เอวเมว โขติ เอตฺถ โสเต ปติตปุริโส วิย วฏฺฏสนฺนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน ทฏฺฐพฺโพ, อุภโตตีเร กาสาทโย วิย ทุพฺพลปญฺจกฺขนฺธา, ‘‘อิเม คหิตาปิ มํ ตาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส ปุริสสฺส อชานิตฺวา คหณํ วิย อิเม ขนฺธา ‘‘น มยฺหํ สหายา’’ติ พาลปุถุชฺชนสฺส อชานิตฺวา จตูหิ คาเหหิ คหณํ, คหิตคหิตานํ ปลุชฺชนตฺตา ปุริสสฺส พฺยสนปฺปตฺติ วิย จตูหิ คาเหหิ คหิตานํ ขนฺธานํ วิปริณาเม พาลปุถุชฺชนสฺส โสกาทิพฺยสนปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ ปฐมํฯ

2. ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา

[94] ทุติเย วิวทตีติ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภ’’นฺติ ยถาสภาเวน วทนฺเตน สทฺธิํ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ วทนฺโต วิวทติฯ โลกธมฺโมติ ขนฺธปญฺจกํฯ ตญฺหิ ลุชฺชนสภาวตฺตา โลกธมฺโมติ วุจฺจติฯ กินฺติ กโรมีติ กถํ กโรมิ? มยฺหญฺหิ ปฏิปตฺติกถนเมว ภาโร, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน กุลปุตฺตานํ ภาโรติ ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตโย โลกา กถิตาฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โลเกนา’’ติ เอตฺถ หิ สตฺตโลโก กถิโต, ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม’’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก, ‘‘ตถาคโต โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ’’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก กถิโตฯ ทุติยํฯ

3. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา

[95] ตติเย คงฺคาย นทิยา ตีเรติ อยุชฺฌปุรวาสิโน อปริมาณภิกฺขุปริวารํ จาริกํ จรมานํ ตถาคตํ อตฺตโน นครํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา เอกสฺมิํ คงฺคาย นิวตฺตนฏฺฐาเน มหาวนสณฺฑมณฺฑิตปฺปเทเส สตฺถุ วิหารํ กตฺวา อทํสุฯ ภควา ตตฺถ วิหรติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คงฺคาย นทิยา ตีเร’’ติฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ตสฺมิํ วิหาเร วสนฺโต ภควา สายนฺหสมยํ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน คงฺคาย นทิยา อาคจฺฉนฺตํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ ทิสฺวา, ‘‘มม สาสเน ปญฺจกฺขนฺธนิสฺสิตํ เอกํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ

มหนฺตํ เผณปิณฺฑนฺติ อุฏฺฐานุฏฺฐาเน พทรปกฺกปฺปมาณโต ปฏฺฐาย อนุโสตาคมเนน อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวา ปพฺพตกูฏมตฺตํ ชาตํ, ยตฺถ อุทกสปฺปาทโย อเนกปาณโย นิวสนฺติ, เอวรูปํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํฯ อาวเหยฺยาติ อาหเรยฺยฯ โส ปนายํ เผณปิณฺโฑ อุฏฺฐิตฏฺฐาเนปิ ภิชฺชติ , โถกํ คนฺตฺวาปิ, เอกทฺวิโยชนาทิวเสน ทูรํ คนฺตฺวาปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชนฺโตปิ มหาสมุทฺทํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติฯ นิชฺฌาเยยฺยาติ โอโลเกยฺยฯ โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยาติ การเณน อุปปริกฺเขยฺยฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโรติ, ภิกฺขเว, เผณปิณฺฑมฺหิ สาโร นาม กิํ ภเวยฺย? วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยวฯ

เอวเมว โขติ ยถา เผณปิณฺโฑ นิสฺสาโร, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน นิสฺสารเมวฯ ยถา จ โส ‘‘อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี’’ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ เอว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺฐติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเญว โหตีติ เอวํ เผณปิณฺฑสทิสเมว โหติฯ ยถา วา ปน เผณปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ, กุลวเสเนเวตฺถ อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ, ตเทว เตสํ สูติฆรมฺปิ วจฺจกุฏิปิ คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ, น เต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺฐานาทีนิ กโรนฺติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ

ยถา จ เผณปิณฺโฑ อาทิโต พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺเพน ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโต กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหิํสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตํ โหติ มจฺฉกจฺฉปาทีนํ วเสน อเนกโยชนสตปมาณมฺปิ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ ยถา จ เผณปิณฺโฑ อุฏฺฐิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, ทูรํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ, เอวเมวํ รูปมฺปิ กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ

กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโรติอาทีสุ เวทนาทีนํ ปุพฺพุฬาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพาฯ ยถา หิ ปุพฺพุโฬ อสาโร เอวํ เวทนาปิฯ ยถา จ โส อพโล อคยฺหูปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิโตปิ ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหูปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ วา คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา ติฏฺฐติ, เอวํ อคยฺหูปคตายปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสาฯ ยถา ปน ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺฐิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺฐิติกา โหติฯ เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชลฺลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสาฯ

สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสาฯ ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐนฯ น หิ สกฺกา ตํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํฯ อปิจ ยถา มรีจิ วิปฺผนฺทติ, สญฺชาตูมิเวคา วิย ขายติ, เอวํ นีลสญฺญาทิเภทา สญฺญาปิ นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติฯ ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ ‘‘ปุณฺณวาปิ วิย ปุณฺณนที วิย ทิสฺสตี’’ติ วทาเปติ, เอวํ สญฺญาปิ วิปฺปลมฺเภติ, ‘‘อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติ วทาเปติฯ ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ สญฺญา วิปฺปลมฺภเนนาปิ มรีจิสทิสาฯ

อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑกํฯ สงฺขาราปิ อสารกฏฺเฐน กทลิกฺขนฺธสทิสา, ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐน ฯ ยเถว หิ กทลิกฺขนฺธโต กิญฺจิ คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสิอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ, อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ, เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา โหนฺติฯ ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ พหุปตฺตวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธ พหุธมฺมสโมธาโนฯ ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณฯ

อญฺโญเยว หิ พาหิราย ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อญฺโญ ตโต อพฺภนฺตรอพฺภนฺตรานํ, เอวเมว สงฺขารกฺขนฺเธปิ อญฺญเทว ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อญฺญา เจตนาทีนํ, สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธว วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ กทลิกฺขนฺธสทิโสฯ

จกฺขุมา ปุริโสติ มํสจกฺขุนา เจว ปญฺญาจกฺขุนา จาติ ทฺวีหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ มํสจกฺขุมฺปิ หิสฺส ปริสุทฺธํ วฏฺฏติ อปคตปฏลปิฬกํ, ปญฺญาจกฺขุมฺปิ อสารภาวทสฺสนสมตฺถํฯ วิญฺญาณมฺปิ อสารกฏฺเฐน มายาสทิสํ, ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐนฯ ยถา จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา, เอวํ วิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ตโตปิ อิตฺตรตรญฺเจว ลหุปจฺจุปฏฺฐานตรญฺจฯ เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ฐิโต วิย นิสินฺโน วิย โหติฯ อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อญฺญํ คมนกาลาทีสุฯ เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ, ยํกิญฺจิเทว ‘‘อิทํ สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา’’ติ คาหาเปติ, วิญฺญาณมฺปิ มหาชนํ วญฺเจติฯ เตเนว หิ จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ฐิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติฯ อญฺญเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺญํ คมนาทีสุฯ เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ

ภูริปญฺเญนาติ สณฺหปญฺเญน เจว วิปุลวิตฺถตปญฺเญน จฯ อายูติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อุสฺมาติ กมฺมชเตโชธาตุฯ ปรภตฺตนฺติ นานาวิธานํ กิมิคณาทีนํ ภตฺตํ หุตฺวาฯ เอตาทิสายํ สนฺตาโนติ เอตาทิสี อยํ ปเวณี มตกสฺส ยาว สุสานา ฆฏฺฏียตีติฯ มายายํ พาลลาปินีติ ยฺวายํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นาม, อยํ พาลมหาชนลปาปนิกมายา นามฯ วธโกติ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ขนฺธสงฺขาโต วธโก อญฺญมญฺญฆาตเนนปิ, ขนฺเธสุ สติ วโธ ปญฺญายตีติปิฯ เอกา หิ ปถวีธาตุ ภิชฺชมานา เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อาโปธาตุอาทโยฯ รูปกฺขนฺโธ จ ภิชฺชมาโน อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อรูปกฺขนฺเธสุ เวทนาทโย สญฺญาทิเกฯ จตฺตาโรปิ เจเต วตฺถุรูปนฺติ เอวํ อญฺญมญฺญวธเนเนตฺถ วธกตา เวทิตพฺพาฯ ขนฺเธสุ ปน สติ วธพนฺธนจฺเฉทาทีนิ สมฺภวนฺติ, เอวํ เอเตสุ สติ วธภาวโตปิ วธกตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพสํโยคนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํฯ อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ ตติยํฯ

4-6. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] จตุตฺเถ สสฺสติสมนฺติ สิเนรุมหาปถวีจนฺทิมสูริยาทีหิ สสฺสตีหิ สมํฯ ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺติ อปฺปมตฺตกํ มธุกปุปฺผปฺปมาณํ โคมยขณฺฑํฯ กุโต ปนาเนเนตํ ลทฺธนฺติฯ ปริภณฺฑกรณตฺถาย อาภตโต คหิตนฺติ เอเกฯ อตฺถสฺส ปน วิญฺญาปนตฺถํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา หตฺถารุฬฺหํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ อตฺตภาวปฏิลาโภติ ปฏิลทฺธอตฺตภาโวฯ น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺญาเยถาติ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส นาม น ปญฺญาเยยฺยฯ มคฺโค หิ เตภูมกสงฺขาเร วิวฏฺเฏนฺโต อุปฺปชฺชติฯ ยทิ จ เอตฺตโก อตฺตภาโว นิจฺโจ ภเวยฺย, มคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สงฺขารวฏฺฏํ วิวฏฺเฏตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ พฺรหฺมจริยวาโส น ปญฺญาเยถฯ

อิทานิ สเจ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, มยา มหาสุทสฺสนราชกาเล อนุภูตา สมฺปตฺติ นิจฺจา ภเวยฺย, สาปิ จ อนิจฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพาหํ ภิกฺขุ ราชา อโหสินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา, สพฺพเสฏฺฐาติ อตฺโถฯ สารมยานีติ รตฺตจนฺทนสารมยานิฯ อุปธานํ ปน สพฺเพสํ สุตฺตมยเมวฯ โคณกตฺถตานีติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถตานิ, ยํ มหาปิฏฺฐิยโกชโวติ วทนฺติฯ ปฏกตฺถตานีติ อุภโตโลเมน อุณฺณามเยน เสตกมฺพเลน อตฺถตานิฯ ปฏลิกตฺถตานีติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถตานิฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานีติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถตานิฯ ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉทานีติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธานีติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกานํ อุภโตโลหิตกูปธานานิฯ เวชยนฺตรถปฺปมุขานีติ เอตฺถ เวชยนฺโต นาม ตสฺส รญฺโญ รโถ, ยสฺส จกฺกานํ อินฺทนีลมณิมยา นาภิ, สตฺตรตนมยา อรา, ปวาฬมยา เนมิ, รชตมโย อกฺโข, อินฺทนีลมณิมยํ อุปกฺขรํ, รชตมยํ กุพฺพรํฯ โส เตสํ รถานํ ปมุโข อคฺโคฯ ทุกูลสนฺทานานีติ ทุกูลสนฺถรานิฯ กํสูปธารณานีติ รชตมยโทหภาชนานิฯ