เมนู

9-10. ปฐมหตฺถปาโทปมสุตฺตาทิวณฺณนา

[236-237] นวเม หตฺเถสุ, ภิกฺขเว, สตีติ หตฺเถสุ วิชฺชมาเนสุฯ ทสเม น โหตีติ วุจฺจมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ ทฺวีสุปิ เจเตสุ วิปากสุขทุกฺขเมว ทสฺเสตฺวา วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ

สมุทฺทวคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

19. อาสีวิสวคฺโค

1. อาสีวิโสปมสุตฺตวณฺณนา

[238] อาสีวิสวคฺคสฺส ปฐเม ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เอกจาริกทฺวิจาริกติจาริกจตุจาริกปญฺจจาริเก สภาควุตฺติโน การเก ยุตฺตปยุตฺเต สพฺเพปิ ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺฐานิเก ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน โยคาวจเร ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ปุคฺคเลสุปิ วิปญฺจิตญฺญูนํ ทิสาวาสิกานํ ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺฐานิกานํ อุปฏฺฐานเวลาย อาคนฺตฺวา สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนานํ วเสน วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีนํ จตุนฺนมฺปิ ปุคฺคลานํ ปจฺจยภูตเมเวตํฯ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล หิ อิมสฺส สุตฺตสฺส มาติกานิกฺเขเปเนว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วิปญฺจิตญฺญู มาติกาย วิตฺถารภาชเนน, เนยฺยปุคฺคโล อิมเมว สุตฺตํ สชฺฌายนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต โยนิโส มนสิกโรนฺโต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติฯ ปทปรมสฺเสตํ สุตฺตํ อนาคเต วาสนา ภวิสฺสตีติ เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปการภาวํ ญตฺวา ภควา สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬปพฺพตํ กมฺเปนฺโต วิย จ มหนฺเตน อุสฺสาเหน เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติ อิมํ อาสีวิโสปมสุตฺตํ อารภิฯ

ตตฺถ จตฺตาโร อาสีวิสาติ กฏฺฐมุโข, ปูติมุโข, อคฺคิมุโข, สตฺถมุโขติ อิเม จตฺตาโรฯ เตสุ กฏฺฐมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ สุกฺขกฏฺฐํ วิย ถทฺธํ โหติ, สนฺธิปพฺเพสุ อธิมตฺตํ อยสูลสมปฺปิตํ วิย ติฏฺฐติฯ

ปูติมุเขน ทฏฺฐสฺส ปกฺกปูติปนสํ วิย วิปุพฺพกภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปคฺฆรติ , จงฺควาเร ปกฺขิตฺตอุทกํ วิย โหติฯ อคฺคิมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ ฌายิตฺวา ภสฺมมุฏฺฐิ วิย ถุสมุฏฺฐิ วิย จ วิปฺปกิรียติฯ สตฺตมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ ภิชฺชติ, อสนิปาตฏฺฐานํ วิย มหานิขาทเนน ขตสนฺธิมุขํ วิย จ โหติฯ เอวํ วิสวเสน วิภตฺตา จตฺตาโร อาสีวิสาฯ

วิสเวควิกาเรน ปเนเต โสฬส โหนฺติฯ กฏฺฐมุโข หิ ทฏฺฐวิโส, ทิฏฺฐวิโส, ผุฏฺฐวิโส, วาตวิโสติ จตุพฺพิโธ โหติฯ เตน หิ ทฏฺฐมฺปิ ทิฏฺฐมฺปิ ผุฏฺฐมฺปิ ตสฺส วาเตน ปหฏมฺปิ สรีรํ วุตฺตปฺปกาเรน ถทฺธํ โหติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยติฯ เอวํ วิสเวควิการวเสน โสฬส โหนฺติฯ

ปุน ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสน จตุสฏฺฐิ โหนฺติฯ กถํ? กฏฺฐมุเขสุ ตาว ทฏฺฐวิโส จ อาคตวิโส โน โฆรวิโส, โฆรวิโส โน อาคตวิโส, อาคตวิโส เจว โฆรวิโส จ, เนวาคตวิโส น โฆรวิโสติ จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ ยสฺส วิสํ สมฺปชฺชลิตติณุกฺกาย อคฺคิ วิย สีฆํ อภิรุหิตฺวา อกฺขีนิ คเหตฺวา ขนฺธํ คเหตฺวา สีสํ คเหตฺวา ฐิตนฺติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ มณิสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, มนฺตํ ปน ปริวตฺเตตฺวา กณฺณวาตํ ทตฺวา ทณฺฑเกน ปหฏมตฺเต โอตริตฺวา ทฏฺฐฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติ, อยํ อาคตวิโส โน โฆรวิโส นามฯ ยสฺส ปน วิสํ สณิกํ อภิรุหติ, อารุฬฺหารุฬฺหฏฺฐาเน ปน อยํ สีตอุทกํ วิย โหติ อุทกสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, ทฺวาทสวสฺสจฺจเยนาปิ กณฺณปิฏฺฐิขนฺธปิฏฺฐิกาทีสุ คณฺฑปิฬกาทิวเสน ปญฺญายติ, มนฺตปริวตฺตนาทีสุ จ กยิรมานาสุ สีฆํ น โอตรติ, อยํ โฆรวิโส โน อาคตวิโส นามฯ ยสฺส ปน วิสํ สีฆํ อภิรุหติ, น สีฆํ โอตรติ อเนฬกสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, อยํ อาคตวิโส เจว โฆรวิโส จฯ ยสฺส ปน วิสํ มนฺทํ โหติ, โอตาริยมานมฺปิ สุเขเนว โอตรติ นีลสปฺปธมฺมนิสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, อยํ เนวาคตวิโส น โฆรวิโส นามฯ อิมินา อุปาเยน กฏฺฐมุเข ทฏฺฐวิสาทโย ปูติมุขาทีสุ จ ทฏฺฐวิสาทโย เวทิตพฺพาติฯ เอวํ ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสน จตุสฏฺฐิฯ

เตสุ ‘‘อณฺฑชา นาคา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.342-344) โยนิวเสน เอเกกํ จตุธา วิภชิตฺวา ฉปณฺณาสาธิกานิ ทฺเว สตานิ โหนฺติฯ เต ชลชาถลชาติ ทฺวิคุณิตา ทฺวาทสาธิกานิ ปญฺจสตานิ โหนฺติ, เต กามรูปอกามรูปานํ วเสน ทฺวิคุณิตา จตุวีสาธิกสหสฺสสงฺขา โหนฺติฯ ปุน คตมคฺคสฺส ปฏิโลมโต สํขิปฺปมานา กฏฺฐมุขาทิวเสน จตฺตาโรว โหนฺตีติฯ เต สนฺธาย ภควา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาสีวิสา’’ติ อาหฯ กุลวเสน หิ เอเต คหิตาฯ

ตตฺถ อาสีวิสาติ อาสิตฺตวิสาติปิ อาสีวิสา, อสิตวิสาติปิ อาสีวิสา, อสิสทิสวิสาติปิ อาสีวิสาฯ อาสิตฺตวิสาติ สกลกาเย อาสิญฺจิตฺวา วิย ฐปิตวิสา, ปรสฺส จ อตฺตโน สรีเร จ อาสิญฺจนวิสาติ อตฺโถฯ อสิตวิสาติ ยํ ยํ เอเตหิ อสิตํ โหติ ปริภุตฺตํ, ตํ ตํ วิสเมว สมฺปชฺชติ, ตสฺมา อสิตํ วิสํ โหติ เอเตสนฺติ อาสีวิสาฯ อสิสทิสวิสาติ อสิวิย ติขิณํ ปรมมฺมจฺเฉทนสมตฺถํ วิสํ เอเตสนฺติ อาสีวิสาติ เอวเมตฺถ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุคฺคเตชาติ อุคฺคตเตชา พลวเตชาฯ โฆรวิสาติ ทุนฺนิมฺมทฺทนวิสาฯ

เอวํ วเทยฺยุนฺติ ปฏิชคฺคาปนตฺถํ เอวํ วเทยฺยุํฯ ราชาโน หิ อาสีวิเส คาหาเปตฺวา – ‘‘ตถารูเป โจเร วา เอเตหิ ฑํสาเปตฺวา มาเรสฺสาม, นครูปโรธกาเล ปรเสนาย วา ตํ ขิปิสฺสาม, ปรพลํ นิมฺมทฺเทตุํ อสกฺโกนฺตา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา วรสยนํ อารุยฺห เอเตหิ อตฺตานํ ฑํสาเปตฺวา สตฺตูนํ วสํ อนาคจฺฉนฺตา อตฺตโน รุจิยา มริสฺสามา’’ติ อาสีวิเส ชคฺคาเปนฺติฯ เต ยํ โจรํ สหสาว มาเรตุํ น อิจฺฉนฺติ, ‘‘เอวเมเต ทีฆรตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺโต หุตฺวา มริสฺสนฺตี’’ติ อิจฺฉนฺตา ตํ ปุริสํ เอวํ วทนฺติ อิเม เต อมฺโภ ปุริส จตฺตาโร อาสีวิสาติฯ

ตตฺถ กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเลฯ สํเวเสตพฺพาติ นิปชฺชาเปตพฺพาฯ อญฺญตโร วา อญฺญตโร วาติ กฏฺฐมุขาทีสุ โย โกจิฯ ยํ เต อมฺโภ ปุริส กรณียํ, ตํ กโรหีติ อิทํ อตฺถจรกสฺส วจนํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส กิร ปุริสสฺส เอวํ อาสีวิเส ปฏิปาเทตฺวา ‘อยํ โว อุปฏฺฐาโก’ติ จตูสุ เปฬาสุ ฐปิตานํ อาสีวิสานํ อาโรเจนฺติฯ

อเถโก นิกฺขมิตฺวา อาคมฺม ตสฺส ปุริสสฺส ทกฺขิณปาทานุสาเรน อภิรุหิตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ มณิพนฺธโต ปฏฺฐาย เวเฐตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสตมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิฯ อปโร วามปาทานุสาเรน อภิรุหิตฺวา ตเถว วามหตฺถํ เวเฐตฺวา วามกณฺณโสตมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ, ตติโย นิกฺขมิตฺวา อภิมุขํ อภิรุหิตฺวา กุจฺฉิํ เวเฐตฺวา คลวาฏกมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ, จตุตฺโถ ปิฏฺฐิภาเคน อภิรุหิตฺวา คีวํ เวเฐตฺวา อุปริมุทฺธนิ ผณํ ฐเปตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิฯ

เอวํ จตูสุ อาสีวิเสสุ สรีรฏฺฐเกสุเยว ชาเตสุ เอโก ตสฺส ปุริสสฺส อตฺถจรกปุริโส ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ เต, โภ ปุริส, ลทฺธ’’นฺติ, ปุจฺฉิฯ ตโต เตน ‘‘อิเม เม, โภ, หตฺเถสุ หตฺถกฏกํ วิย พาหาสุ เกยูรํ วิย กุจฺฉิมฺหิ กุจฺฉิเวฐนสาฏโก วิย กณฺเณสุ กณฺณจูฬิกา วิย คเล มุตฺตาวลิโย วิย สีเส สีสปสาธนํ วิย เกจิ อลงฺการวิเสสา รญฺญา ทินฺนา’’ติ วุตฺเต โส อาห – ‘‘โภ อนฺธพาล, มา เอวํ มญฺญิตฺถ ‘รญฺญา เม ตุฏฺเฐเนตํ ปสาธนํ ทินฺน’นฺติฯ ตฺวํ รญฺโญ อาคุจารี โจโร, อิเม จ จตฺตาโร อาสีวิสา ทุรุปฏฺฐาหา ทุปฺปฏิชคฺคิยา, เอกสฺมิํ อุฏฺฐาตุกาเม เอโก นฺหายิตุกาโม โหติ, เอกสฺมิํ นฺหายิตุกาเม เอโก ภุญฺชิตุกาโม, เอกสฺมิํ ภุญฺชิตุกาเม เอโก นิปชฺชิตุกาโมฯ เตสุ ยสฺเสว อิจฺฉา น ปูรติ, โส ตตฺเถว ฑํสิตฺวา มาเรตี’’ติฯ อตฺถิ ปน, โภ, เอวํ สนฺเต โกจิ โสตฺถิมคฺโคติ? อาม, ราชปุริสานํ วิกฺขิตฺตภาวํ ญตฺวา ปลายนํ โสตฺถิภาโวติ วตฺวา ‘‘ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหี’’ติ วเทยฺยฯ

ตํ สุตฺวา อิตโร จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขณํ ราชปุริเสหิ จ ปวิวิตฺตํ ทิสฺวา, วามหตฺเถน ทกฺขิณหตฺถํ เวเฐตฺวา, ทกฺขิณกณฺณจูฬิกาย ผณํ ฐเปตฺวา, สยิตาสีวิสสฺส สรีรํ ปริมชฺชนฺโต วิย สณิกํ ตํ อปเนตฺวา, เอเตเนว อุปาเยน เสเสปิ อปเนตฺวา เตสํ ภีโต ปลาเยยฺยฯ อถ นํ เต อาสีวิสา ‘‘อยํ อมฺหากํ รญฺญา อุปฏฺฐาโก ทินฺโน’’ติ อนุพนฺธมานา อาคจฺเฉยฺยุํฯ อิทํ สนฺธาย อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ…เป.… ปลาเยถาติ วุตฺตํฯ

ตสฺมิํ ปน ปุริเส เอวํ อาคตมคฺคํ โอโลเกตฺวา โอโลเกตฺวา ปลายนฺเต ราชา ‘‘ปลาโต โส ปุริโส’’ติ สุตฺวา ‘‘โก นุ โข ตํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ วิจินนฺโต ตสฺเสว ปจฺจตฺถิเก ปญฺจ ชเน ลภิตฺวา ‘‘คจฺฉถ นํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตถา’’ติ เปเสยฺยฯ อถสฺส อตฺถจรา ปุริสา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา อาโรเจยฺยุํฯ โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ภีโต ปลาเยถฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ฉฏฺโฐ อนฺตรจโร วธโกติ ‘‘ปฐมํ อาสีวิเสหิ อนุพทฺโธ อิโต จิโต จ เต วญฺเจนฺโต ปลายิ, อิทานิ ปญฺจหิ ปจฺจตฺถิเกหิ อนุพทฺโธ สุฏฺฐุตรํ ปลายติ, น สกฺกา โส เอวํ คเหตุํ, อุปลาฬนาย ปน สกฺกา, ตสฺมา ทหรกาลโต ปฏฺฐาย เอกโต ขาทิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ สนฺถวํ อนฺตรจรํ วธกมสฺส เปเสถา’’ติ อมจฺเจหิ วุตฺเตน รญฺญา ปริเยสิตฺวา เปสิโต อนฺตรจโร วธโกฯ

โส ปสฺเสยฺย สุญฺญํ คามนฺติ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ปทํ ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา เวเคนาคจฺฉนฺเต จตฺตาโร อาสีวิเส ปญฺจ วธเก ปจฺจตฺถิเก ฉฏฺฐญฺจ อนฺตรจรํ วธกํ ‘‘นิวตฺต โภ, มา ปลายิ, ปุตฺตทาเรน สทฺธิํ กาเม ปริภุญฺชนฺโต สุขํ วสิสฺสสี’’ติ วตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา, ภิยฺโยโสมตฺตาย เยน วา เตน วา ปลายนฺโต ปจฺจนฺตรฏฺเฐ อภิมุขคตํ เอกํ ฉกุฏิกํ สุญฺญํ คามํ ปสฺเสยฺยฯ ริตฺตกญฺเญว ปวิเสยฺยาติ ธนธญฺญมญฺจปีฐาทีหิ วิรหิตตฺตา ริตฺตกญฺเญว ปวิเสยฺยฯ ตุจฺฉกํ สุญฺญกนฺติ เอตสฺเสว เววจนํฯ ปริมเสยฺยาติ ‘‘สเจ ปานียํ ภวิสฺสติ, ปิวิสฺสามิ, สเจ ภตฺตํ ภวิสฺสติ, ภุญฺชิสฺสามี’’ติ ภาชนํ วิวริตฺวา หตฺถํ อนฺโต ปเวเสตฺวา ปริมเสยฺยฯ

ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุนฺติ ฉนฺนํ ฆรานํ เอกฆเรปิ กิญฺจิ อลภิตฺวา คามมชฺเฌ เอโก สนฺทจฺฉาโย รุกฺโข อตฺถิ, ตตฺถ วงฺกผลกํ อตฺถตํ ทิสฺวา, ‘‘อิธ ตาว นิสีทิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา, ตตฺถ นิสินฺนํ มนฺทมนฺเทน วาเตน พีชิยมานํ ตตฺตกมตฺตมฺปิ สุขํ สนฺตโต อสฺสาทยมานํ, ตเมนํ ปุริสํ เกจิเทว อตฺถจรกา พหิ ปวตฺติํ ญตฺวา อาคตา เอวํ วเทยฺยุํฯ อิทานิ อมฺโภ ปุริสาติ อมฺโภ, ปุริส, อิทานิฯ โจรา คามฆาตกาติ ‘‘ยเทเวตฺถ ลภิสฺสาม, ตํ คณฺหิสฺสาม วา ฆาเตสฺสาม วา’’ติ อาคตา ฉ คามฆาตกโจราฯ

อุทกณฺณวนฺติ คมฺภีรํ ปุถุลํ อุทกํฯ คมฺภีรมฺปิ หิ อปุถุลํ, ปุถุลํ วา อคมฺภีรํ, น อณฺณโวติ วุจฺจติ, ยมฺปน คมฺภีรญฺจ ปุถุลญฺจ, ตสฺเสเวตํ นามํฯ สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติ จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปญฺจนฺนํ วธกานํ ฉฏฺฐสฺส อนฺตรจรสฺส ฉนฺนญฺจ คามฆาตกโจรานํ วเสน สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํฯ เขมํ อปฺปฏิภยนฺติ เตสํเยว อาสีวิสาทีนํ อภาเวน เขมญฺจ นิพฺภยญฺจ วิจิตฺรอุยฺยานวรํ พหฺวนฺนปานํ เทวนครสทิสํฯ น จสฺส นาวา สนฺตารณีติ ‘‘อิมาย นาวาย โอริมตีรโต ปรตีรํ คมิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ฐปิตา จ สนฺตารณี นาวา น ภเวยฺยฯ อุตฺตรเสตุ วาติ รุกฺขเสตุ-ชงฺฆเสตุ-สกฏเสตูนํ อญฺญตโร อุตฺตรเสตุ วา น ภเวยฺยฯ ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ น โข เอส พฺราหฺมโณฯ กสฺมา นํ พฺราหฺมโณติ อาห? เอตฺตกานํ ปจฺจตฺถิกานํ พาหิตตฺตา, เทสนํ วา วินิวตฺเตนฺโต เอกํ ขีณาสวพฺราหฺมณํ ทสฺเสตุมฺปิ เอวมาหฯ

ตสฺมิํ ปน เอวํ อุตฺติณฺเณ จตฺตาโร อาสีวิสา ‘‘น ลทฺโธ วตาสิ อมฺเหหิ, อชฺช เต มุรุมุราย ชีวิตํ ขาทิตฺวา ฉฑฺเฑยฺยาม’’ฯ ปญฺจ ปจฺจตฺถิกา ‘‘น ลทฺโธ วตาสิ อมฺเหหิ, อชฺช เต ปริวาเรตฺวา องฺคมงฺคานิ ฉินฺทิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คตา สตํ วา สหสฺสํ วา ลเภยฺยาม’’ฯ ฉฏฺโฐ อนฺตรจโร ‘‘น ลทฺโธ วตาสิ มยา, อชฺช เต ผลิกวณฺเณน อสินา สีสํ ฉินฺทิตฺวา, เสนาปติฏฺฐานํ ลภิตฺวา สมฺปตฺติํ อนุภเวยฺยํ’’ฯ ฉ โจรา ‘‘น ลทฺโธ วตาสิ อมฺเหหิ, อชฺช เต วิวิธานิ กมฺมการณานิ กาเรตฺวา พหุธนํ อาหราเปสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา, อุทกณฺณวํ โอตริตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโญ อาณาย โกปิตตฺตา ปรโต คนฺตุมฺปิ อวิสหนฺตา ตตฺเถว สุสฺสิตฺวา มเรยฺยุํฯ

อุปมา โข มฺยายนฺติ เอตฺถ เอวํ อาทิโต ปฏฺฐาย โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ – ราชา วิย หิ กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํ, ราชาปราธิกปุริโส วิย วฏฺฏนิสฺสิโต ปุถุชฺชโนฯ จตฺตาโร อาสีวิสา วิย จตฺตาริ มหาภูตานิ, รญฺโญ ตสฺส จตฺตาโร อาสีวิเส ปฏิจฺฉาปิตกาโล วิย กมฺมุนา ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว จตุนฺนํ มหาภูตานํ ทินฺนกาโลฯ

‘‘อิเมสํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขเณ ราชปุริสานญฺจ วิวิตฺตกฺขเณ นิกฺขมิตฺวา ยํ เต อมฺโภ, ปุริส, กรณียํ, ตํ กโรหี’’ติ วจเนน ‘‘ปลายสฺสู’’ติ วุตฺตกาโล วิย สตฺถารา อิมสฺส ภิกฺขุโน มหาภูตกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ‘‘อิเมสุ จตูสุ มหาภูเตสุ นิพฺพินฺท วิรชฺช, เอวํ วฏฺฏโต ปริมุจฺจิสฺสสี’’ติ กถิตกาโล, ตสฺส ปุริสสฺส อตฺถจรกวจนํ สุตฺวา จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขเณ ราชปุริสานญฺจ วิวิตฺตกฺขเณ นิกฺขมิตฺวา เยน วา เตน วา ปลายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ ลภิตฺวา มหาภูตาสีวิเสหิ ปริมุจฺจนตฺถาย ญาณปลายเนน ปลายนํฯ

อิทานิ จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจนํ ปถวีธาตุยา อาโปธาตุยาติอาทีสุ จตุมหาภูตกถา จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธกถา จ อายตนกถา จ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ กฏฺฐมุขอาสีวิโส วิย ปถวีธาตุ ทฏฺฐพฺพา, ปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขา วิย เสสธาตุโยฯ ยเถว หิ กฏฺฐมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลกาโย ถทฺโธ โหติ, เอวํ ปถวีธาตุปโกเปนาปิฯ ยถา จ ปูติมุขาทีหิ ทฏฺฐสฺส ปคฺฆรติ เจว ฌายติ จ ฉิชฺชติ จ, เอวํ อาโปธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุปโกเปนาปีติฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา –

‘‘ปตฺถทฺโธ ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ กฏฺฐมุเขน วา;

ปถวีธาตุปโกเปน, โหติ กฏฺฐมุเขว โสฯ

‘‘ปูติโก ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ ปูติมุเขน วา;

อาโปธาตุปโกเปน, โหติ ปูติมุเขว โสฯ

‘‘สนฺตตฺโต ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ อคฺคิมุเขน วา;

เตโชธาตุปโกเปน, โหติ อคฺคิมุเขว โสฯ

‘‘สญฺฉินฺโน ภวตี กาโย, ทฏฺโฐ สตฺถมุเขน วา;

วาโยธาตุปโกเปน, โหติ สตฺถมุเขว โส’’ติฯ –

เอวํ ตาเวตฺถ วิเสสโต สทิสภาโว เวทิตพฺโพฯ

อวิเสสโต ปน อาสยโต วิสเวควิการโต อนตฺถคฺคหณโต ทุรุปฏฺฐานโต ทุราสทโต อกตญฺญุตโต อวิเสสการิโต อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อิเมหิ การเณหิ เอเตสํ อาสีวิสสทิสตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อาสยโตติ อาสีวิสานญฺหิ วมฺมิโก อาสโย, ตตฺเถว เต วสนฺติฯ

มหาภูตานมฺปิ กายวมฺมิโก อาสโย ฯ อาสีวิสานญฺจ รุกฺขสุสิรติณปณฺณคหนสงฺการฏฺฐานานิปิ อาสโยฯ เอเตสุปิ หิ เต วสนฺติฯ มหาภูตานมฺปิ กายสุสิรํ กายคหนํ กายสงฺการฏฺฐานํ อาสโยติฯ เอวํ ตาว อาสยโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

วิสเวควิการโตติ อาสีวิสา หิ กุลวเสน กฏฺฐมุขาทิเภทโต จตฺตาโรฯ ตตฺถ เอเกโก วิสวิการโต วิภชฺชมาโน ทฏฺฐวิสาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติฯ มหาภูตานิปิ ปจฺจตฺตลกฺขณวเสน ปถวีอาทิเภทโต จตฺตาริฯ เอตฺถ เอเกกํ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จตุพฺพิธํ โหติฯ เอวํ วิสเวควิการโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

อนตฺถคฺคหณโตติ อาสีวิเส คณฺหนฺตา ปญฺจ อนตฺเถ คณฺหนฺติ – ทุคฺคนฺธํ คณฺหนฺติ, อสุจิํ คณฺหนฺติ, พฺยาธิํ คณฺหนฺติ, วิสํ คณฺหนฺติ, มรณํ คณฺหนฺติฯ มหาภูตานิปิ คณฺหนฺตา ปญฺจ อนตฺเถ คณฺหนฺติ – ทุคฺคนฺธํ คณฺหนฺติ, อสุจิํ คณฺหนฺติ, พฺยาธิํ คณฺหนฺติ, ชรํ คณฺหนฺติ, มรณํ คณฺหนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘เยเกจิ สปฺปํ คณฺหนฺติ, มีฬฺหลิตฺตํ มหาวิสํ;

ปญฺจ คณฺหนฺตุนตฺถานิ, โลเก สปฺปาภินนฺทิโนฯ

‘‘ทุคฺคนฺธํ อสุจิํ พฺยาธิํ, วิสํ มรณปญฺจมํ;

อนตฺถา โหนฺติ ปญฺเจเต, มีฬฺหลิตฺเต ภุชงฺคเมฯ

‘‘เอวเมวํ อกุสลา, อนฺธพาลปุถุชฺชนา;

ปญฺจ คณฺหนฺตุนตฺถานิ, ภเว ชาตาภินนฺทิโนฯ

‘‘ทุคฺคนฺธํ อสุจิํ พฺยาธิํ, ชรํ มรณปญฺจมํ;

อนตฺถา โหนฺติ ปญฺเจเต, มีฬฺหลิตฺเตว ปนฺนเค’’ติฯ –

เอวํ อนตฺถคฺคหณโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

ทุรุปฏฺฐานโตติ เต อาสีวิสา ทุรุปฏฺฐานา, เอกสฺมิํ อุฏฺฐาตุกาเม เอโก นฺหายิตุกาโม โหติ , ตสฺมิํ นฺหายิตุกาเม อปโร ภุญฺชิตุกาโม, ตสฺมิํ ภุญฺชิตุกาเม อญฺโญ นิปชฺชิตุกาโม โหติฯ เตสุ ยสฺส ยสฺเสว อชฺฌาสโย น ปูรติ, โส ตตฺเถว ฑํสิตฺวา มาเรติฯ อิเมหิ ปน อาสีวิเสหิ ภูตาเนว ทุรุปฏฺฐานตรานิฯ

ปถวีธาตุยา หิ เภสชฺเช กยิรมาเน อาโปธาตุ กุปฺปติ, ตสฺเสว เภสชฺชํ กโรนฺตสฺส เตโชธาตูติ เอวํ เอกิสฺสา เภสชฺเช กยิรมาเน อปรา กุปฺปนฺตีติฯ เอวํ ทุรุปฏฺฐานโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

ทุราสทโตติ ทุราสทา หิ อาสีวิสา, เคหสฺส ปุริมภาเค อาสีวิสํ ทิสฺวา ปจฺฉิมภาเคน ปลายนฺติ, ปจฺฉิมภาเค ทิสฺวา ปุริมภาเคน, เคหมชฺเฌ ทิสฺวา คพฺภํ ปวิสนฺติ, คพฺเภ ทิสฺวา มญฺจปีฐํ อภิรุหนฺติฯ มหาภูตานิ ตโตปิ ทุราสทตรานิฯ ตถารูเปน หิ กุฏฺฐโรเคน ผุฏฺฐสฺส กณฺณนาสาทีนิ ฉินฺทิตฺวา ปตนฺติ, สรีรํ สมฺผุฏติ นีลมกฺขิกา ปริวาเรนฺติ, สรีรคนฺโธ ทูรโตว อุพฺพาหติฯ ตํ ปุริสํ อกฺโกสมานมฺปิ ปริเทวมานมฺปิ เนว โรสวเสน, น การุญฺเญน, อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกนฺติ, นาสิกํ ปิทหิตฺวา เขฬํ ปาเตนฺตา ทูรโตว นํ วิวชฺเชนฺติฯ เอวํ อญฺเญสมฺปิ ภคนฺทรกุจฺฉิโรควาตโรคาทีนํ พีภจฺฉเชคุจฺฉภาวกรานญฺจ โรคานํ วเสน อยเมวตฺโถ วิภาเวตพฺโพติฯ เอวํ ทุราสทโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

อกตญฺญุตโตติ อาสีวิสา หิ อกตญฺญุโน โหนฺติ, นฺหาปิยมานาปิ โภชิยมานาปิ คนฺธมาลาทีหิ ปูชิยมานาปิ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ปริหริยมานาปิ โอตารเมว คเวสนฺติฯ ยตฺถ โอตารํ ลภนฺติ, ตตฺเถว นํ ฑํสิตฺวา มาเรนฺติฯ อาสีวิเสหิปิ มหาภูตาเนว อกตญฺญุตรานิฯ เอเตสญฺหิ กตํ นาม นตฺถิ, สีเตน วา อุณฺเหน วา นิมฺมเลน ชเลน นฺหาปิยมานานิปิ คนฺธมาลาทีหิ สกฺกริยมานานิปิ มุทุวตฺถมุทุสยนมุทุยานาทีหิ ปริหริยมานานิปิ, วรโภชนํ โภชิยมานานิปิ, วรปานํ ปายาปิยมานานิปิ โอตารเมว คเวสนฺติฯ ยตฺถ โอตารํ ลภนฺติ, ตตฺเถว กุปฺปิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺตีติฯ เอวํ อกตญฺญุตโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

อวิเสสการิโตติ อาสีวิสา หิ ‘‘อยํ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา’’ติ วิเสสํ น กโรนฺติ, สมฺปตฺตสมฺปตฺตเมว ฑํสิตฺวา มาเรนฺติฯ มหาภูตานิปิ ‘‘อยํ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา มาโร วา พฺรหฺมา วา นิคฺคุโณ วา สคุโณ วา’’ติ วิเสสํ น กโรนฺติ

ยทิ หิ เนสํ ‘‘อยํ คุณวา’’ติ ลชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคเล ตถาคเต ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺยุํฯ อถาปิ เนสํ ‘‘อยํ มหาปญฺโญ อยํ มหิทฺธิโก อยํ ธุตวาโท’’ติอาทินา นเยน ลชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถราทีสุ ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺยุํฯ อถาปิ เนสํ ‘‘อยํ นิคฺคุโณ ทารุโณ ถทฺโธ’’ติ ภยํ อุปฺปชฺเชยฺย, สเทวเก โลเก นิคฺคุณถทฺธทารุณานํ อคฺคสฺส เทวทตฺตสฺส ฉนฺนํ วา สตฺถารานํ ภาเยยฺยุํ, น จ ลชฺชนฺติ น จ ภายนฺติ, กุปฺปิตฺวา ยํกิญฺจิ อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติเยวฯ เอวํ อวิเสสการิโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อาสีวิเส นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานญฺหิ โทสูปทฺทวานํ ปมาณํ นตฺถิฯ ตถา เหเต ฑํสิตฺวา กาณมฺปิ กโรนฺติ ขุชฺชมฺปิ ปีฐสปฺปิมฺปิ เอกปกฺขลมฺปีติ เอวํ อปริมาณํ วิปฺปการํ ทสฺเสนฺติฯ ภูตานิปิ กุปฺปิตานิ น กาณาทิภาเวสุ น กิญฺจิ วิปฺปการํ น กโรนฺติ, อปฺปมาโณ เอเตสํ โทสูปทฺทโวติฯ เอวํ อนนฺตโทสูปทฺทวโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ

อิทาเนตฺถ จตุมหาภูตวเสน ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค จตุธาตุววตฺถานนิทฺเทเส กถิตเมวฯ

ปญฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกาติ โข ภิกฺขเว ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ ทฺวีหิ อากาเรหิ ขนฺธานํ วธกปจฺจตฺถิกสทิสตา เวทิตพฺพาฯ ขนฺธา หิ อญฺญมญฺญญฺจ วเธนฺติ, เตสุ จ สนฺเตสุ วโธ นาม ปญฺญายติฯ กถํ? รูปํ ตาว รูปมฺปิ วเธติ อรูปมฺปิ, ตถา อรูปํ อรูปมฺปิ วเธติ รูปมฺปิฯ กถํ? อยญฺหิ ปถวีธาตุ ภิชฺชมานา อิตรา ติสฺโส ธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ, อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย, เอวํ ตาว รูปํ รูปเมว วเธติฯ รูปกฺขนฺโธ ปน ภิชฺชมาโน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, เอวํ รูปํ อรูปมฺปิ วเธติฯ เวทนากฺขนฺโธปิ ภิชฺชมาโน สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติฯ สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ อรูปํ อรูปเมว วเธติฯ จุติกฺขเณ ปน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา ภิชฺชมานา วตฺถุรูปมฺปิ คเหตฺวาว ภิชฺชนฺติ, เอวํ อรูปํ รูปมฺปิ วเธติฯ เอวํ ตาว อญฺญมญฺญํ วเธนฺตีติ วธกาฯ ยตฺถ ปน ขนฺธา อตฺถิ, ตตฺถ เฉทนเภทนวธพนฺธนาทโย โหนฺติ, น อญฺญตฺถาติฯ เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ วโธ ปญฺญายตีติปิ วธกาฯ

อิทานิ ปญฺจกฺขนฺเธ รูปารูปวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา, รูปวเสน วา นามวเสน วา รูปปริคฺคหํ อาทิํ กตฺวา, ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ สิยา ตมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตเมวฯ

ฉฏฺโฐ อนฺตรจโร วธโก อุกฺขิตฺตาสิโกติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ นนฺทีราคสฺส อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตา เวทิตพฺพา ปญฺญาสิรปาตนโต จ โยนิสมฺปฏิปาทนโต จฯ กถํ? จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย โลโภ อุปฺปชฺชติ, เอตฺตาวตา ปญฺญาสีสํ ปติตํ นาม โหติ, โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ตาว ปญฺญาสิรปาตนโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ นนฺทีราโค ปเนส อณฺฑชาทิเภทา จตสฺโส โยนิโย อุปเนติฯ ตสฺส โยนิอุปคมนมูลกานิ ปญฺจวีสติ มหาภยานิ ทฺวตฺติํส กมฺมการณานิ จ อาคตาเนว โหนฺตีติ เอวํ โยนิสมฺปฏิปาทนโตปิสฺส อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตา เวทิตพฺพาฯ

อิติ นนฺทีราควเสนาปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ กถิตเมว โหติฯ กถํ? อยญฺหิ นนฺทีราโค สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํ สงฺขารกฺขนฺโธติ ววตฺถเปตฺวา ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, เตสํ วตฺถารมฺมณํ รูปกฺขนฺโธติ, เอวํ ปญฺจกฺขนฺเธ ววตฺถเปติฯ อิทานิ เต ปญฺจกฺขนฺเธ นามรูปวเสน ววตฺถเปตฺวา, เตสํ ปจฺจยปริเยสนโต ปฏฺฐาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา, อนุปุพฺเพน เอโก อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ เอวํ นนฺทีราควเสน กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติฯ

ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกายตนานํ สุญฺญคาเมน สทิสตา ปาฬิยํเยว อาคตาฯ อยํ ปเนตฺถ กมฺมฏฺฐานนโย – ยถา จ เต ฉ โจรา ฉกุฏิกํ สุญฺญํ คามํ ปวิสิตฺวา อปราปรํ วิจรนฺตา กิญฺจิ อลภิตฺวา คาเมน อนตฺถิกา โหนฺติ, เอวเมวํ ภิกฺขุ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อภินิวิสิตฺวา วิจินนฺโต ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา คเหตพฺพํ กิญฺจิ อทิสฺวา เตหิ อนตฺถิโก โหติฯ โส ‘‘วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสฺสามี’’ติ อุปาทารูปกมฺมฏฺฐานวเสน จกฺขุปสาทาทโย ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ’’ติ ววตฺถเปติ, มนายตนํ ‘‘อรูปกฺขนฺโธ’’ติฯ

อิติ สพฺพานิเปตานิ นามญฺเจว รูปญฺจาติ นามรูปวเสน ววตฺถเปตฺวา, เตสํ ปจฺจยํ ปริเยสิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา , สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนุปุพฺเพน อรหตฺเต ปติฏฺฐาติฯ อิทํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติฯ

อิทานิ พาหิรานํ คามฆาตกโจเรหิ สทิสตํ ทสฺเสนฺโต โจรา คามฆาตกาติ โขติอาทิมาหฯ ตตฺถ มนาปามนาเปสูติ กรณตฺเถ ภุมฺมํ, มนาปามนาเปหีติ อตฺโถฯ ตตฺถ โจเรสุ คามํ หนนฺเตสุ ปญฺจ กิจฺจานิ วตฺตนฺติ – โจรา ตาว คามํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา อคฺคิํ ทตฺวา กฏกฏสทฺทํ อุฏฺฐาเปนฺติ, ตโต มนุสฺสา หตฺถสารํ คเหตฺวา พหิ นิกฺขมนฺติฯ ตโต เตหิ สทฺธิํ ภณฺฑกสฺส การณา หตฺถปรามาสํ กโรนฺติฯ เกจิ ปเนตฺถ ปหารํ ปาปุณนฺติ, เกจิ ปหารฏฺฐาเน ปตนฺติ, อวเสเส ปน อโรคชเน พนฺธิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธิตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชนฺติฯ

ตตฺถ คามฆาตกโจรานํ คามํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิทานํ วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ อารมฺมเณ อาปาถคเต กิเลสปริฬาหุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, หตฺถสารํ อาทาย พหิ นิกฺขมนํ วิยฯ ตงฺขเณ กุสลธมฺมํ ปหาย อกุสลสมงฺคิตา, ภณฺฑกสฺส การณา หตฺถปรามสนาปชฺชนํ วิย ทุกฺกฏทุพฺภาสิตปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยานํ อาปชฺชนกาโล, ปหารลทฺธกาโล วิย สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชนกาโล, ปหารํ ลทฺธา ปน ปหารฏฺฐาเน ปติตกาโล วิย ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา อสฺสมณกาโล, อวเสสชนสฺส พนฺธิตฺวา วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชนกาโล วิย ตเมว อารมฺมณํ นิสฺสาย สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลานิ ภินฺทิตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย คิหิภาวํ อาปชฺชนกาโลฯ ตตฺรสฺส ปุตฺตทารํ โปเสนฺตสฺส สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ, กาลํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตสฺส สมฺปรายิโกฯ

อิมานิปิ พาหิรายตนานิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว กถิตานิฯ เอตฺถ หิ รูปาทีนิ จตฺตาริ อุปาทารูปานิ, โผฏฺฐพฺพายตนํ ติสฺโส ธาตุโย, ธมฺมายตเน อาโปธาตุยา สทฺธิํ ตา จตสฺโสติ อิมานิ จตฺตาริ ภูตานิ, เตสํ ปริจฺเฉทวเสน อากาสธาตุ, ลหุตาทิวเสน ลหุตาทโยติ เอวมิทํ สพฺพมฺปิ ภูตุปาทายรูปํ รูปกฺขนฺโธ, ตทารมฺมณา เวทนาทโย จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาฯ

ตตฺถ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปํ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นาม’’นฺติฯ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปุริมนเยเนว ปฏิปชฺชนฺตสฺส ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติฯ

โอฆานนฺติ เอตฺถ ทุรุตฺตรณฏฺโฐ โอฆฏฺโฐฯ เอเต หิ ‘‘สีลสํวรํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ อชฺฌาสยํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย สมฺมา วายมนฺเตน ตริตพฺพา, เยน วา เตน วา ทุรุตฺตราฯ อิมินา ทุรุตฺตรณฏฺเฐน โอฆาติ วุจฺจนฺติฯ เตปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานวเสน กถิตาฯ จตฺตาโรปิ หิ เอเต เอโก สงฺขารกฺขนฺโธ วาติฯ เสสํ นนฺทีราเค วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สกฺกายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ, สกฺกาโยปิ หิ อาสีวิสาทีหิ อุทกณฺณวสฺส โอริมตีรํ วิย จตุมหาภูตาทีหิ สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, โสปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว กถิโตฯ สกฺกาโย หิ เตภูมกปญฺจกฺขนฺธา, เต จ สมาสโต นามรูปเมวาติฯ เอวเมตฺถ นามรูปววตฺถานํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติฯ

นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนนฺติ นิพฺพานญฺหิ อุทกณฺณวสฺส ปาริมตีรํ วิย จตุมหาภูตาทีหิ เขมํ อปฺปฏิภยํฯ วีริยารมฺภสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ จิตฺตกิริยทสฺสนตฺถํ เหฏฺฐา วุตฺตวายามเมว วีริยนฺติ คณฺหิตฺวา ทสฺเสติฯ ติณฺโณ ปารงฺคโตติ ตริตฺวา ปารํ คโตฯ

ตตฺถ ยถา สาสงฺกโอริมตีเร ฐิเตน อุทกณฺณวํ ตริตุกาเมน กติปาหํ วสิตฺวา สณิกํ นาวํ สชฺเชตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺเตน วิย น นาวา อภิรุหิตพฺพาฯ เอวํ กโรนฺโต หิ อนารุฬฺโหว พฺยสนํ ปาปุณาติฯ เอวเมว กิเลสณฺณวํ ตริตุกาเมน ‘‘ตรุโณ ตาวมฺหิ, มหลฺลกกาเล อฏฺฐงฺคิกมคฺคกุลฺลํ พนฺธิสฺสามี’’ติ ปปญฺโจ น กาตพฺโพ ฯ เอวํ กโรนฺโต หิ มหลฺลกกาลํ อปตฺวาปิ วินาสํ ปาปุณาติ, ปตฺวาปิ กาตุํ น สกฺโกติฯ ภทฺเทกรตฺตาทีนิ ปน อนุสฺสริตฺวา เวเคเนว อยํ อริยมคฺคกุลฺโล พนฺธิตพฺโพฯ

ยถา จ กุลฺลํ พนฺธนฺตสฺส หตฺถปาทปาริปูริ อิจฺฉิตพฺพาฯ กุณฺฐปาโท หิ ขญฺชปาโท วา ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, ผณหตฺถกาทโย ติณปณฺณาทีนิ คเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ

เอวมิมมฺปิ อริยมคฺคกุลฺลํ พนฺธนฺตสฺส สีลปาทานญฺเจว สทฺธาหตฺถสฺส จ ปาริปูริ อิจฺฉิตพฺพาฯ น หิ ทุสฺสีโล อสฺสทฺโธ สาสเน อปฺปติฏฺฐิโต ปฏิปตฺติํ อสฺสทฺทหนฺโต อริยมคฺคกุลฺลํ พนฺธิตุํ สกฺโกติฯ ยถา จ ปริปุณฺณหตฺถปาโทปิ ทุพฺพโล พฺยาธิปีฬิโต กุลฺลํ พนฺธิตุํ น สกฺโกติ, ถามสมฺปนฺโนว สกฺโกติ, เอวํ สีลวา สทฺโธปิ อลโส กุสีโต อิมํ มคฺคกุลฺลํ พนฺธิตุํ น สกฺโกติ , อารทฺธวีริโยว สกฺโกตีติ อิมํ พนฺธิตุกาเมน อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํฯ ยถา โส ปุริโส กุลฺลํ พนฺธิตฺวา ตีเร ฐตฺวา โยชนวิตฺถารํ อุทกณฺณวํ ‘‘อยํ มยา ปจฺจตฺตปุริสการํ นิสฺสาย นิตฺถริตพฺโพ’’ติ มานสํ พนฺธติ, เอวํ โยคินาปิ จงฺกมา โอรุยฺห ‘‘อชฺช มยา จตุมคฺควชฺฌํ กิเลสณฺณวํ ตริตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ มานสํ พนฺธิตพฺพํฯ

ยถา จ โส ปุริโส กุลฺลํ นิสฺสาย อุทกณฺณวํ ตรนฺโต คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘เอกโกฏฺฐาสํ อติกฺกนฺโตมฺหิ, อญฺเญ ตโย เสสา’’ติ ชานาติ, อปรมฺปิ คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘ทฺเว อติกฺกนฺโตมฺหิ, ทฺเว เสสา’’ติ ชานาติ, อปรมฺปิ คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘ตโย อติกฺกนฺโตมฺหิ, เอโก เสโส’’ติ ชานาติ, ตมฺปิ อติกฺกมฺม นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘จตฺตาโรปิ เม โกฏฺฐสา อติกฺกนฺตา’’ติ ชานาติ, ตญฺจ กุลฺลํ ปาเทน อกฺกมิตฺวา โสตาภิมุขํ ขิปิตฺวา อุตฺตริตฺวา ตีเร ติฏฺฐติฯ เอวํ อยมฺปิ ภิกฺขุ อริยมคฺคกุลฺลํ นิสฺสาย กิเลสณฺณวํ ตรนฺโต โสตาปตฺติมคฺเคน ปฐมมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ เอโก โกฏฺฐาโส ปหีโน , อิตเร ตโย เสสา’’ติ ชานาติฯ

ปุน ตเถว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต สกทาคามิมคฺเคน ทุติยมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา, โอโลเกนฺโต ‘‘จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ ทฺเว โกฏฺฐาสา ปหีนา , อิตเร ทฺเว เสสา’’ติ ชานาติฯ ปุน ตเถว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนาคามิมคฺเคน ตติยมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ ตโย โกฏฺฐาสา ปหีนา, เอโก เสโส’’ติ ชานาติฯ ปุน ตเถว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตมคฺเคน จตุตฺถมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘สพฺพกิเลสา เม ปหีนา’’ติ ชานาติฯ

ยถา โส ปุริโส ตํ กุลฺลํ โสเต ปวาเหตฺวา อุตฺตริตฺวา ถเล ฐิโต นครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทวรคโต ‘‘เอตฺตเกน วตมฺหิ อนตฺเถน มุตฺโต’’ติ เอกคฺคจิตฺโต ตุฏฺฐมานโส นิสีทติ, เอวํ ตสฺมิํเยว วา อาสเน อญฺเญสุ วา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺโน ‘‘เอตฺตเกน วตมฺหิ อนตฺเถน มุตฺโต’’ติ นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา เอกคฺคจิตฺโต ตุฏฺฐมานโส นิสีทติฯ อิทํ วา สนฺธาย วุตฺตํ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, อรหโต เอตํ อธิวจนนฺติฯ เอวํ ตาเวตฺถ นานากมฺมฏฺฐานานิ กถิตานิ, สโมธาเนตฺวา ปน สพฺพานิปิ เอกเมว กตฺวา ทสฺเสตพฺพานิฯ เอกํ กตฺวา ทสฺเสนฺเตนาปิ ปญฺจกฺขนฺธวเสเนว วินิวตฺเตตพฺพานิฯ

กถํ? เอตฺถ หิ จตฺตาริ มหาภูตานิ อชฺฌตฺติกานิ ปญฺจายตนานิ พาหิรานิ ปญฺจายตนานิ ธมฺมายตเน ปนฺนรส สุขุมรูปานิ สกฺกายสฺส เอกเทโสติ อยํ รูปกฺขนฺโธ, มนายตนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนกเทโส จตฺตาโร โอฆา สกฺกาเยกเทโสติ อิเม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ รูปํ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺติ อิทํ นามรูปํฯ ตสฺส นนฺทีราโค กาโมโฆ ภโวโฆ ธมฺมายตเนกเทโส สกฺกาเยกเทโสติ อิเม ปจฺจยาฯ อิติ สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ววตฺถเปติ นามฯ สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อิทํ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํฯ

ตตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกพาหิรานิ เอกาทสายตนานิ ธมฺมายตเนกเทโส ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆ สกฺกาเยกเทโสติ อิทํ ทุกฺขสจฺจํ, นนฺทีราโค ธมฺมายตเนกเทโส กาโมโฆ ภโวโฆ สกฺกาเยกเทโสติ อิทํ สมุทยสจฺจํ, ปาริมตีรสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ, อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํฯ ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ทฺเว วิวฏฺฏํ, ทฺเว โลกิยานิ, ทฺเว โลกุตฺตรานีติ จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐินยสหสฺเสหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติฯ เทสนาปริโยสาเน วิปญฺจิตญฺญู ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ สุตฺตํ ปน ทุกฺขลกฺขณวเสน กถิตํฯ

2. รโถปมสุตฺตวณฺณนา

[239] ทุติเย สุขโสมนสฺสพหุโลติ กายิกสุขญฺเจว เจตสิกโสมนสฺสญฺจ พหุลํ อสฺสาติ สุขโสมนสฺสพหุโลฯ โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ การณญฺจสฺส ปริปุณฺณํ โหติฯ อาสวานํ ขยายาติ อิธ อาสวกฺขโยติ อรหตฺตมคฺโค อธิปฺเปโต, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ โอธสฺตปโตโทติ รถมชฺเฌ ติริยํ ฐปิตปโตโทฯ เยนิจฺฉกนฺติ เยน ทิสาภาเคน อิจฺฉติฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คมนํ อิจฺฉติฯ สาเรยฺยาติ เปเสยฺยฯ ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏิวินิวตฺเตยฺยฯ อารกฺขายาติ รกฺขณตฺถายฯ สํยมายาติ เวคนิคฺคหณตฺถายฯ ทมายาติ นิพฺพิเสวนตฺถายฯ อุปสมายาติ กิเลสูปสมตฺถายฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ ยถา อกุสลสฺส สารถิโน อทนฺเต สินฺธเว โยเชตฺวา วิสมมคฺเคน รถํ เปเสนฺตสฺส จกฺกานิปิ ภิชฺชนฺติ, อกฺโขปิ สินฺธวานญฺจ ขุรา, อตฺตนาปิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ, น จ อิจฺฉิติจฺฉิเตน คมเนน สาเรตุํ สกฺโกติ ; เอวํ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาโร ภิกฺขุ น อิจฺฉิติจฺฉิตํ สมณรติํ อนุภวิตุํ สกฺโกติฯ ยถา ปน เฉโก สารถิ ทนฺเต สินฺธเว โยเชตฺวา, สเม ภูมิภาเค รถํ โอตาเรตฺวา รสฺมิโย คเหตฺวา, สินฺธวานํ ขุเรสุ สติํ ฐเปตฺวา, ปโตทํ อาทาย นิพฺพิเสวเน กตฺวา, เปเสนฺโต อิจฺฉิติจฺฉิเตน คมเนน สาเรติฯ เอวเมว ฉสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร ภิกฺขุ อิมสฺมิํ สาสเน อิจฺฉิติจฺฉิตํ สมณรติํ อนุโภติ, สเจ อนิจฺจานุปสฺสนาภิมุขํ ญาณํ เปเสตุกาโม โหติ, ตทภิมุขํ ญาณํ คจฺฉติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

โภชเน มตฺตญฺญูติ โภชนมฺหิ ปมาณญฺญูฯ ตตฺถ ทฺเว ปมาณานิ – ปฏิคฺคหณปมาณญฺจ ปริโภคปมาณญฺจฯ