5. วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา

[87] ปญฺจเม กุมฺภการนิเวสเนติ กุมฺภการสาลายํฯ เถโร กิร วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคจฺฉติฯ ตสฺส นครมชฺเฌ มหาอาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ปาทา น วหนฺติฯ อถ นํ มญฺจกสิวิกาย กุมฺภการสาลํ อาหริํสุฯ สา จ สาลา เตสํ กมฺมสาลา, น นิเวสนสาลาฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุมฺภการนิเวสเน วิหรตี’’ติฯ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโนฯ สมโธสีติ สมนฺตโต อโธสิ, จลนากาเรน อปจิติํ ทสฺเสสิฯ วตฺตํ กิเรตํ พาฬฺหคิลาเนนปิ พุฑฺฒตรํ ทิสฺวา อุฏฺฐานากาเรน อปจิติ ทสฺเสตพฺพาฯ เตน ปน ‘‘มา จลิ มา จลี’’ติ วตฺตพฺโพฯ สนฺติมานิ อาสนานีติ พุทฺธกาลสฺมิญฺหิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน วสนฏฺฐาเน ‘‘สเจ สตฺถา อาคจฺฉิสฺสติ, อิธ นิสีทิสฺสตี’’ติ อาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติ อนฺตมโส ผลกมตฺตมฺปิ ปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิฯ ขมนียํ ยาปนียนฺติ กจฺจิ ทุกฺขํ ขมิตุํ อิริยาปถํ วา ยาเปตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉติฯ ปฏิกฺกมนฺตีติ นิวตฺตนฺติฯ อภิกฺกมนฺตีติ อธิคจฺฉนฺติ ฯ ปฏิกฺกโมสานนฺติ ปฏิกฺกโม เอตาสํฯ สีลโต น อุปวทตีติ สีลํ อารพฺภ สีลภาเวน น อุปวทติฯ จิรปฏิกาหนฺติ จิรปฏิโก อหํ, จิรโต ปฏฺฐาย อหนฺติ อตฺโถฯ ปูติกาเยนาติ อตฺตโน สุวณฺณวณฺณมฺปิ กายํ ภควา ธุวปคฺฆรณฏฺเฐน เอวมาหฯ โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมนฺติ อิธ ภควา ‘‘ธมฺมกาโย โข, มหาราช, ตถาคโต’’ติ วุตฺตํ ธมฺมกายตํ ทสฺเสติฯ นววิโธ หิ โลกุตฺตรธมฺโม ตถาคตสฺส กาโย นามฯ

อิทานิ เถรสฺส ติปริวฏฺฏธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ กาฬสิลาติ กาฬสิลาวิหาโรฯ วิโมกฺขายาติ มคฺควิโมกฺขตฺถายฯ สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโต หุตฺวา วิมุจฺจิสฺสติฯ ตา กิร เทวตา ‘‘เยน นีหาเรน อิมินา วิปสฺสนา อารทฺธา, อนนฺตราเยน อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เอวมาหํสุฯ อปาปกนฺติ อลามกํฯ สตฺถํ อาหเรสีติ เถโร กิร อธิมานิโก อโหสิฯ โส สมาธิวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ สมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘‘ขีณาสโวมฺหี’’ติ สญฺญี หุตฺวา ‘‘กิํ เม อิมินา ทุกฺเขน ชีวิเตน? สตฺถํ อาหริตฺวา มริสฺสามี’’ติ ติขิเณน สตฺเถน กณฺฐนาฬํ ฉินฺทิฯ อถสฺส ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ โส ตสฺมิํ ขเณ อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานตฺตา สีฆํ มูลกมฺมฏฺฐานํ อาทาย สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวาว กาลมกาสิฯ ปจฺจเวกฺขณา ปนสฺส จ กถํ อโหสีติ? ขีณาสวสฺส เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณา น สพฺพาว อวสฺสํ ลทฺธพฺพา, ติขิเณนาปิ ปน อสินา สีเส ฉิชฺชนฺเต เอกํ ทฺเว ญาณานิ อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติฯ

วิวตฺตกฺขนฺธนฺติ ปริวตฺตกฺขนฺธํฯ เสมานนฺติ สยมานํฯ เถโร กิร อุตฺตานโก นิปนฺโน สตฺถํ อาหริฯ ตสฺส สรีรํ ยถาฐิตเมว อโหสิฯ สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา อฏฺฐาสิฯ อริยสาวกา หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสเนว กาลํ กโรนฺติฯ เตนสฺส สรีรํ ยถาฐิตํเยว อโหสิฯ สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ฐิตํฯ ตํ สนฺธาย วิวตฺตกฺขนฺโธ นาม ชาโตติปิ วทนฺติฯ

ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมายนภาวํ ฯ ติมิรายิตตฺตนฺติ ติมิรายนภาวํฯ ธูมวลาหกํ วิย ติมิรวลาหกํ วิย จาติ อตฺโถฯ ปญฺจมํฯ

6. อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา

[88] ฉฏฺเฐ กสฺสปการาเมติ กสฺสปเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ กายสงฺขาเรติ อสฺสาสปสฺสาเส ฯ โส หิ เต จตุตฺถชฺฌาเนน ปสฺสมฺภิตฺวา ปสฺสมฺภิตฺวา วิหาสิฯ เอวํ โหตีติ อิทานิ ตํ สมาธิํ อปฺปฏิลภนฺตสฺส เอวํ โหติฯ โน จสฺสาหํ ปริหายามีติ กจฺจิ นุ โข อหํ สาสนโต น ปริหายามิ? ตสฺส กิร อาพาธโทเสน อปฺปิตปฺปิตา สมาปตฺติ ปริหายิ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิฯ สมาธิสารกา สมาธิสามญฺญาติ สมาธิํเยว สารญฺจ สามญฺญญฺจ มญฺญนฺติฯ มยฺหํ ปน สาสเน น เอตํ สารํ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สารํฯ โส ตฺวํ สมาธิโต ปริหายนฺโต กสฺมา จินฺเตสิ ‘‘สาสนโต ปริหายามี’’ติฯ เอวํ เถรํ อสฺสาเสตฺวา อิทานิสฺส ติปริวฏฺฏํ ธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ อถสฺส ติปริวฏฺฏเทสนาวสาเน อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สตตวิหารํ ทสฺเสนฺโต โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยตีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อนภินนฺทิตาติ ปชานาตีติ สุขเวทนาย ตาว อภินนฺทนา โหตุ, ทุกฺขเวทนาย กถํ โหตีติ? ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺเถติ, ยทคฺเคน สุขํ ปตฺเถติ, ตทคฺเคน ทุกฺขํ ปตฺเถติเยวฯ สุขวิปริณาเมน หิ ทุกฺขํ อาคตเมว โหตีติ เอวํ ทุกฺเข อภินนฺทนา เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวาติฯ ฉฏฺฐํฯ