เมนู

ตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณตฺถํ อาภตปกฺเข ปน อิทํ สํสนฺทนํ – เอตฺถ หิ ฉทฺวารูปมา ฉผสฺสายตนวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตา, นครสามิอุปมา ปญฺจกฺขนฺธวเสน, สิงฺฆาฏกูปมา จตุมหาภูตวเสน, นครูปมา เตภูมกธมฺมวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตาฯ สงฺเขปโต ปนิมสฺมิํ สุตฺเต จตุสจฺจเมว กถิตํฯ สกเลนปิ หิ นครสมฺภาเรน ทุกฺขสจฺจเมว กถิตํ, ยถาภูตวจเนน นิโรธสจฺจํ, ยถาคตมคฺเคน มคฺคสจฺจํ, ทุกฺขสฺส ปน ปภาวิกา ตณฺหา สมุทยสจฺจํฯ เทสนาปริโยสาเน ปญฺหปุจฺฉโก ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโตติฯ

9. วีโณปมสุตฺตวณฺณนา

[246] นวเม ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วาติ อิทํ สตฺถา ยถา นาม มหากุฏุมฺพิโก มหนฺตํ กสิกมฺมํ กตฺวา, นิปฺผนฺนสสฺโส ฆรทฺวาเร มณฺฑปํ กตฺวา, อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ปวตฺเตยฺยฯ กิญฺจาปิ เตน อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ปฏฺฐปิตํ, ทฺวีสุ ปน ปริสาสุ สนฺตปฺปิตาสุ เสสชนมฺปิ สนฺตปฺเปติเยว, เอวเมว ภควา สมธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิคนฺตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เชตวนมหาวิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขุปริสาย เจว ภิกฺขุนิปริสาย จ มหาธมฺมยาคํ ยชนฺโต วีโณปมสุตฺตํ อารภิฯ ตํ เปเนตํ กิญฺจาปิ ทฺเว ปริสา สนฺธาย อารทฺธํ, จตุนฺนมฺปิ ปน ปริสานํ อวาริตํฯ ตสฺมา สพฺเพหิปิ โสตพฺพญฺเจว สทฺธาตพฺพญฺจ, ปริโยคาหิตฺวา จสฺส อตฺถรโส วินฺทิตพฺโพติฯ

ตตฺถ ฉนฺโทติอาทีสุ ฉนฺโท นาม ปุพฺพุปฺปตฺติกา ทุพฺพลตณฺหา, โส รญฺเชตุํ น สกฺโกติ ฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ปน พลวตณฺหา ราโค นาม, โส รญฺเชตุํ สกฺโกติฯ ทณฺฑาทานาทีนิ กาตุํ อสมตฺโถ ปุพฺพุปฺปตฺติโก ทุพฺพลโกโธ โทโส นามฯ ตานิ กาตุํ สมตฺโถ อปราปรุปฺปตฺติโก พลวโกโธ ปฏิฆํ นามฯ โมโห ปน โมหนสมฺโมหนวเสน อุปฺปนฺนํ อญฺญาณํฯ เอวเมตฺถ ปญฺจหิปิ ปเทหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ คหิตานิฯ เตสุ คหิเตสุ สพฺเพปิ ตมฺมูลกา กิเลสา คหิตาว โหนฺติฯ

‘‘ฉนฺโท ราโค’’ติ วา ปททฺวเยน อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ‘‘โทโส ปฏิฆ’’นฺติ ปททฺวเยน ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, โมหปเทน โลภโทสรหิตา ทฺเว อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตุปฺปาทา คหิตาติฯ เอวํ สพฺเพปิ ทฺวาทส จิตฺตุปฺปาทา ทสฺสิตาว โหนฺติฯ

สภโยติ กิเลสโจรานํ นิวาสฏฺฐานตฺตา สภโยฯ สปฺปฏิภโยติ วธพนฺธนาทีนํ การณตฺตา สปฺปฏิภโยฯ สกณฺฏโกติ ราคาทีหิ กณฺฏเกหิ สกณฺฏโกฯ สคหโนติ ราคคหนาทีหิ สคหโนฯ อุมฺมคฺโคติ เทวโลกํ วา มนุสฺสโลกํ วา นิพฺพานํ วา คจฺฉนฺตสฺส อมคฺโคฯ กุมฺมคฺโคติ กุจฺฉิตเชคุจฺฉิภูตฏฺฐานคมนเอกปทิกมคฺโค วิย อปายสมฺปาปกตฺตา กุมฺมคฺโคฯ ทุหิติโกติ เอตฺถ อิหิตีติ อิริยนา, ทุกฺขา อิหิติ เอตฺถาติ, ทุหิติโกฯ ยสฺมิญฺหิ มคฺเค มูลผลาทิขาทนียํ วา สายนียํ วา นตฺถิ, ตสฺมิํ อิริยนา ทุกฺขา โหติ, น สกฺกา ตํ ปฏิปชฺชิตฺวา อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตุํฯ กิเลสมคฺคมฺปิ ปฏิปชฺชิตฺวา น สกฺกา สมฺปตฺติภวํ คนฺตุนฺติ กิเลสมคฺโค ทุหิติโกติ วุตฺโตฯ ทฺวีหิติโกติปิ ปาโฐ, เอเสวตฺโถฯ อสปฺปุริสเสวิโตติ โกกาลิกาทีหิ อสปฺปุริเสหิ เสวิโตฯ

ตโต จิตฺตํ นิวารเยติ เตหิ จกฺขุวิญฺเญยฺเยหิ รูเปหิ ตํ ฉนฺทาทิวเสน ปวตฺตจิตฺตํ อสุภาวชฺชนาทีหิ อุปาเยหิ นิวารเยฯ จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ อิฏฺฐารมฺมเณ ราเค อุปฺปนฺเน อสุภโต อาวชฺชนฺตสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติ, อนิฏฺฐารมฺมเณ โทเส อุปฺปนฺเน เมตฺตโต อาวชฺชนฺตสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติ, มชฺฌตฺตารมฺมเณ โมเห อุปฺปนฺเน อุทฺเทสปริปุจฺฉํ ครุวาสํ อาวชฺชนฺตสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติฯ เอวํ อสกฺโกนฺเตน ปน สตฺถุมหตฺตตํ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติ จ อาวชฺชิตพฺพาฯ สตฺถุมหตฺตตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ หิ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตํ สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขโตปิ จิตฺตํ นิวตฺตติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสุภาวชฺชนาทีหิ อุปาเยหิ นิวารเย’’ติฯ

กิฏฺฐนฺติ กิฏฺฐฏฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺสํฯ สมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณํ สุนิปฺผนฺนํฯ กิฏฺฐาโทติ สสฺสขาทโก

เอวเมว โขติ เอตฺถ สมฺปนฺนกิฏฺฐํ วิย ปญฺจ กามคุณา ทฏฺฐพฺพา, กิฏฺฐาโท โคโณ วิย กูฏจิตฺตํ, กิฏฺฐารกฺขสฺส ปมาทกาโล วิย ภิกฺขุโน ฉสุ ทฺวาเรสุ สติํ ปหาย วิจรณกาโล, กิฏฺฐารกฺขสฺส ปมาทมาคมฺม โคเณน คหิตคพฺภสฺส กิฏฺฐสฺส ขาทิตตฺตา สสฺสสามิโน สสฺสผลานธิคโม วิย ฉทฺวารรกฺขิกาย สติยา วิปฺปวาสมาคมฺม ปญฺจกามคุณํ อสฺสาเทนฺเตน จิตฺเตน กุสลปกฺขสฺส นาสิตตฺตา ภิกฺขุโน สามญฺญผลาธิคมาภาโว เวทิตพฺโพฯ

อุปริฆฏายนฺติ ทฺวินฺนํ สิงฺคานํ อนฺตเรฯ สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺเหยฺยาติ ฆฏายํ ปติฏฺฐิเต นาสารชฺชุเก สุฏฺฐุ นิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺเหยฺยฯ ทณฺเฑนาติ มุคฺครสทิเสน ถูลทณฺฑเกนฯ เอวญฺหิ โส ภิกฺขเว โคโณติ เอวํ โส กิฏฺฐารกฺขสฺส ปมาทมนฺวาย ยสฺมิํ ยสฺมิํ ขเณ กิฏฺฐํ โอตริตุกาโม โหติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขเณ เอวํ นิคฺคณฺหิตฺวา ตาเฬตฺวา โอสชฺชเนน นิพฺพิเสวนภาวํ อุปนีโต โคโณฯ

เอวเมว โขติ อิธาปิ สมฺปนฺนกิฏฺฐมิว ปญฺจ กามคุณา ทฏฺฐพฺพา, กิฏฺฐาโท วิย กูฏจิตฺตํ, กิฏฺฐารกฺขสฺส อปฺปมาโท วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน ฉสุ ทฺวาเรสุ สติยา อวิสฺสชฺชนํ, ทณฺโฑ วิย สุตฺตนฺโต, โคณสฺส กิฏฺฐาภิมุขกาเล ทณฺเฑน ตาฬนํ วิย จิตฺตสฺส พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณาภิมุขกาเล อนมตคฺคิยเทวทูตอาทิตฺตอาสีวิสูปมอนาคตภยาทีสุ ตํ ตํ สุตฺตํ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา มูลกมฺมฏฺฐาเน โอตารณํ เวทิตพฺพํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘สุภาสิตํ สุตฺวา มโน ปสีทติ,

ทเมติ นํ ปีติสุขญฺจ วินฺทติ;

ตทสฺส อารมฺมเณ ติฏฺฐเต มโน,

โคโณว กิฏฺฐาทโก ทณฺฑตชฺชิโต’’ติฯ

อุทุชิตนฺติ ตชฺชิตํฯ สุทุชิตนฺติ สุตชฺชิตํ, สุชิตนฺติปิ อตฺโถฯ อุทุ, สุทูติ อิทํ ปน นิปาตมตฺตเมวฯ อชฺฌตฺตนฺติ โคจรชฺฌตฺตํฯ สนฺติฏฺฐตีติอาทีสุ ปฐมชฺฌานวเสน สนฺติฏฺฐติ, ทุติยชฺฌานวเสน สนฺนิสีทติ, ตติยชฺฌานวเสน เอโกทิ โหติ, จตุตฺถชฺฌานวเสน สมาธิยติฯ สพฺพมฺปิ วา เอตํ ปฐมชฺฌานวเสน เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา หิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมถานุรกฺขณอินฺทฺริยสํวรสีลํ นาม กถิตํฯ

รญฺโญ วาติ กสฺสจิเทว ปจฺจนฺตรญฺโญ วาฯ สทฺทํ สุเณยฺยาติ ปจฺจูสกาเล ปพุทฺโธ กุสเลน วีณาวาทเกน วาทิยมานาย มธุรสทฺทํ สุเณยฺยฯ รชนีโยติอาทีสุ จิตฺตํ รญฺเชตีติ รชนีโย

กาเมตพฺพตาย กมนีโยฯ จิตฺตํ มทยตีติ มทนีโยฯ จิตฺตํ มุจฺฉิตํ วิย กรณโต มุจฺฉิยตีติ มุจฺฉนีโยฯ อาพนฺธิตฺวา วิย คหณโต พนฺธตีติ พนฺธนีโยฯ อลํ เม, โภติ วีณาย สณฺฐานํ ทิสฺวา ตํ อนิจฺฉนฺโต เอวมาหฯ อุปธารเณติ เวฏฺฐเกฯ โกณนฺติ จตุรสฺสํ สารทณฺฑกํฯ

โส ตํ วีณนฺติ โส ราชา ‘‘อาหรถ นํ วีณํ, อหมสฺสา สทฺทํ ปสิสฺสามี’’ติ ตํ วีณํ คเหตฺวาฯ ทสธา วาติอาทีสุ ปฐมํ ตาว ทสธา ผาเลยฺย, อถสฺสา สทฺทํ อปสฺสนฺโต สตธา ผาเลยฺย, ตถาปิ อปสฺสนฺโต สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, ตถาปิ อปสฺสนฺโต ‘‘สกลิกา ฌายิสฺสนฺติ, สทฺโท ปน นิกฺขมิตฺวา ปลายิสฺสติ, ตทา นํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อคฺคินา ฑเหยฺยฯ ตถาปิ อปสฺสนฺโต ‘‘สลฺลหุกานิ มสิจุณฺณานิ วาเตน ภสฺสิสฺสนฺติ, สทฺโท สารธญฺญํ วิย ปาทมูเล ปติสฺสติ, ตทา นํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ มหาวาเต วา โอผุเนยฺยฯ ตถาปิ อปสฺสนฺโต ‘‘มสิจุณฺณานิ ยโถทกํ คมิสฺสนฺติ, สทฺโท ปน ปารํ คจฺฉนฺโต ปุริโส วิย นิกฺขมิตฺวา ตริสฺสติ, ตทา นํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺยฯ

เอวํ วเทยฺยาติ สพฺเพหิปิเมหิ อุปาเยหิ อปสฺสนฺโต เต มนุสฺเส เอวํ วเทยฺยฯ อสตี กิรายนฺติ อสตี กิร อยํ วีณา, ลามิกาติ อตฺโถฯ อสตีติ ลามกาธิวจนเมตํฯ ยถาห –

‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;

สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา’’ติฯ (ชา. 1.1.61);

ยเถวํ ยํกิญฺจิ วีณา นามาติ น เกวลญฺจ วีณาเยว ลามิกา, ยเถว ปน อยํ วีณา นาม, เอวํ ยํกิญฺจิ อญฺญมฺปิ ตนฺติพทฺธํ, สพฺพํ ตํ ลามกเมวาติ อตฺโถฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ วีณา วิย ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺฐพฺพา, ราชา วิย โยคาวจโรฯ ยถา โส ราชา ตํ วีณํ ทสธา ผาลนโต ปฏฺฐาย วิจินนฺโต สทฺทํ อทิสฺวา วีณาย อนตฺถิโก โหติ, เอวํ โยคาวจโร ปญฺจกฺขนฺเธ สมฺมสนฺโต อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตพฺพํ อปสฺสนฺโต ขนฺเธหิ อนตฺถิโก โหติฯ

เตนสฺส ตํ ขนฺธสมฺมสนํ ทสฺเสนฺโต รูปํ สมนฺเวสติ ยาวตา รูปสฺส คตีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สมนฺเวสตีติ ปริเยสติฯ ยาวตา รูปสฺส คตีติ ยตฺตกา รูปสฺส คติฯ ตตฺถ คตีติ คติคติ, สญฺชาติคติ, สลกฺขณคติ, วิภวคติ, เภทคตีติ ปญฺจวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ อิทํ รูปํ นาม เหฏฺฐา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา อุปริ อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกํ อนฺโต กตฺวา เอตฺถนฺตเร สํสรติ วตฺตติ, อยมสฺส คติคติ นามฯ

อยํ ปน กาโย เนว ปทุมคพฺเภ, น ปุณฺฑรีกนีลุปฺปลาทีสุ สญฺชายติ, อามาสยปกฺกาสยานํ ปน อนฺตเร พหลนฺธกาเร ทุคฺคนฺธปวนวิจริเต ปรมเชคุจฺเฉ โอกาเส ปูติมจฺฉาทีสุ กิมิ วิย สญฺชายติ , อยํ รูปสฺส สญฺชาติคติ นามฯ

ทุวิธํ ปน รูปสฺส ลกฺขณํ, ‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูป’’นฺติ (สํ. นิ. 3.79) เอวํ วุตฺต รุปฺปนสงฺขาตํ ปจฺจตฺตลกฺขณญฺจ อนิจฺจาทิเภทํ สามญฺญลกฺขณญฺจ, อยมสฺส สลกฺขณคติ นามฯ

‘‘คติ มิคานํ ปวนํ, อากาโส ปกฺขินํ คติ;

วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติฯ (ปริ. 339) –

เอวํ วุตฺโต รูปสฺส อภาโว วิภวคติ นามฯ โย ปนสฺส เภโท, อยํ เภทคติ นามฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกวลญฺเหตฺถ อุปริ ยาว ภวคฺคา เตสํ สญฺชาติคติ, สลกฺขณคติยญฺจ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานนวเสน ปจฺจตฺตลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ

ตมฺปิ ตสฺส น โหตีติ ยเทตํ รูปาทีสุ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา เอวํ นิทฺทิฏฺฐํ ทิฏฺฐิตณฺหามานคฺคาหตฺตยํ, ตมฺปิ ตสฺส ขีณาสวสฺส น โหตีติ ยถานุสนฺธินาว สุตฺตาคตํฯ เตน วุตฺตํ มหาอฏฺฐกถายํ –

‘‘อาทิมฺหิ สีลํ กถิตํ, มชฺเฌ สมาธิภาวนา;

ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ, เอสา วีโณปมา กถา’’ติฯ

10. ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา

[247] ทสเม อรุคตฺโตติ วณสรีโรฯ เตสํเยว อรูนํ ปกฺกตฺตา ปกฺกคตฺโตฯ สรวนนฺติ กณฺฑวนํฯ เอวเมว โขติ อรุคตฺโต ปุริโส วิย ทุสฺสีลปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ ตสฺส กุสกณฺฏเกหิ วิทฺธสฺส สรปตฺเตหิ จ อสิธารูปเมหิ วิลิขิตคตฺตสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุกฺขโทมนสฺสํ วิย ตตฺถ ตตฺถ สพฺรหฺมจารีหิ ‘‘อยํ โส อิเมสญฺจ อิเมสญฺจ กมฺมานํ การโก’’ติ วุจฺจมานสฺส อุปฺปชฺชนทุกฺขํ เวทิตพฺพํฯ

ลภติ วตฺตารนฺติ ลภติ โจทกํฯ เอวํการีติ เอวรูปานํ เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนํ การโกฯ เอวํสมาจาโรติ วิธวา โคจราทิวเสน เอวรูปโคจโรฯ อสุจิคามกณฺฏโกติ อสุทฺธฏฺเฐน อสุจิ, คามวาสีนํ วิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฏโกติ คามกณฺฏโกฯ

ปกฺขินฺติ หตฺถิโสณฺฑสกุณํฯ โอสฺสชฺเชยฺยาติ วิสฺสชฺเชยฺยฯ อาวิญฺเฉยฺยุนฺติ อากฑฺเฒยฺยุํฯ ปเวกฺขามีติ ปวิสิสฺสามิฯ อากาสํ เฑสฺสามีติ อากาสํ อุปฺปติสฺสามิฯ

เอเตสุ ปน อหิ ‘‘โภเคหิ มณฺฑลํ พนฺธิตฺวา สุปิสฺสามี’’ติ วมฺมิกํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ สุสุมาโร ‘‘ทูเร พิลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิสฺสามี’’ติ อุทกํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ ปกฺขี ‘‘อชฏากาเส สุขํ วิจริสฺสามี’’ติ อากาสํ เฑตุกาโม โหติฯ กุกฺกุโร ‘‘อุทฺธนฏฺฐาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา อุสุมํ คณฺหนฺโต นิปชฺชิสฺสามี’’ติ คามํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ สิงฺคาโล ‘‘มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปสาเรตฺวา สยิสฺสามี’’ติ อามกสุสานํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ มกฺกโฏ ‘‘อุจฺเจ รุกฺเข อภิรุหิตฺวา ทิสาทิสํ ปกฺขนฺทิสฺสามี’’ติ วนํ ปวิสิตุกาโม โหติฯ

อนุวิธาเยยฺยุนฺติ อนุคจฺเฉยฺยุํ, อนุวิธิเยยฺยุนฺติปิ ปาโฐ, อนุวิธานํ อาปชฺเชยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถ โส ยาติ, ตตฺเถว คจฺเฉยฺยุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวเมวาติ เอตฺถ ฉ ปาณกา วิย ฉายตนานิ ทฏฺฐพฺพานิ, ทฬฺหรชฺชุ วิย ตณฺหา, มชฺเฌ คณฺฐิ วิย อวิชฺชาฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ทฺวาเร อารมฺมณํ พลวํ โหติ, ตํ ตํ อายตนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อาวิญฺฉติฯ