3. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[251] ตติเย อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมูลกมกาสิฯ สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา, ปหานาภิสมยา จฯ อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ สมฺปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ, ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิยฯ อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ

อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา จ ปหีนตฺตา จ เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278) หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (อิติวุ. 91; สํ. นิ. 3.80) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (อ. นิ. 6.61; จูฬนิ. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 11) เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ, ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา’’ติ (สํ นิ. 2.51; 2.4.71; อุทา. 71) เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

สมฺปชญฺญํ น ริญฺจตีติ สมฺปชญฺญํ น ชหติฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญตฺติํ น อุเปติ, ตํ ปญฺญตฺติํ ปหาย ขีณาสโว นาม โหตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโตฯ

4. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา

[252] จตุตฺเถ ปาตาโลติ ปาตสฺส อลํ ปริยตฺโต, นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺฐาติ ปาตาโลฯ อสนฺตํ อวิชฺชมานนฺติ อสมฺภูตตฺตํ อปญฺญายมานตฺตํฯ เอวํ วาจํ ภาสตีติ อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโลติ เอวํ วาจํฯ โส หิ ยํ ตํ พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺส อุทกํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา จกฺกวาฬํ วา สิเนรุํ วา อาหจฺจ โยชนทฺวิโยชนทสโยชนปฺปมาณมฺปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุน มหาสมุทฺเท ปตติ, ยสฺส ปติตฏฺฐาเน มหานรกปปาโต วิย โหติ, ยํ โลเก พลวามุขนฺติ วุจฺจติฯ ตํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ

ยสฺมา ปน ตตฺถ ตถารูปานํ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวานํ ปติฏฺฐาปิ โหติ สุขนิวาโสปิ, ตสฺมา อสนฺตํ อสํวิชฺชมานํ ตํ ตํ วาจํ ภาสติ นามฯ ยสฺมา ปน สพฺพปุถุชฺชนา สารีริกาย ทุกฺขเวทนาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปาตสฺส อลนฺติ อตฺเถน อยเมว ปาตาโลติ ทสฺเสนฺโต สารีริกานํ โข เอตํ ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ปาตาเล น ปจฺจุฏฺฐาสีติ ปาตาลสฺมิํ น ปติฏฺฐาสิฯ คาธนฺติ ปติฏฺฐํฯ อกฺกนฺทตีติ อนิพทฺธํ วิปฺปลาปํ วิลปนฺโต กนฺทติฯ ทุพฺพโลติ ทุพฺพลญาโณฯ อปฺปถามโกติ ญาณถามสฺส ปริตฺตตาย ปริตฺตถามโกฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อริยสาวโกติ โสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโน หิ เอตฺถ ธุรํ, พลววิปสฺสโก น ติกฺขพุทฺธิ อุปฺปนฺนํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา ปติฏฺฐาตุํ สมตฺโถ โยคาวจโรปิ วฏฺฏติฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] ปญฺจเม ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาฯ สลฺลโตติ ทุกฺขาปนวินิวิชฺฌนฏฺเฐน สลฺลาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อนิจฺจโตติ อทุกฺขมสุขา หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพาฯ อทฺทาติ อทฺทสฯ สนฺตนฺติ สนฺตสภาวํฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ฉฏฺเฐ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยาติ ตสฺเสว วณมุขสฺส องฺคุลนฺตเร วา ทฺวงฺคุลนฺตเร วา อาสนฺนปเทเส อนุคตเวธํฯ เอวํ วิทฺธสฺส หิ สา อนุเวธา เวทนา ปฐมเวทนาย พลวตรา โหติ, ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา โทมนสฺสเวทนาปิ เอวเมว ปุริมเวทนาย พลวตรา โหติฯ ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณนฺติ ทุกฺขาย เวทนาย หิ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ, ตํ โส น ชานาติ, กามสุขเมว นิสฺสรณนฺติ ชานาติฯ ตาสํ เวทนานนฺติ ตาสํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ สญฺญุตฺโต นํ เวทยตีติ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตว หุตฺวา ตํ เวทนํ เวทยติ, น วิปฺปยุตฺโตฯ สญฺญุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกํ, ทุกฺเขน สมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ วิทิตธมฺมสฺส ตุลิตธมฺมสฺสฯ พหุสฺสุตสฺสาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตสฺส ปฏิเวธพหุสฺสุตสฺส จฯ สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ นิพฺพานํ คโต, ตเทว นิพฺพานํ สมฺมา ปชานาติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อารมฺมณานุสโยว กถิโตฯ อริยสาวเกสุ จ ขีณาสโว เอตฺถ ธุรํ, อนาคามีปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ