โลกสฺมิญฺหิ มาตา ภคินี ธีตาติ อิทํ ติวิธํ ครุการมฺมณํ นาม , อิติ ครุการมฺมเณ อุปนิพนฺธํ จิตฺตํ วิโมเจตุํ น ลภตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ อถสฺส เตน ปญฺเหน จิตฺตํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา ภควตา ปฏิกูลมนสิการวเสน จิตฺตูปนิพนฺธนตฺถํ วุตฺตํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ

อภาวิตกายาติ อภาวิตปญฺจทฺวาริกกายาฯ เตสํ ตํ ทุกฺกรํ โหตีติ เตสํ ตํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุํ ทุกฺกรํ โหติฯ อิติสฺส อิมินาปิ จิตฺตํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา อินฺทฺริยสํวรสีลํ กเถสิ ฯ อินฺทฺริยสํวรสฺมิญฺหิ อุปนิพนฺธจิตฺตํ วิเหเฐตุํ น ลภติฯ ราชา ตํ สุตฺวา ตตฺถ โอติณฺณจิตฺโต อจฺฉริยํ, โภ ภารทฺวาชาติอาทิมาหฯ

อรกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ หตฺถปาเท กีฬาเปนฺโต คีวํ ปริวตฺเตนฺโต กายํ น รกฺขติ นาม, นานปฺปการํ ทุฏฺฐุลฺลํ กเถนฺโต วจนํ น รกฺขติ นาม, กามวิตกฺกาทโย วิตกฺเกนฺโต จิตฺตํ น รกฺขติ นามฯ รกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อติวิย มํ ตสฺมิํ สมเย โลภธมฺมา ปริสหนฺตีติ มํ ตสฺมิํ สมเย อติกฺกมิตฺวา โลโภ อธิภวตีติ อตฺโถฯ อุปฏฺฐิตาย สติยาติ กายคตาย สติยา สุปฏฺฐิตายฯ น มํ ตถา ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ สมเย มํ ยถา ปุพฺเพ, น ตถา โลโภ อติกฺกมิตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ปริสหนฺตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชนฺตีติปิ อตฺโถเยวฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตโย กายา กถิตาฯ กถํ ? ‘‘อิมเมว กาย’’นฺติ เอตฺถ หิ กรชกาโย กถิโต, ‘‘ภาวิตกาโย’’ติ เอตฺถ ปญฺจทฺวาริกกาโย, ‘‘รกฺขิเตเนว กาเยนา’’ติ เอตฺถ โจปนกาโย, กายวิญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

6. โฆสิตสุตฺตวณฺณนา

[129] ฉฏฺเฐ รูปา จ มนาปาติ รูปา จ มนาปา สํวิชฺชนฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺจาติ จกฺขุวิญฺญาณญฺจ สํวิชฺชติฯ สุขเวทนิยํ ผสฺสนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ อุปนิสฺสยวเสน ชวนกาเล สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ ผสฺสํฯ สุขา เวทนาติ เอกํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ชวนวเสน สุขเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต เตวีสติ ธาตุโย กถิตาฯ กถํ? เอตฺถ หิ จกฺขุปสาโท จกฺขุธาตุ, ตสฺส อารมฺมณํ รูปธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณํ วิญฺญาณธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา สหชาตา ตโย ขนฺธา ธมฺมธาตุ, เอวํ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ จตุนฺนํ จตุนฺนํ วเสน วีสติฯ มโนทฺวาเร ‘‘มโนธาตู’’ติ อาวชฺชนจิตฺตํ คหิตํ, อารมฺมณญฺเจว หทยวตฺถุ จ ธมฺมธาตุ, วตฺถุนิสฺสิตํ มโนวิญฺญาณธาตูติ เอวํ เตวีสติ โหนฺติฯ เอวํ เตวีสติยา ธาตูนํ วเสน ธาตุนานตฺตํ วุตฺตํ ภควตาติ ทสฺเสติฯ

7-8. หาลิทฺทิกานิสุตฺตาทิวณฺณนา

[130-131] สตฺตเม มนาปํ อิตฺเถตนฺติ ปชานาตีติ ยํ อเนน มนาปํ รูปํ ทิฏฺฐํ, ตํ อิตฺเถตนฺติ เอวเมตํ มนาปเมว ตนฺติ ปชานาติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ สุขเวทนิยญฺจ ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุวิญฺญาณญฺเจว, โย จ อุปนิสฺสยโกฏิยา วา อนนฺตรโกฏิยา วา สมนนฺตรโกฏิยา วา สมฺปยุตฺตโกฏิยา วา สุขเวทนาย ปจฺจโย ผสฺโส, ตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสญฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนาติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ กิริยามโนวิญฺญาณธาตุ อาวชฺชนกิจฺจา, มโนธาตุเยว วา สมานา มโนธาตุนาเมน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ

9. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[132] นวเม มกฺกรกเตติ เอวํนามเก นคเร อรญฺญกุฏิกายนฺติ อรญฺเญ กตาย ปาฏิเยกฺกาย กุฏิยํ, น วิหารปจฺจนฺตกุฏิยํฯ มาณวกาติ เยปิ ตตฺถ มหลฺลกา, เต มหลฺลกกาเลปิ อนฺเตวาสิกตาย มาณวกาตฺเวว วุตฺตาฯ เตนุปสงฺกมิํสูติ ปาโต สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา สายํ ‘‘อาจริยสฺส กฏฺฐานิ อาหริสฺสามา’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิจรนฺตา เยน สา กุฏิกา, เตนุปสงฺกมิํสุฯ ปริโต ปริโต กุฏิกายาติ ตสฺสา กุฏิกาย สมนฺตโต สมนฺตโตฯ เสเลยฺยกานีติ อญฺญมญฺญสฺส ปิฏฺฐิํ คเหตฺวา ลงฺฆิตฺวา อิโต จิโต จงฺกมนกีฬนานิฯ