4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา

[56] จตุตฺเถ จตุปริวฏฺฏนฺติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ รูปํ ทุกฺขสจฺจนฺติ อภิญฺญาสิํฯ เอวํ สพฺพปเทสุ จตุสจฺจวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาหารสมุทยาติ เอตฺถ สจฺฉนฺทราโค กพฬีการาหาโร อาหาโร นามฯ ปฏิปนฺนาติ สีลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺนา โหนฺติฯ คาธนฺตีติ ปติฏฺฐหนฺติฯ เอตฺตาวตา เสกฺขภูมิํ กเถตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมิํ กเถนฺโต เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ สุวิมุตฺตาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตาฯ เกวลิโนติ สกลิโน กตสพฺพกิจฺจาฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติ เยน เต อวสิฏฺเฐน วฏฺเฏน ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ อถ วา วฏฺฏนฺติ การณํ, ปญฺญาปนาย การณํ นตฺถีติฯ เอตฺตาวตา อเสกฺขภูมิวาโร กถิโตฯ จตุตฺถํฯ

5. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[57] ปญฺจเม สตฺตฏฺฐานกุสโลติ สตฺตสุ โอกาเสสุ เฉโกฯ วุสิตวาติ วุสิตวาโสฯ อุตฺตมปุริโสติ เสฏฺฐปุริโสฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปน สุตฺตํ อุสฺสทนนฺทิยญฺเจว ปโลภนียญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ราชา วิชิตสงฺคาโม สงฺคาเม วิชยิโน โยเธ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา เตสํ สกฺการํ กโรติฯ กิํ การณา? เอเตสํ สกฺการํ ทิสฺวา เสสาปิ สูรา ภวิตุํ มญฺญิสฺสนฺตีติ, เอวเมว ภควา อปฺปเมยฺยํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ กิเลสมารวิชยํ กตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต สาวตฺถิยํ เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา อิมํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ขีณาสเว อุกฺขิปิตฺวา โถเมสิ วณฺเณสิฯ กิํ การณา? เอวํ อวเสสา เสกฺขปุคฺคลา อรหตฺตผลํ ปตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติฯ เอวเมตํ สุตฺตํ ขีณาสวานํ อุกฺขิปิตฺวา ปสํสิตตฺตา อุสฺสทนนฺทิยํ, เสกฺขานํ ปโลภิตตฺตา ปโลภนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺฐานกุสโล โหตีติ เอตฺตาวตา เจตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาปิ ปุน กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหตีติ อิทํ ‘‘ขีณาสโว ยสฺมิํ อารมฺมเณ สตตวิหาเรน วิหรติ, ตํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา น โหติ, ธาตุอาทิมตฺตเมว ปน โหตี’’ติ เอวํ ขีณาสวสฺส สตตวิหารญฺจ, ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กตฺวา อยํ อาคโต’’ติ อาคมนียปฏิปทญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธาตุโส อุปปริกฺขตีติ ธาตุสภาเวน ปสฺสติ โอโลเกติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจมํฯ

6. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา

[58] ฉฏฺเฐ โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปโยโคฯ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อิมญฺหิ มคฺคํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปาเทสิ, อนฺตรา อญฺโญ สตฺถา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ, อิติ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา นามฯ นคโรปมสฺมิญฺหิ อวฬญฺชนฏฺฐาเนสุ ปุราณมคฺโค ชาโต, อิธ อวตฺตมานฏฺเฐน อนุปฺปนฺนมคฺโค นามฯ อสญฺชาตสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนกฺขาตสฺสาติ อกถิตสฺสฯ มคฺคํ ชานาตีติ มคฺคญฺญูฯ มคฺคํ วิทิตํ ปากฏํ อกาสีติ มคฺควิทูฯ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโทติ มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคาติ มคฺคํ อนุคจฺฉนฺตาฯ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ อหํ ปฐมํ คโต, สาวกา ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[59] สตฺตเม ปญฺจวคฺคิเยติ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺญตฺเถราทิเก ปญฺจ ชเน ปุราณุปฏฺฐาเกฯ อามนฺเตสีติ อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิเต ‘‘อิทานิ เนสํ อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส อามนฺเตสิฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ อโวจฯ ตตฺถ อนตฺตาติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เอตฺตเกน ฐาเนน อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ, อิทานิ ตานิ ทสฺเสตฺวา สโมธาเนตฺวา ตีณิปิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา, ตสฺมาฯ ยํกิญฺจิ รูปนฺติอาทีสุ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค ปญฺญาภาวนาธิกาเร ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตาวฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตนฺติฯ สตฺตมํฯ

8. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

[60] อฏฺฐเม เอกนฺตทุกฺขนฺติอาทีนิ ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนวฯ อฏฺฐมํฯ