยเชตฺวา สยํ ปตฺตจีวรมาทาย – ‘‘เต ตโย ชฏิลภาติเก ทเมสฺสามี’’ติ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อเนเกหิ ปาฏิหาริยสเตหิ เตสํ ทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา เต ปพฺพาเชสิฯ โส ตํ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา เตหิ ปริวาริโต นิสีทิตฺวา, – ‘‘กตรา นุ โข เอเตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ จินฺเตนฺโต, ‘‘อิเม สายํปาตํ อคฺคิํ ปริจรนฺติฯ อิเมสํ ทฺวาทสายตนานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ วิย กตฺวา เทเสสฺสามิ, เอวํ อิเม อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ อถ เนสํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ อิมํ อาทิตฺตปริยายํ อภาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสี’’ติฯ ตตฺถ อาทิตฺตนฺติ ปทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํฯ

7. อทฺธภูตสุตฺตวณฺณนา

[29] สตฺตเม อทฺธภูตนฺติ อธิภูตํ อชฺโฌตฺถฏํ, อุปทฺทุตนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํฯ

8. สมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺตวณฺณนา

[30] อฏฺฐเม สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปนฺติ สพฺเพสํ ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญิตานํ สมุคฺฆาตาย อนุจฺฉวิกํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ จกฺขุํ น มญฺญตีติ จกฺขุํ อหนฺติ วา มมนฺติ วา ปโรติ วา ปรสฺสาติ วา น มญฺญติฯ จกฺขุสฺมิํ น มญฺญตีติ อหํ จกฺขุสฺมิํ, มม กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุสฺมิํ ปโร จกฺขุสฺมิํ, ปรสฺส กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุสฺมินฺติ น มญฺญติฯ จกฺขุโต น มญฺญตีติ อหํ จกฺขุโต นิคฺคโต, มม กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุโต นิคฺคโต, ปโร จกฺขุโต นิคฺคโต, ปรสฺส กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุโต นิคฺคโตติ เอวมฺปิ น มญฺญติ, ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญนานํ เอกมฺปิ น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ จกฺขุํ เมติ น มญฺญตีติ มม จกฺขูติ น มญฺญติ, มมตฺตภูตํ ตณฺหามญฺญนํ น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตุจตฺตาลีสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ