เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จาติ กาโย นาม พุทฺธานมฺปิ อาตุโรเยวฯ จิตฺตํ ปน ราคโทสโมหานุคตํ อาตุรํ นาม, ตํ อิธ ทสฺสิตํฯ โน จ อาตุรจิตฺโตติ อิธ นิกฺกิเลสตาย จิตฺตสฺส อนาตุรภาโว ทสฺสิโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต โลกิยมหาชโน อาตุรกาโย เจว อาตุรจิตฺโต จาติ ทสฺสิโต, ขีณาสวา อาตุรกายา อนาตุรจิตฺตา, สตฺต เสขา เนว อาตุรจิตฺตา, น อนาตุรจิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ภชมานา ปน อนาตุรจิตฺตตํเยว ภชนฺตีติฯ ปฐมํฯ

2. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเย เทวทหนฺติ เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน, เตสํ มงฺคลทโห, สยํชาโต วา โส ทโหติ, ตสฺมา ‘‘เทวทโห’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อวิทูเร นิคโม เทวทหนฺเตฺวว นปุํสกลิงฺควเสน สงฺขํ คโตฯ ปจฺฉาภูมคมิกาติ ปจฺฉาภูมํ อปรทิสายํ นิวิฏฺฐํ ชนปทํ คนฺตุกามาฯ นิวาสนฺติ เตมาสํ วสฺสาวาสํฯ อปโลกิโตติ อาปุจฺฉิโตฯ อปโลเกถาติ อาปุจฺฉถฯ กสฺมา เถรํ อาปุจฺฉาเปติ? เต สภาเร กาตุกามตายฯ โย หิ เอกวิหาเร วสนฺโตปิ สนฺติกํ น คจฺฉติ ปกฺกมนฺโต อนาปุจฺฉา ปกฺกมติ, อยํ นิพฺภาโร นามฯ โย เอกวิหาเร วสนฺโตปิ อาคนฺตฺวา ปสฺสติ, ปกฺกมนฺโต อาปุจฺฉติ, อยํ สภาโร นามฯ อิเมปิ ภิกฺขู ภควา ‘‘เอวมิเม สีลาทีหิ วฑฺฒิสฺสนฺตี’’ติ สภาเร กาตุกาโม อาปุจฺฉาเปติฯ

ปณฺฑิโตติ ธาตุโกสลฺลาทินา จตุพฺพิเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ อนุคฺคาหโกติ อามิสานุคฺคเหน จ ธมฺมานุคฺคเหน จาติ ทฺวีหิปิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคาหโกฯ เถโร กิร อญฺเญ ภิกฺขู วิย ปาโตว ปิณฺฑาย อคนฺตฺวา สพฺพภิกฺขูสุ คเตสุ สกลํ สงฺฆารามํ อนุวิจรนฺโต อสมฺมฏฺฐฏฺฐานํ สมฺมชฺชติ, อฉฑฺฑิตํ กจวรํ ฉฑฺเฑติ, สงฺฆาราเม ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ มญฺจปีฐทารุภณฺฑมตฺติกาภณฺฑานิ ปฏิสาเมติฯ กิํ การณา? ‘‘มา อญฺญติตฺถิยา วิหารํ ปวิฏฺฐา ทิสฺวา ปริภวํ อกํสู’’ติฯ

ตโต คิลานสาลํ คนฺตฺวา คิลาเน อสฺสาเสตฺวา ‘‘เกนตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ เตสํ ทหรสามเณเร อาทาย ภิกฺขาจารวตฺเตน วา สภาคฏฺฐาเน วา เภสชฺชํ ปริเยสิตฺวา เตสํ ทตฺวา, ‘‘คิลานุปฏฺฐานํ นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธหิ วณฺณิตํ, คจฺฉถ สปฺปุริสา อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เต เปเสตฺวา สยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา อุปฏฺฐากกุเล วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คจฺฉติฯ อิทํ ตาวสฺส นิพทฺธวาสฏฺฐาเน อาจิณฺณํฯ

ภควติ ปน จาริกํ จรมาเน ‘‘อหํ อคฺคสาวโก’’ติ อุปาหนํ อารุยฺห ฉตฺตํ คเหตฺวา ปุรโต ปุรโต น คจฺฉติฯ เย ปน ตตฺถ มหลฺลกา วา อาพาธิกา วา อติทหรา วา, เตสํ รุชฺชนฏฺฐานานิ เตเลน มกฺขาเปตฺวา ปตฺตจีวรํ อตฺตโน ทหรสามเณเรหิ คาหาเปตฺวา ตํทิวสํ วา ทุติยทิวสํ วา เต คณฺหิตฺวาว คจฺฉติฯ เอกทิวสญฺหิ ตญฺเญว อายสฺมนฺตํ อติวิกาเล สมฺปตฺตตฺตา เสนาสนํ อลภิตฺวา, จีวรกุฏิยํ นิสินฺนํ ทิสฺวา, สตฺถา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา, หตฺถิวานรติตฺติรวตฺถุํ กเถตฺวา, ‘‘ยถาวุฑฺฒํ เสนาสนํ ทาตพฺพ’’นฺติ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิฯ เอวํ ตาเวส อามิสานุคฺคเหน อนุคฺคณฺหาติฯ โอวทนฺโต ปเนส สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ ตาว โอวทติ, ยาว โส ปุคฺคโล โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาติ, อถ นํ วิสฺสชฺเชตฺวา อญฺญํ โอวทติฯ อิมินา นเยน โอวทโต จสฺส โอวาเท ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ อติกฺกนฺตาฯ เอวํ ธมฺมานุคฺคเหน อนุคฺคณฺหาติฯ

ปจฺจสฺโสสุนฺติ เต ภิกฺขู ‘‘อมฺหากํ เนว อุปชฺฌาโย, น อาจริโย น สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺโตฯ กิํ ตสฺส สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ? ตุณฺหีภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ เอฬคลาคุมฺเพติ คจฺฉมณฺฑปเกฯ โส กิร เอฬคลาคุมฺโพ ธุวสลิลฏฺฐาเน ชาโตฯ อเถตฺถ จตูหิ ปาเทหิ มณฺฑปํ กตฺวา ตสฺส อุปริ ตํ คุมฺพํ อาโรเปสุํ, โส ตํ มณฺฑปํ ฉาเทสิฯ อถสฺส เหฏฺฐา อิฏฺฐกาหิ ปริจินิตฺวา วาลิกํ โอกิริตฺวา อาสนํ ปญฺญาปยิํสุฯ สีตลํ ทิวาฏฺฐานํ อุทกวาโต วายติฯ เถโร ตสฺมิํ นิสีทิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอฬคลาคุมฺเพ’’ติฯ

นานาเวรชฺชคตนฺติ เอกสฺส รญฺโญ รชฺชโต นานาวิธํ รชฺชคตํฯ วิรชฺชนฺติ อญฺญํ รชฺชํฯ

ยถา หิ สเทสโต อญฺโญ วิเทโส, เอวํ นิวุตฺถรชฺชโต อญฺญํ รชฺชํ วิรชฺชํ นาม, ตํ เวรชฺชนฺติ วุตฺตํฯ ขตฺติยปณฺฑิตาติ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ปณฺฑิตราชาโนฯ พฺราหฺมณปณฺฑิตาติ จงฺกีตารุกฺขาทโย ปณฺฑิตพฺราหฺมณาฯ คหปติปณฺฑิตาติ จิตฺตสุทตฺตาทโย ปณฺฑิตคหปตโยฯ สมณปณฺฑิตาติ สภิยปิโลติกาทโย ปณฺฑิตปริพฺพาชกา ฯ วีมํสกาติ อตฺถคเวสิโนฯ กิํวาทีติ กิํ อตฺตโน ทสฺสนํ วทติ, กิํ ลทฺธิโกติ อตฺโถฯ กิมกฺขายีติ กิํ สาวกานํ โอวาทานุสาสนิํ อาจิกฺขติ? ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ ภควตา วุตฺตพฺยากรณสฺส อนุพฺยากรณํฯ สหธมฺมิโกติ สการโณฯ วาทานุวาโทติ ภควตา วุตฺตวาทสฺส อนุวาโทฯ ‘‘วาทานุปาโต’’ติปิ ปาโฐ, สตฺถุ วาทสฺส อนุปาโต อนุปตนํ, อนุคมนนฺติ อตฺโถฯ อิมินาปิ วาทํ อนุคโต วาโทเยว ทีปิโต โหติฯ

อวิคตราคสฺสาติอาทีสุ ตณฺหาวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตณฺหา หิ รชฺชนโต ราโค, ฉนฺทิยนโต ฉนฺโท, ปิยายนฏฺเฐน เปมํ, ปิวิตุกามฏฺเฐน ปิปาสา, อนุทหนฏฺเฐน ปริฬาโหติ วุจฺจติฯ อกุสเล จาวุโส, ธมฺเมติอาทิ กสฺมา อารทฺธํ? ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อวีตราคสฺส อาทีนวํ , วีตราคสฺส จ อานิสํสํ ทสฺเสตุํฯ ตตฺร อวิฆาโตติ นิทฺทุกฺโขฯ อนุปายาโสติ นิรุปตาโปฯ อปริฬาโหติ นิทฺทาโหฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุติยํฯ

3. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[3] ตติเย อวนฺตีสูติ อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต อวนฺติรฏฺเฐฯ กุรรฆเรติ เอวํนามเก นคเรฯ ปปาเตติ เอกโต ปปาเตฯ ตสฺส กิร ปพฺพตสฺส เอกํ ปสฺสํ ฉินฺทิตฺวา ปาติตํ วิย อโหสิฯ ‘‘ปวตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, นานาติตฺถิยานํ ลทฺธิปวตฺตฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ อิติ เถโร ตสฺมิํ รฏฺเฐ ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมิํ ปพฺพเต วิหรติฯ หาลิทฺทิกานีติ เอวํนามโกฯ อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเหติ อฏฺฐกวคฺคิกมฺหิ มาคณฺฑิยปญฺโห นาม อตฺถิ, ตสฺมิํ ปญฺเหฯ รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโตฯ รูปธาตุราควินิพทฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํ ฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารีฯ