ปเทสสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ น ปาปุณาติ, สกฺกายสพฺพํ อายตนสพฺพํ น ปาปุณาติ, อายตนสพฺพํ สพฺพสพฺพํ น ปาปุณาติฯ กสฺมา? สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อยํ นาม ธมฺโม อารมฺมณํ น โหตีติ นตฺถิตายฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อายตนสพฺพํ อธิปฺเปตํฯ

ปจฺจกฺขายาติ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ วาจาวตฺถุกเมวสฺสาติ, วาจาย วตฺตพฺพวตฺถุมตฺตกเมว ภเวยฺยฯ อิมานิ ปน ทฺวาทสายตนานิ อติกฺกมิตฺวา อยํ นาม อญฺโญ สภาวธมฺโม อตฺถีติ ทสฺเสตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ปุฏฺโฐ จ น สมฺปาเยยฺยาติ, ‘‘กตมํ อญฺญํ สพฺพํ นามา’’ติ? ปุจฺฉิโต, ‘‘อิทํ นามา’’ติ วจเนน สมฺปาเทตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ วิฆาตํ อาปชฺเชยฺยาติ ทุกฺขํ อาปชฺเชยฺยฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถาติ การณวจนํ, ยสฺมา อวิสเย ปุฏฺโฐติ อตฺโถฯ อวิสยสฺมิญฺหิ สตฺตานํ วิฆาโตว โหติ, กูฏาคารมตฺตํ สิลํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา คมฺภีเร อุทเก ตรณํ อวิสโย, ตถา จนฺทิมสูริยานํ อากฑฺฒิตฺวา ปาตนํ, ตสฺมิํ อวิสเย วายมนฺโต วิฆาตเมว อาปชฺชติ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ อวิสเย วิฆาตเมว อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

2. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[24] ทุติเย สพฺพปฺปหานายาติ สพฺพสฺส ปหานายฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสํ มูลปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนเวทนาฯ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ โสตทฺวาราทิเวทนาปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ สหาวชฺชนกชวนํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ สหาวชฺชนเวทนาย ชวนเวทนาฯ ภวงฺคสมฺปยุตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อาวชฺชนํ ภวงฺคโต อโมเจตฺวา มโนติ สหาวชฺชเนน ภวงฺคํ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนวิญฺญาณํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ ชวนสหชาตา เวทนาฯ สหาวชฺชเนน ภวงฺคสหชาตาปิ วฏฺฏติเยวฯ ยา ปเนตฺถ เทสนา อนุสิฏฺฐิอาณา, อยํ ปณฺณตฺติ นามาติฯ

3. อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา

[25] ตติเย สพฺพํ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหานายาติ สพฺพํ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปชหนตฺถายฯ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหาตพฺพนฺติ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

4. ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[26] จตุตฺเถ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหนฺติ อนภิชานนฺโต อปริชานนฺโต อวิราเชนฺโต อปฺปชหนฺโตฯ เอตฺถ จ อวิราเชนฺโตติ อวิคจฺฉาเปนฺโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติสฺโสปิ ปริญฺญา กถิตา โหนฺติฯ ‘‘อภิชาน’’นฺติ หิ วจเนน ญาตปริญฺญา กถิตา, ‘‘ปริชาน’’นฺติ วจเนน ตีรณปริญฺญา, ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ทฺวีหิ ปหานปริญฺญาติฯ

5. ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[27] ปญฺจเม จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมาติ เหฏฺฐา คหิตรูปเมว คเหตฺวา ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา วา อาปาถคตํ คหิตํ, อิธ อนาปาถคตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เหฏฺฐา อาปาถคตมฺปิ อนาปาถคตมฺปิ คหิตเมว, อิธ ปน จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธาฯ เต หิ จกฺขุวิญฺญาเณน สห วิญฺญาตพฺพตฺตา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

6. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[28] ฉฏฺเฐ คยาสีเสติ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร คยาติ เอกา โปกฺขรณีปิ อตฺถิ นทีปิ, คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณปิ, ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺสปิ โอกาโส ปโหติ, ภควา ตตฺถ วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คยาสีเส’’ติฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อิโต กิร ทฺวานวุติกปฺเป มหินฺโท นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส เชฏฺฐปุตฺโต ผุสฺโส นามฯ