อถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ยสาทโย กุลปุตฺเต วิเนตฺวา สฏฺฐิ อรหนฺเต ธมฺมเทสนตฺถาย ทิสาสุ อุยฺโยเชตฺวา สยํ ปตฺตจีวรมาทาย – ‘‘เต ตโย ชฏิลภาติเก ทเมสฺสามี’’ติ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อเนเกหิ ปาฏิหาริยสเตหิ เตสํ ทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา เต ปพฺพาเชสิฯ โส ตํ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา เตหิ ปริวาริโต นิสีทิตฺวา, – ‘‘กตรา นุ โข เอเตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ จินฺเตนฺโต, ‘‘อิเม สายํปาตํ อคฺคิํ ปริจรนฺติฯ อิเมสํ ทฺวาทสายตนานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ วิย กตฺวา เทเสสฺสามิ, เอวํ อิเม อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ อถ เนสํ ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ อิมํ อาทิตฺตปริยายํ อภาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสี’’ติฯ ตตฺถ อาทิตฺตนฺติ ปทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํฯ

7. อทฺธภูตสุตฺตวณฺณนา

[29] สตฺตเม อทฺธภูตนฺติ อธิภูตํ อชฺโฌตฺถฏํ, อุปทฺทุตนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํฯ

8. สมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺตวณฺณนา

[30] อฏฺฐเม สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปนฺติ สพฺเพสํ ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญิตานํ สมุคฺฆาตาย อนุจฺฉวิกํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ จกฺขุํ น มญฺญตีติ จกฺขุํ อหนฺติ วา มมนฺติ วา ปโรติ วา ปรสฺสาติ วา น มญฺญติฯ จกฺขุสฺมิํ น มญฺญตีติ อหํ จกฺขุสฺมิํ, มม กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุสฺมิํ ปโร จกฺขุสฺมิํ, ปรสฺส กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุสฺมินฺติ น มญฺญติฯ จกฺขุโต น มญฺญตีติ อหํ จกฺขุโต นิคฺคโต, มม กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุโต นิคฺคโต, ปโร จกฺขุโต นิคฺคโต, ปรสฺส กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุโต นิคฺคโตติ เอวมฺปิ น มญฺญติ, ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญนานํ เอกมฺปิ น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ จกฺขุํ เมติ น มญฺญตีติ มม จกฺขูติ น มญฺญติ, มมตฺตภูตํ ตณฺหามญฺญนํ น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตุจตฺตาลีสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ

9. ปฐมสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[31] นวเม สมุคฺฆาตสปฺปายาติ สมุคฺฆาตสฺส อุปการภูตาฯ ตโต ตํ โหติ อญฺญถาติ ตโต ตํ อญฺเญนากาเรน โหติฯ อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมวาภินนฺทตีติ อญฺญถาภาวํ วิปริณามํ อุปคมเนน อญฺญถาภาวี หุตฺวาปิ ภเวสุ สตฺโต ลคฺโค ลคิโต ปลิพุทฺโธ อยํ โลโก ภวํเยว อภินนฺทติฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, ขนฺธธาตุอายตนนฺติ, ภิกฺขเว, ยตฺตกํ อิทํ ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จาติ ขนฺธธาตุอายตนํฯ ตมฺปิ น มญฺญตีติ สพฺพมฺปิ น มญฺญตีติ เหฏฺฐา คหิตเมว สํกฑฺฒิตฺวา ปุน ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อฏฺฐจตฺตาลีสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ

10. ทุติยสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[32] ทสเม เอตํ มมาติอาทีหิ ตีหิ ตีหิ ปเทหิ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาเห ทสฺเสตฺวา ติปริวฏฺฏนเยน เทสนา กตาฯ ปฏิปาฏิยา ปน ตีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตาติฯ

สพฺพวคฺโค ตติโยฯ

4. ชาติธมฺมวคฺควณฺณนา

[33-42] ชาติธมฺมวคฺเค ชาติธมฺมนฺติ ชายนธมฺมํ นิพฺพตฺตนสภาวํฯ ชราธมฺมนฺติ ชีรณสภาวํฯ พฺยาธิธมฺมนฺติ พฺยาธิโน อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน พฺยาธิสภาวํฯ มรณธมฺมนฺติ มรณสภาวํ ฯ โสกธมฺมนฺติ โสกสฺส อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน โสกสภาวํฯ สํกิเลสิกธมฺมนฺติ สํกิเลสิกสภาวํฯ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ชาติธมฺมวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สพฺพอนิจฺจวคฺควณฺณนา