7-8. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] สตฺตเม เสยฺโยหมสฺมีติ วิสิฏฺโฐ อุตฺตโม อหมสฺมิฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ ยถาภูตสฺส อทสฺสนโต อญฺญํ กิํ ภเวยฺย? อทสฺสนํ อญฺญาณเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส เต ปริวฏฺฏํ วชิรเภทเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ โสโณติอาทิมาหฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ สตฺตมอฏฺฐมานิฯ

9-10. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-52] นวมทสเมสุ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ อิทํ นนฺทีติ วา ราโคติ วา อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตาย วุตฺตํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา ‘‘ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย’’ติ อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ ผลํ ทสฺสิตนฺติฯ นวมทสมานิฯ

อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโมฯ

มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

6. อุปยวคฺโค

1. อุปยสุตฺตวณฺณนา

[53] อุปยวคฺคสฺส ปฐเม อุปโยติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ อุปคโตฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ อาปชฺเชยฺยาติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย วุทฺธิอาทีนิ อาปชฺเชยฺยฯ วิญฺญาณุปยนฺติ ปทสฺส อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมวฯ โวจฺฉิชฺชตารมฺมณนฺติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย อภาเวน อารมฺมณํ โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตนฺติ ตํ อปฺปติฏฺฐิตํฯ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิํ อนภิสงฺขริตฺวา วิมุตฺตํฯ ปฐมํฯ

2. พีชสุตฺตวณฺณนา

[54] ทุติเย พีชชาตานีติ พีชานิฯ มูลพีชนฺติ วจํ วจตฺตํ หลิทฺทํ สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิฯ ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิฯ ผลุพีชนฺติ อุจฺฉุ เวฬุ นโฬติ เอวมาทิฯ อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิฯ พีชพีชนฺติ สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณญฺเจว มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณญฺจฯ อขณฺฑานีติ อภินฺนานิฯ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อปูติกานีติ อุทกเตมเนน อปูติกานิฯ ปูติพีชญฺหิ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อวาตาตปหตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ น หตานิ, นิโรชตํ น ปาปิตานิฯ นิโรชญฺหิ กสฏํ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สาราทานีติ คหิตสารานิ ปติฏฺฐิตสารานิฯ นิสฺสารญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สุขสยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺเฐ ปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขํ สยิตานิฯ ปถวีติ เหฏฺฐา ปติฏฺฐานปถวีฯ อาโปติ อุปริสฺเนหนอาโปฯ จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภูตา รูปาทโย จตฺตาโร ขนฺธาฯ เต หิ อารมฺมณวเสน ปติฏฺฐาภูตตฺตา ปถวีธาตุสทิสาฯ นนฺทิราโค สิเนหนฏฺเฐน อาโปธาตุสทิโสฯ วิญฺญาณํ สาหารนฺติ สปฺปจฺจยํ กมฺมวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ พีชํ วิย ปถวิยํ อารมฺมณปถวิยํ วิรุหติฯ ทุติยํฯ

3. อุทานสุตฺตวณฺณนา

[55] ตติเย อุทานํ อุทาเนสีติ พลวโสมนสฺสสมุฏฺฐานํ อุทานํ อุทาหริฯ กิํ นิสฺสาย ปเนส ภควโต อุปฺปนฺโนติฯ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํฯ กถํ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ, ‘‘ตโยเม อุปนิสฺสยา – ทานูปนิสฺสโย สีลูปนิสฺสโย ภาวนูปนิสฺสโย จา’’ติฯ เตสุ ทานสีลูปนิสฺสยา ทุพฺพลา, ภาวนูปนิสฺสโย พลวาฯ ทานสีลูปนิสฺสยา หิ ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ปาเปนฺติ, ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปติฯ อิติ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ พนฺธนานิ เฉตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ‘‘อโห สาสนํ นิยฺยานิก’’นฺติ อาวชฺเชนฺตสฺส อยํ อุทปาทิฯ

ตตฺถ ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย ฐตฺวา ฆฏมาโน ตีณิ มคฺคผลานิ ปาปุณาตี’’ติ อิมสฺสตฺถสฺสาวิภาวนตฺถํ มิลกตฺเถรสฺส วตฺถุ เวทิตพฺพํ – โส กิร คิหิกาเล ปาณาติปาตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อรญฺเญ ปาสสตญฺเจว อทูหลสตญฺจ โยเชสิฯ