1. อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1] สฬายตนวคฺคสฺส ปฐเม จกฺขุนฺติ ทฺเว จกฺขูนิ – ญาณจกฺขุ เจว มํสจกฺขุ จฯ ตตฺถ ญาณจกฺขุ ปญฺจวิธํ – พุทฺธจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขูติฯ เตสุ พุทฺธจกฺขุ นาม อาสยานุสยญาณญฺเจว อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ, ยํ – ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (มหาว. 9; ม. นิ. 1.283; 2.338) อาคตํ ฯ ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ, ยํ – ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (มหาว. 16; ม. นิ. 2.395) อาคตํฯ สมนฺตจกฺขุ นาม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ยํ – ‘‘ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู’’ติ (มหาว. 8; ม. นิ. 1.282; 2.338) อาคตํฯ ทิพฺพจกฺขุ นาม อาโลกผรเณน อุปฺปนฺนํ ญาณํ, ยํ – ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ปารา. 13; ม. นิ. 2.341) อาคตํฯ ปญฺญาจกฺขุ นาม จตุสจฺจปริจฺเฉทกญาณํ, ยํ – ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ส. นิ. 5.1081; มหาว. 15) อาคตํฯ

มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ – สสมฺภารจกฺขุ, ปสาทจกฺขูติฯ เตสุ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก อกฺขิปฏเลหิ ปริวาริโต มํสปิณฺโฑ, ยตฺถ จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโว ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ สงฺเขปโต เตรส สมฺภารา โหนฺติฯ วิตฺถารโต ปน จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโวติ อิเม นว จตุสมุฏฺฐานวเสน ฉตฺติํส, ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ อิเม กมฺมสมุฏฺฐานา ตาว จตฺตาโรติ จตฺตารีส สมฺภารา โหนฺติฯ อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ยํ ปเนตฺถ เสตมณฺฑลปริจฺฉินฺเนน กณฺหมณฺฑเลน ปริวาริเต ทิฏฺฐิมณฺฑเล สนฺนิวิฏฺฐํ รูปทสฺสนสมตฺถํ ปสาทมตฺตํ, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ ตสฺส ตโต ปเรสญฺจ โสตาทีนํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาวฯ

ตตฺถ ยทิทํ ปสาทจกฺขุ, ตํ คเหตฺวา ภควา – จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ – ‘‘จตูหิ การเณหิ อนิจฺจํ อุทยพฺพยวนฺตตายา’’ติอาทินา นเยน วิตฺถารกถา เหฏฺฐา ปกาสิตาเยวฯ โสตมฺปิ ปสาทโสตเมว อธิปฺเปตํ, ตถา ฆานชิวฺหากายาฯ มโนติ เตภูมกสมฺมสนจารจิตฺตํฯ อิติ อิทํ สุตฺตํ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ ตีณิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

2-3. อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[2-3] ทุติยํ ทฺเว ลกฺขณานิ, ตติยํ เอกลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ เสสานิ ปน เตหิ สลฺลกฺขิตานิ วา เอตฺตเกเนว วา สลฺลกฺเขสฺสนฺตีติฯ

4-6. พาหิรานิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[4-6] จตุตฺเถ รูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา จตุสมุฏฺฐานา, สทฺโท ทฺวิสมุฏฺฐาโน, ธมฺมาติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํฯ อิทมฺปิ พาหิเรสุ ฉสุ อายตเนสุ ติลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ วเสน วุตฺตํฯ ปญฺจเม ฉฏฺเฐ จ ทุติยตติเยสุ วุตฺตสทิโสว นโยฯ

7-12. อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[7-12] สตฺตมาทีนิ อตีตานาคเตสุ จกฺขาทีสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ พลวคาเหน กิลมนฺตานํ วเสน วุตฺตานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

อนิจฺจวคฺโค ปฐโมฯ

2. ยมกวคฺโค

1-4. ปฐมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตาทิวณฺณนา

[13-16] ยมกวคฺคสฺส ปฐมทุติเยสุ อชฺฌตฺติกานนฺติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน อชฺฌตฺติกานํฯ โส ปน เนสํ อชฺฌตฺติกภาโว ฉนฺทราคสฺส อธิมตฺตพลวตาย เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสานญฺหิ อนฺโตฆรํ วิย ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, ฆรูปจารํ วิย ฉ พาหิรายตนานิฯ ยถา เนสํ ปุตฺตทารธนธญฺญปุณฺเณ อนฺโตฆเร ฉนฺทราโค อธิมตฺตพลวา โหติ, ตตฺถ กสฺสจิ ปวิสิตุํ น เทนฺติ, อปฺปมตฺเตน ภาชนสทฺทมตฺเตนาปิ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? วตฺตาโร ภวนฺติฯ เอวเมวํ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุ อธิมตฺตพลวฉนฺทราโคติฯ อิติ อิมาย ฉนฺทราคพลวตาย ตานิ ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุตฺตานิฯ ฆรูปจาเร ปน โน ตถา พลวา โหติ, ตตฺถ จรนฺเต มนุสฺเสปิ จตุปฺปทานิปิ น สหสา นิวาเรนฺติฯ กิญฺจาปิ น นิวาเรนฺติ, อนิจฺฉนฺตา ปน ปสุปจฺฉิมตฺตมฺปิ คหิตุํ น เทนฺติฯ อิติ เนสํ ตตฺถ น อธิมตฺตพลวฉนฺทราโค โหติฯ รูปาทีสุปิ ตเถว น อธิมตฺตพลวฉนฺทราโค, ตสฺมา ตานิ ‘‘พาหิรานี’’ติ วุตฺตานิฯ วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติกพาหิรกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาวฯ เสสํ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ตถา ตติยจตุตฺเถสุฯ

5-6. ปฐมโนเจอสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา

[17-18] ปญฺจเม นิสฺสฏาติ นิกฺขนฺตาฯ วิสญฺญุตฺตาติ โนสํยุตฺตาฯ วิปฺปมุตฺตาติ โน อธิมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสาติ นิมฺมริยาทีกเตน เจตสาฯ ยญฺหิ กิเลสชาตํ วา วฏฺฏํ วา อปฺปหีนํ โหติ, เตน เสขานํ จิตฺตํ สมริยาทีกตํ นามฯ ยํ ปหีนํ, เตน วิมริยาทีกตํฯ อิธ ปน สพฺพโส กิเลสานญฺเจว วฏฺฏสฺส จ ปหีนตฺตา วิมริยาทีกเตน กิเลสวฏฺฏมริยาทํ อติกฺกนฺเตน จิตฺเตน วิหริํสูติ อตฺโถฯ ฉฏฺเฐปิ เอเสว นโยฯ ฉสุปิ ปเนเตสุ สุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

7-10. ปฐมาภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[19-22] สตฺตมาทีสุ จตูสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ อนุปุพฺพกถา ปน เนสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

ยมกวคฺโค ทุติโยฯ

3. สพฺพวคฺโค

1. สพฺพสุตฺตวณฺณนา

[23] สพฺพวคฺคสฺส ปฐเม สพฺพํ โว, ภิกฺขเวติ สพฺพํ นาม จตุพฺพิธํ – สพฺพสพฺพํ, อายตนสพฺพํ, สกฺกายสพฺพํ, ปเทสสพฺพนฺติฯ ตตฺถ –

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธอตฺถิ กิญฺจิ,

อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 32; ปฏิ. ม. 1.121) –

อิทํ สพฺพสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถา’’ติ (สํ. นิ. 4.24) อิทํ อายตนสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 1.1) อิทํ สกฺกายสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนธาตู’’ติ อิทํ ปเทสสพฺพํ นามฯ อิติ ปญฺจารมฺมณมตฺตํ ปเทสสพฺพํฯ เตภูมกธมฺมา สกฺกายสพฺพํฯ จตุภูมกธมฺมา อายตนสพฺพํฯ ยํกิญฺจิ เนยฺยํ สพฺพสพฺพํฯ

ปเทสสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ น ปาปุณาติ, สกฺกายสพฺพํ อายตนสพฺพํ น ปาปุณาติ, อายตนสพฺพํ สพฺพสพฺพํ น ปาปุณาติฯ กสฺมา? สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อยํ นาม ธมฺโม อารมฺมณํ น โหตีติ นตฺถิตายฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อายตนสพฺพํ อธิปฺเปตํฯ

ปจฺจกฺขายาติ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ วาจาวตฺถุกเมวสฺสาติ, วาจาย วตฺตพฺพวตฺถุมตฺตกเมว ภเวยฺยฯ อิมานิ ปน ทฺวาทสายตนานิ อติกฺกมิตฺวา อยํ นาม อญฺโญ สภาวธมฺโม อตฺถีติ ทสฺเสตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ปุฏฺโฐ จ น สมฺปาเยยฺยาติ, ‘‘กตมํ อญฺญํ สพฺพํ นามา’’ติ? ปุจฺฉิโต, ‘‘อิทํ นามา’’ติ วจเนน สมฺปาเทตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ วิฆาตํ อาปชฺเชยฺยาติ ทุกฺขํ อาปชฺเชยฺยฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถาติ การณวจนํ, ยสฺมา อวิสเย ปุฏฺโฐติ อตฺโถฯ อวิสยสฺมิญฺหิ สตฺตานํ วิฆาโตว โหติ, กูฏาคารมตฺตํ สิลํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา คมฺภีเร อุทเก ตรณํ อวิสโย, ตถา จนฺทิมสูริยานํ อากฑฺฒิตฺวา ปาตนํ, ตสฺมิํ อวิสเย วายมนฺโต วิฆาตเมว อาปชฺชติ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ อวิสเย วิฆาตเมว อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

2. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[24] ทุติเย สพฺพปฺปหานายาติ สพฺพสฺส ปหานายฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสํ มูลปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนเวทนาฯ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ โสตทฺวาราทิเวทนาปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ สหาวชฺชนกชวนํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ สหาวชฺชนเวทนาย ชวนเวทนาฯ ภวงฺคสมฺปยุตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อาวชฺชนํ ภวงฺคโต อโมเจตฺวา มโนติ สหาวชฺชเนน ภวงฺคํ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนวิญฺญาณํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ ชวนสหชาตา เวทนาฯ สหาวชฺชเนน ภวงฺคสหชาตาปิ วฏฺฏติเยวฯ ยา ปเนตฺถ เทสนา อนุสิฏฺฐิอาณา, อยํ ปณฺณตฺติ นามาติฯ

3. อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา

[25] ตติเย สพฺพํ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหานายาติ สพฺพํ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปชหนตฺถายฯ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหาตพฺพนฺติ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

4. ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[26] จตุตฺเถ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหนฺติ อนภิชานนฺโต อปริชานนฺโต อวิราเชนฺโต อปฺปชหนฺโตฯ เอตฺถ จ อวิราเชนฺโตติ อวิคจฺฉาเปนฺโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติสฺโสปิ ปริญฺญา กถิตา โหนฺติฯ ‘‘อภิชาน’’นฺติ หิ วจเนน ญาตปริญฺญา กถิตา, ‘‘ปริชาน’’นฺติ วจเนน ตีรณปริญฺญา, ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ทฺวีหิ ปหานปริญฺญาติฯ

5. ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[27] ปญฺจเม จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมาติ เหฏฺฐา คหิตรูปเมว คเหตฺวา ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา วา อาปาถคตํ คหิตํ, อิธ อนาปาถคตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เหฏฺฐา อาปาถคตมฺปิ อนาปาถคตมฺปิ คหิตเมว, อิธ ปน จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธาฯ เต หิ จกฺขุวิญฺญาเณน สห วิญฺญาตพฺพตฺตา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

6. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[28] ฉฏฺเฐ คยาสีเสติ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร คยาติ เอกา โปกฺขรณีปิ อตฺถิ นทีปิ, คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณปิ, ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺสปิ โอกาโส ปโหติ, ภควา ตตฺถ วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คยาสีเส’’ติฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อิโต กิร ทฺวานวุติกปฺเป มหินฺโท นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส เชฏฺฐปุตฺโต ผุสฺโส นามฯ