‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติฯ (ธ. ป. 373) จ,

‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วาปิ, อปโร เจ น วิชฺชติ;

อตีว ผาสุ ภวติ, เอกสฺส วสโต วเน’’ติฯ (เถรคา. 537) จ;

ตสฺมา ภควา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ สา รติ ปฏิภาติ มนฺติ ยา เอวรูเป กาเล เอกกสฺส นิสชฺชา นาม, สา รติ มยฺหํ อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ

สณมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. นิทฺทาตนฺทีสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ นิทฺทาติ, ‘‘อภิชานามหํ, อคฺคิเวสฺสน, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติ (ม. นิ. 1.387) เอวรูปาย อพฺยากตนิทฺทาย ปุพฺพภาคาปรภาเคสุ เสขปุถุชฺชนานํ สสงฺขาริกอกุสเล จิตฺเต อุปฺปนฺนํ ถินมิทฺธํฯ ตนฺทีติ อติจฺฉาตาติสีตาทิกาเลสุ อุปฺปนฺนํ อาคนฺตุกํ อาลสิยํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ตตฺถ กตมา ตนฺที? ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิมนตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ตนฺที’’ติ (วิภ. 857)ฯ วิชมฺภิตาติ กายวิชมฺภนาฯ อรตีติ อกุสลปกฺขา อุกฺกณฺฐิตตาฯ ภตฺตสมฺมโทติ ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถฯ วิตฺถาโร ปน เตสํ – ‘‘ตตฺถ กตมา วิชมฺภิตา? ยา กายสฺส ชมฺภนา วิชมฺภนา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม อาคโตวฯ เอเตนาติ เอเตน นิทฺทาทินา อุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺโฐ นิวาริตปาตุภาโวฯ นปฺปกาสตีติ น โชตติ, น ปาตุภวตีติ อตฺโถฯ อริยมคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโคฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ ปาณินนฺติ สตฺตานํฯ วีริเยนาติ มคฺคสหชาตวีริเยนฯ นํ ปณาเมตฺวาติ เอตํ กิเลสชาตํ นีหริตฺวาฯ อริยมคฺโคติ โลกิยโลกุตฺตรมคฺโคฯ อิติ มคฺเคเนว อุปกฺกิเลเส นีหริตฺวา มคฺคสฺส วิสุทฺธิ วุตฺตาติฯ

นิทฺทาตนฺทีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุกฺกรสุตฺตวณฺณนา

[17] สตฺตเม ทุตฺติติกฺขนฺติ ทุกฺขมํ ทุอธิวาสิยํฯ อพฺยตฺเตนาติ พาเลนฯ สามญฺญนฺติ สมณธมฺโมฯ อิมินา เทวตา อิทํ ทสฺเสติ – ยํ ปณฺฑิตา กุลปุตฺตา ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ สฏฺฐิปิ วสฺสานิ ทนฺเต อภิทนฺตมาธาย ชิวฺหาย ตาลุํ อาหจฺจปิ เจตสา จิตฺตํ อภินิคฺคณฺหิตฺวาปิ เอกาสนํ เอกภตฺตํ ปฏิเสวมานา อาปาณโกฏิกํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตา สามญฺญํ กโรนฺติฯ ตํ ภควา พาโล อพฺยตฺโต กาตุํ น สกฺโกตีติฯ พหู หิ ตตฺถ สมฺพาธาติ ตสฺมิํ สามญฺญสงฺขาเต อริยมคฺเค พหู สมฺพาธา มคฺคาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส ปุพฺพภาเค พหู ปริสฺสยาติ ทสฺเสติฯ

จิตฺตญฺเจ น นิวารเยติ ยทิ อโยนิโส อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ น นิวาเรยฺย, กติ อหานิ สามญฺญํ จเรยฺย? เอกทิวสมฺปิ น จเรยฺยฯ จิตฺตวสิโก หิ สมณธมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ปเท ปเทติ อารมฺมเณ อารมฺมเณฯ อารมฺมณญฺหิ อิธ ปทนฺติ อธิปฺเปตํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ หิ อารมฺมเณ กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺถ พาโล วิสีทติ นามฯ อิริยาปถปทมฺปิ วฏฺฏติฯ คมนาทีสุ หิ ยตฺถ ยตฺถ กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว วิสีทติ นามฯ สงฺกปฺปานนฺติ กามสงฺกปฺปาทีนํฯ

กุมฺโม วาติ กจฺฉโป วิยฯ องฺคานีติ คีวปญฺจมานิ องฺคานิฯ สโมทหนฺติ สโมทหนฺโต, สโมทหิตฺวา วาฯ มโนวิตกฺเกติ มนมฺหิ อุปฺปนฺนวิตกฺเกฯ เอตฺตาวตา อิทํ ทสฺเสติ – ยถา กุมฺโม โสณฺฑิปญฺจมานิ องฺคานิ สเก กปาเล สโมทหนฺโต สิงฺคาลสฺส โอตารํ น เทติ, สโมทหิตฺวา จสฺส อปฺปสยฺหตํ อาปชฺชติ, เอวเมวํ ภิกฺขุ มนมฺหิ อุปฺปนฺนวิตกฺเก สเก อารมฺมณกปาเล สโมทหํ มารสฺส โอตารํ น เทติ, สโมทหิตฺวา จสฺส อปฺปสยฺหตํ อาปชฺชตีติฯ อนิสฺสิโตติ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโต หุตฺวาฯ อเหฐยาโนติ อวิหิํสมาโนฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสนิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ นูปวเทยฺย กญฺจีติ ยํกิญฺจิ ปุคฺคลํ อาจารวิปตฺติอาทีสุ ยาย กายจิ มงฺกุํ กาตุกาโม หุตฺวา น วเทยฺย, ‘‘กาเลน วกฺขามิ โน อกาเลนา’’ติอาทโย ปน ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตน จิตฺเตน การุญฺญตํ ปฏิจฺจ วเทยฺยาติฯ

ทุกฺกรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ