1. เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา

[71] เฉตฺวาวคฺคสฺส ปฐเม เฉตฺวาติ วธิตฺวาฯ สุขํ เสตีติ โกธปริฬาเหน อปริทยฺหมานตฺตา สุขํ สยติฯ น โสจตีติ โกธวินาเสน วินฏฺฐโทมนสฺสตฺตา น โสจติฯ วิสมูลสฺสาติ ทุกฺขวิปากสฺส ฯ มธุรคฺคสฺสาติ กุทฺธสฺส ปฏิกุชฺฌิตฺวา, อกฺกุฏฺฐสฺส ปจฺจกฺโกสิตฺวา, ปหฏสฺส จ ปฏิปหริตฺวา สุขํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาย มธุรคฺโคติ วุตฺโตฯ อิมสฺมิํ หิ ฐาเน ปริโยสานํ อคฺคนฺติ วุตฺตํฯ อริยาติ พุทฺธาทโยฯ ปฐมํฯ

2. รถสุตฺตวณฺณนา

[72] ทุติเย ปญฺญายติ เอเตนาติ ปญฺญาณํฯ ธโช รถสฺสาติ มหนฺตสฺมิํ หิ สงฺคามสีเส ทูรโตว ธชํ ทิสฺวา ‘‘อสุกรญฺโญ นาม อยํ รโถ’’ติ รโถ ปากโฏ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาณ’’นฺติฯ อคฺคิปิ ทูรโตว ธูเมน ปญฺญายติฯ โจฬรฏฺฐํ ปณฺฑุรฏฺฐนฺติ เอวํ รฏฺฐมฺปิ รญฺญา ปญฺญายติฯ จกฺกวตฺติรญฺโญ ธีตาปิ ปน อิตฺถี ‘‘อสุกสฺส นาม ภริยา’’ติ ภตฺตารํ ปตฺวาว ปญฺญายติฯ ตสฺมา ธูโม ปญฺญาณมคฺคิโนติอาทิ วุตฺตํฯ ทุติยํฯ

3. วิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[73] ตติเย สทฺธีธ วิตฺตนฺติ ยสฺมา สทฺโธ สทฺธาย มุตฺตมณิอาทีนิปิ วิตฺตานิ ลภติ, ติสฺโสปิ กุลสมฺปทา, ฉ กามสคฺคานิ, นว พฺรหฺมโลเก ปตฺวา ปริโยสาเน อมตมหานิพฺพานทสฺสนมฺปิ ลภติ, ตสฺมา มณิมุตฺตาทีหิ วิตฺเตหิ สทฺธาวิตฺตเมว เสฏฺฐํฯ ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปโถฯ สุขมาวหตีติ สพฺพมฺปิ สาสวานาสวํ อสํกิลิฏฺฐสุขํ อาวหติฯ สาทุตรนฺติ โลกสฺมิํ โลณมฺพิลาทีนํ สพฺพรสานํ สจฺจเมว มธุรตรํฯ สจฺจสฺมิํ หิ ฐิตา สีฆเวคํ นทิมฺปิ นิวตฺเตนฺติ, วิสมฺปิ นิมฺมทฺเทนฺติ, อคฺคิมฺปิ ปฏิพาหนฺติ, เทวมฺปิ วสฺสาเปนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพรสานํ มธุรตรนฺติ วุตฺตํฯ ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฏฺฐนฺติ โย ปญฺญาชีวี คหฏฺโฐ สมาโน ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาย สลากภตฺตาทีนิ ปฏฺฐเปตฺวา ปญฺญาย ชีวติ, ปพฺพชิโต วา ปน ธมฺเมน อุปฺปนฺเน ปจฺจเย ‘‘อิทมตฺถ’’นฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺโต กมฺมฏฺฐานํ อาทาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อริยผลาธิคมวเสน ปญฺญาย ชีวติ, ตํ ปญฺญาชีวิํ ปุคฺคลํ เสฏฺฐํ ชีวิตํ ชีวตีติ อาหุฯ ตติยํฯ

4. วุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[74] จตุตฺเถ พีชนฺติ อุปฺปตนฺตานํ สตฺตวิธํ ธญฺญพีชํ เสฏฺฐํฯ ตสฺมิญฺหิ อุคฺคเต ชนปโท เขโม โหติ สุภิกฺโขฯ นิปตตนฺติ นิปตนฺตานํ เมฆวุฏฺฐิ เสฏฺฐาฯ เมฆวุฏฺฐิยญฺหิ สติ วิวิธานิ สสฺสานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ชนปทา ผีตา โหนฺติ เขมา สุภิกฺขาฯ ปวชมานานนฺติ ชงฺคมานํ ปทสา จรมานานํ คาโว เสฏฺฐาฯ ตา นิสฺสาย หิ สตฺตา ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชมานา สุขํ วิหรนฺติฯ ปวทตนฺติ ราชกุลมชฺฌาทีสุ วทนฺตานํ ปุตฺโต วโรฯ โส หิ มาตาปิตูนํ อนตฺถาวหํ น วทติฯ

วิชฺชา อุปฺปตตํ เสฏฺฐาติ ปุริมปญฺเห กิร สุตฺวา สมีเป ฐิตา เอกา เทวตา ‘‘เทวเต, กสฺมา ตฺวํ เอตํ ปญฺหํ ทสพลํ ปุจฺฉสิ? อหํ เต กเถสฺสามี’’ติ อตฺตโน ขนฺติยา ลทฺธิยา ปญฺหํ กเถสิฯ อถ นํ อิตรา เทวตา อาห – ‘‘ยาว ปธํสี วเทสิ เทวเต ยาว ปคพฺภา มุขรา, อหํ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปุจฺฉามิฯ ตฺวํ มยฺหํ กสฺมา กเถสี’’ติ? นิวตฺเตตฺวา ตเทว ปญฺหํ ทสพลํ ปุจฺฉิฯ อถสฺสา สตฺถา วิสฺสชฺเชนฺโต วิชฺชา อุปฺปตตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิชฺชาติ จตุมคฺควิชฺชาฯ สา หิ อุปฺปตมานา สพฺพากุสลธมฺเม สมุคฺฆาเตติฯ ตสฺมา ‘‘อุปฺปตตํ เสฏฺฐา’’ติ วุตฺตาฯ อวิชฺชาติ วฏฺฏมูลกมหาอวิชฺชาฯ สา หิ นิปตนฺตานํ โอสีทนฺตานํ วราฯ ปวชมานานนฺติ ปทสา จรมานานํ ชงฺคมานํ อโนมปุญฺญกฺเขตฺตภูโต สงฺโฆ วโรฯ ตญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา สตฺตา โสตฺถิํ ปาปุณนฺติฯ พุทฺโธติ ยาทิโส ปุตฺโต วา โหตุ อญฺโญ วา, เยสํ เกสญฺจิ วทมานานํ พุทฺโธ วโรฯ ตสฺส หิ ธมฺมเทสนํ อาคมฺม อเนกสตสหสฺสานํ ปาณานํ พนฺธนโมกฺโข โหตีติฯ จตุตฺถํฯ