1. สพฺภิสุตฺตวณฺณนา

[31] สตุลฺลปกายิกวคฺคสฺส ปฐเม สตุลฺลปกายิกาติ สตํ ธมฺมํ สมาทานวเสน อุลฺลเปตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตาติ สตุลฺลปกายิกาฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – สมฺพหุลา กิร สมุทฺทวาณิชา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิํสุฯ เตสํ ขิตฺตสรเวเคน คจฺฉนฺติยา นาวาย สตฺตเม ทิวเส สมุทฺทมชฺเฌ มหนฺตํ อุปฺปาติกํ ปาตุภูตํ, มหาอูมิโย อุฏฺฐหิตฺวา นาวํ อุทกสฺส ปูเรนฺติฯ นาวาย นิมุชฺชมานาย มหาชโน อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ นามานิ คเหตฺวา อายาจนาทีนิ กโรนฺโต ปริเทวิฯ เตสํ มชฺเฌ เอโก ปุริโส – ‘‘อตฺถิ นุ โข เม เอวรูเป ภเย ปติฏฺฐา’’ติ อาวชฺเชนฺโต อตฺตโน ปริสุทฺธานิ สรณานิ เจว สีลานิ จ ทิสฺวา โยคี วิย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ ตเมนํ อิตเร สภยการณํ ปุจฺฉิํสุฯ โส เตสํ กเถสิ – ‘‘อมฺโภ อหํ นาวํ อภิรูหนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา สรณานิ เจว สีลานิ จ อคฺคเหสิํ, เตน เม ภยํ นตฺถี’’ติฯ กิํ ปน สามิ เอตานิ อญฺเญสมฺปิ วตฺตนฺตีติ? อาม วตฺตนฺตีติ เตน หิ อมฺหากมฺปิ เทถาติฯ โส เต มนุสฺเส สตํ สตํ กตฺวา สตฺต โกฏฺฐาเส อกาสิ, ตโต ปญฺจสีลานิ อทาสิฯ เตสุ ปฐมํ ชงฺฆสตํ โคปฺผกมตฺเต อุทเก ฐิตํ อคฺคเหสิ, ทุติยํ ชาณุมตฺเต, ตติยํ กฏิมตฺเต, จตุตฺถํ นาภิมตฺเต, ปญฺจมํ ถนมตฺเต, ฉฏฺฐํ คลปฺปมาเณ, สตฺตมํ มุเขน โลโณทเก ปวิสนฺเต อคฺคเหสิฯ โส เตสํ สีลานิ ทตฺวา – ‘‘อญฺญํ ตุมฺหากํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, สีลเมว อาวชฺเชถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตานิ สตฺตปิ ชงฺฆสตานิ ตตฺถ กาลํ กตฺวา อาสนฺนกาเล คหิตสีลํ นิสฺสาย ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติํสุ, เตสํ ฆฏาวเสเนว วิมานานิ นิพฺพตฺติํสุฯ สพฺเพสํ มชฺเฌ อาจริยสฺส โยชนสติกํ สุวณฺณวิมานํ นิพฺพตฺติ, อวเสนานิ ตสฺส ปริวารานิ หุตฺวา สพฺพเหฏฺฐิมํ ทฺวาทสโยชนิกํ อโหสิฯ เต นิพฺพตฺตกฺขเณเยว กมฺมํ อาวชฺเชนฺตา อาจริยํ นิสฺสาย สมฺปตฺติลาภํ ญตฺวา, ‘‘คจฺฉาม ตาว, ทสพลสฺส สนฺติเก อมฺหากํ อาจริยสฺส วณฺณํ กเถยฺยามา’’ติ มชฺฌิมยามสมนนฺตเร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุ, ตา เทวตา อาจริยสฺส วณฺณภณนตฺถํ เอเกกํ คาถํ อภาสิํสุฯ

ตตฺถ สพฺภิเรวาติ ปณฺฑิเตหิ, สปฺปุริเสหิ เอวฯ ร-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ สมาเสถาติ สห นิสีเทยฺยฯ เทสนาสีสเมว เจตํ, สพฺพอิริยาปเถ สพฺภิเรว สห กุพฺเพยฺยาติ อตฺโถฯ กุพฺเพถาติ กเรยฺยฯ สนฺถวนฺติ มิตฺตสนฺถวํฯ ตณฺหาสนฺถโว ปน น เกนจิ สทฺธิํ กาตพฺโพ, มิตฺตสนฺถโว พุทฺธ-ปจฺเจกพุทฺธ-พุทฺธสาวเกหิ สห กาตพฺโพฯ อิทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สตนฺติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํฯ สทฺธมฺมนฺติ ปญฺจสีลทสสีลจตุสติปฏฺฐานาทิเภทํ สทฺธมฺมํ, อิธ ปน ปญฺจสีลํ อธิปฺเปตํฯ เสยฺโย โหตีติ วฑฺฒิ โหติฯ น ปาปิโยติ ลามกํ กิญฺจิ น โหติฯ นาญฺญโตติ วาลิกาทีหิ เตลาทีนิ วิย อญฺญโต อนฺธพาลโต ปญฺญา นาม น ลพฺภติ, ติลาทีหิ ปน เตลาทีนิ วิย สตํ ธมฺมํ ญตฺวา ปณฺฑิตเมว เสวนฺโต ภชนฺโต ลภตีติฯ

โสกมชฺเฌติ โสกวตฺถูนํ โสกานุคตานํ วา สตฺตานํ มชฺฌคโต น โสจติ พนฺธุลมลฺลเสนาปติสฺส อุปาสิกา วิย, ปญฺจนฺนํ โจรสตานํ มชฺเฌ ธมฺมเสนาปติสฺส สทฺธิวิหาริโก สํกิจฺจสามเณโร วิย จฯ

ญาติมชฺเฌ วิโรจตีติ ญาติคณมชฺเฌ สํกิจฺจเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อธิมุตฺตกสามเณโร วิย โสภติฯ โส กิร เถรสฺส ภาคิเนยฺโย โหติ, อถ นํ เถโร อาห – ‘‘สามเณร, มหลฺลโกสิ ชาโต, คจฺฉ, วสฺสานิ ปุจฺฉิตฺวา เอหิ, อุปสมฺปาเทสฺสามิ ต’’นฺติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ เถรํ วนฺทิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย โจรอฏวิยา โอรภาเค ภคินิคามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริ, ตํ ภคินี ทิสฺวา วนฺทิตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา โภเชสิฯ โส กตภตฺตกิจฺโจ วสฺสานิ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘อหํ น ชานามิ, มาตา เม ชานาตี’’ติ อาหฯ อถ โส ‘‘ติฏฺฐถ ตุมฺเห, อหํ มาตุสนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ อฏวิํ โอติณฺโณฯ ตเมนํ ทูรโตว โจรปุริโส ทิสฺวา โจรานํ อาโรเจสิฯ โจรา ‘‘สามเณโร กิเรโก อฏวิํ โอติณฺโณ, คจฺฉถ นํ อาเนถา’’ติ อาณาเปตฺวา เอกจฺเจ ‘‘มาเรม น’’นฺติ อาหํสุ, เอกจฺเจ วิสฺสชฺเชมาติฯ สามเณโร จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เสโข สกรณีโย, อิเมหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา โสตฺถิมตฺตานํ กริสฺสามี’’ติ โจรเชฏฺฐกํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อุปมํ เต, อาวุโส, กริสฺสามี’’ติ อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘อหุ อตีตมทฺธานํ, อรญฺญสฺมิํ พฺรหาวเน;

เจโต กูฏานิ โอฑฺเฑตฺวา, สสกํ อวธี ตทาฯ

‘‘สสกญฺจ มตํ ทิสฺวา, อุพฺพิคฺคา มิคปกฺขิโน;

เอกรตฺติํ อปกฺกามุํ, ‘อกิจฺจํ วตฺตเต อิธ’ฯ

‘‘ตเถว สมณํ หนฺตฺวา, อธิมุตฺตํ อกิญฺจนํ;

อทฺธิกา นาคมิสฺสนฺติ, ธนชานิ ภวิสฺสตี’’ติฯ

‘‘สจฺจํ โข สมโณ อาห, อธิมุตฺโต อกิญฺจโน;

อทฺธิกา นาคมิสฺสนฺติ, ธนชานิ ภวิสฺสติฯ

‘‘สเจ ปฏิปเถ ทิสฺวา, นาโรเจสฺสสิ กสฺสจิ;

ตว สจฺจมนุรกฺขนฺโต, คจฺฉ ภนฺเต ยถาสุข’’นฺติฯ

โส เตหิ โจเรหิ วิสฺสชฺชิโต คจฺฉนฺโต ญาตโยปิ ทิสฺวา เตสมฺปิ น อาโรเจสิฯ อถ เต อนุปฺปตฺเต โจรา คเหตฺวา วิเหฐยิํสุ, อุรํ ปหริตฺวา ปริเทวมานญฺจสฺส มาตรํ โจรา เอตทโวจุํ –

‘‘กิํ เต โหติ อธิมุตฺโต, อุทเร วสิโก อสิ;

ปุฏฺฐา เม อมฺม อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ

‘‘อธิมุตฺตสฺส อหํ มาตา, อยญฺจ ชนโก ปิตา;

ภคินี ภาตโร จาปิ, สพฺเพว อิธ ญาตโยฯ

‘‘อกิจฺจการี อธิมุตฺโต, ยํ ทิสฺวา น นิวารเย;

เอตํ โข วตฺตํ สมณานํ, อริยานํ ธมฺมชีวินํฯ

‘‘สจฺจวาที อธิมุตฺโต, ยํ ทิสฺวา น นิวารเย;

อธิมุตฺตสฺส สุจิณฺเณน, สจฺจวาทิสฺส ภิกฺขุโน;

สพฺเพว อภยํ ปตฺตา, โสตฺถิํ คจฺฉนฺตุ ญาตโย’’ติฯ

เอวํ เต โจเรหิ วิสฺสชฺชิตา คนฺตฺวา อธิมุตฺตํ อาหํสุ –

‘‘ตว ตาต สุจิณฺเณน, สจฺจวาทิสฺส ภิกฺขุโน;

สพฺเพว อภยํ ปตฺตา, โสตฺถิํ ปจฺจาคมมฺหเส’’ติฯ

เตปิ ปญฺจสตา โจรา ปสาทํ อาปชฺชิตฺวา อธิมุตฺตสฺส สามเณรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ โส เต อาทาย อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฐมํ อตฺตนา อุปสมฺปนฺโน ปจฺฉา เต ปญฺจสเต อตฺตโน อนฺเตวาสิเก กตฺวา อุปสมฺปาเทสิฯ เต อธิมุตฺตเถรสฺส โอวาเท ฐิตา สพฺเพ อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อิมมตฺถํ คเหตฺวา เทวตา ‘‘สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย ญาติมชฺเฌ วิโรจตี’’ติ อาหฯ

สาตตนฺติ สตตํ สุขํ วา จิรํ ติฏฺฐนฺตีติ วทติฯ สพฺพาสํ โวติ สพฺพาสํ ตุมฺหากํฯ ปริยาเยนาติ การเณนฯ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ, น เกวลํ เสยฺโยว โหติ, น จ เกวลํ ปญฺญํ ลภติ, โสกมชฺเฌ น โสจติ, ญาติมชฺเฌ วิโรจติ, สุคติยํ นิพฺพตฺตติ, จิรํ สุขํ ติฏฺฐติ, สกลสฺมา ปน วฏฺฏทุกฺขาปิ มุจฺจตีติฯ ปฐมํฯ

2. มจฺฉริสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย มจฺเฉรา จ ปมาทา จาติ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขเณน มจฺเฉเรน เจว สติวิปฺปวาสลกฺขเณน ปมาเทน จฯ เอกจฺโจ หิ ‘อิทํ เม เทนฺตสฺส ปริกฺขยํ คมิสฺสติ, มยฺหํ วา ฆรมานุสกานํ วา น ภวิสฺสตี’’ติ มจฺฉริเยน ทานํ น เทติฯ เอกจฺโจ ขิฑฺฑาทิปสุตตฺตา ‘ทานํ ทาตพฺพ’’นฺติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติฯ เอวํ ทานํ น ทียตีติ เอวเมตํ ยสทายกํ สิรีทายกํ สมฺปตฺติทายกํ สุขทายกํ ทานํ นาม น ทียตีติอาทินา การณํ กเถสิฯ ปุญฺญํ อากงฺขมาเนนาติ ปุพฺพเจตนาทิเภทํ ปุญฺญํ อิจฺฉมาเนนฯ เทยฺยํ โหติ วิชานตาติ อตฺถิ ทานสฺส ผลนฺติ ชานนฺเตน ทาตพฺพเมวาติ วทติฯ

ตเมว พาลํ ผุสตีติ ตํเยว พาลํ อิธโลกปรโลเกสุ ชิฆจฺฉา จ ปิปาสา จ ผุสติ อนุพนฺธติ น วิชหติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตเมว ผุสติ, ตสฺมาฯ วิเนยฺย มจฺเฉรนฺติ มจฺเฉรมลํ วิเนตฺวาฯ ทชฺชา ทานํ มลาภิภูติ มลาภิภู หุตฺวา ตํ มจฺเฉรมลํ อภิภวิตฺวา ทานํ ทเทยฺยฯ

เต มเตสุ น มียนฺตีติ อทานสีลตาย มรเณน มเตสุ น มียนฺติฯ ยถา หิ มโต สมฺปริวาเรตฺวา ฐปิเต พหุมฺหิปิ อนฺนปานาทิมฺหิ ‘‘อิทํ อิมสฺส โหตุ, อิทํ อิมสฺสา’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา สํวิภาคํ น กโรติ, เอวํ อทานสีโลปีติ มตกสฺส จ อทานสีลสฺส จ โภคา สมสมา นาม โหนฺติฯ เตน ทานสีลา เอวรูเปสุ มเตสุ น มียนฺตีติ อตฺโถฯ ปนฺถานํว สห วชํ, อปฺปสฺมิํ เย ปเวจฺฉนฺตีติ ยถา อทฺธานํ กนฺตารมคฺคํ สห วชนฺตา ปถิกา สห วชนฺตานํ ปถิกานํ อปฺปสฺมิํ ปาเถยฺเย สํวิภาคํ กตฺวา ปเวจฺฉนฺติ ททนฺติเยว, เอวเมวํ เย ปน อนมตคฺคํ สํสารกนฺตารํ สห วชนฺตา สห วชนฺตานํ อปฺปสฺมิมฺปิ เทยฺยธมฺเม สํวิภาคํ กตฺวา ททนฺติเยว, เต มเตสุ น มียนฺติฯ

เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ เอส โปราณโก ธมฺโม, สนนฺตนานํ วา ปณฺฑิตานํ เอส ธมฺโมติฯ อปฺปสฺเมเกติ อปฺปสฺมิํ เทยฺยธมฺเม เอเกฯ