เมนู

5. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[47] ปญฺจเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ เอเตสํ วา อญฺญตรนฺติ ปริปุณฺณคาหวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, อปริปุณฺณคาหวเสน เอเตสํ อญฺญตรํฯ อิติ อยญฺเจว สมนุปสฺสนาติ อิติ อยญฺจ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ อสฺมีติ จสฺส อวิคตํ โหตีติ ยสฺส อยํ สมนุปสฺสนา อตฺถิ, ตสฺมิํ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตํ ปปญฺจตฺตยํ อวิคตเมว โหติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหตีติ ตสฺมิํ กิเลสชาเต สติ กมฺมกิเลสปจฺจยานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติ โหติฯ

อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโนติ อิทํ กมฺมมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ อวิชฺชาธาตูติ ชวนกฺขเณ อวิชฺชาฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชนาติ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตผสฺสโต ชาเตนฯ อปิจ มโนติ ภวงฺคกฺขเณ วิปากมโนธาตุ, อาวชฺชนกฺขเณ กิริยมโนธาตุฯ ธมฺมาทโย วุตฺตปฺปการาวฯ อสฺมีติปิสฺส โหตีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหติฯ อิโต ปเรสุ อยมหมสฺมีติ รูปาทีสุ กิญฺจิเทว ธมฺมํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อหมสฺมี’’ติ อตฺตทิฏฺฐิวเสน วุตฺตํฯ ภวิสฺสนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิวเสนฯ น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสนฯ รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺติฯ อเถตฺถาติ อถ เตเนวากาเรน ฐิเตสุ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุฯ อวิชฺชา ปหียตีติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ เอวเมตฺถ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ กมฺมสฺส ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, วิปากมนํ ปญฺจินฺทฺริยปกฺขิกํ กตฺวา ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ กมฺมสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธีติฯ อิติ ตโย ปปญฺจา อตีโต อทฺธา, อินฺทฺริยาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ตตฺถ กมฺมมนํ อาทิํ กตฺวา อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโตติฯ ปญฺจมํฯ

6. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[48] ฉฏฺเฐ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกาฯ สาสวนฺติ อาสวานํ อารมฺมณภาเวน ปจฺจยภูตํฯ อุปาทานิยนฺติ ตเถว จ อุปาทานานํ ปจฺจยภูตํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวํฯ อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํฯ อิธาปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, อวเสสา เตภูมกา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตาฯ เอวเมตฺถ รูปํ ราสฏฺเฐน ขนฺเธสุ ปวิฏฺฐํ, สาสวราสฏฺเฐน อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ เวทนาทโย สาสวาปิ อตฺถิ, อนาสวาปิ อตฺถิฯ เต ราสฏฺเฐน สพฺเพปิ ขนฺเธสุ ปวิฏฺฐา, เตภูมกา ปเนตฺถ สาสวฏฺเฐน อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปวิฏฺฐาติฯ ฉฏฺฐํฯ

7-8. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] สตฺตเม เสยฺโยหมสฺมีติ วิสิฏฺโฐ อุตฺตโม อหมสฺมิฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ ยถาภูตสฺส อทสฺสนโต อญฺญํ กิํ ภเวยฺย? อทสฺสนํ อญฺญาณเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส เต ปริวฏฺฏํ วชิรเภทเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ โสโณติอาทิมาหฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ สตฺตมอฏฺฐมานิฯ

9-10. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-52] นวมทสเมสุ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ อิทํ นนฺทีติ วา ราโคติ วา อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตาย วุตฺตํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา ‘‘ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย’’ติ อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ ผลํ ทสฺสิตนฺติฯ นวมทสมานิฯ

อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโมฯ

มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

6. อุปยวคฺโค

1. อุปยสุตฺตวณฺณนา

[53] อุปยวคฺคสฺส ปฐเม อุปโยติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ อุปคโตฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ อาปชฺเชยฺยาติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย วุทฺธิอาทีนิ อาปชฺเชยฺยฯ วิญฺญาณุปยนฺติ ปทสฺส อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมวฯ โวจฺฉิชฺชตารมฺมณนฺติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย อภาเวน อารมฺมณํ โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตนฺติ ตํ อปฺปติฏฺฐิตํฯ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิํ อนภิสงฺขริตฺวา วิมุตฺตํฯ ปฐมํฯ