ตตฺถ โสจติ ปุตฺเตหีติ วิเทสคมนาทิวเสน ปุตฺเตสุ นฏฺเฐสุปิ นสฺสนฺเตสุปิ อิทานิ นสฺสิสฺสนฺตีติ นาสสงฺกีปิ โสจติ, ตถา มเตสุปิ มรนฺเตสุปิ โจเรหิ ราชปุริเสหิ คหิเตสุ วา ปจฺจตฺถิกานํ หตฺถํ อุปคเตสุ วา มรณสงฺกีปิ หุตฺวา โสจติฯ รุกฺขปพฺพตาทีหิ ปติตฺวา หตฺถปาทาทีนํ เภทวเสน ภินฺเนสุปิ ภิชฺชนฺเตสุปิ เภทสงฺกีปิ หุตฺวา โสจติฯ ยถา จ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคสามิโกปิ ตเถว นวหากาเรหิ โคหิ โสจติฯ อุปธี หิ นรสฺส โสจนาติ ยถา จ ปุตฺตคาโว, เอวํ ปญฺจ กามคุโณปธีปิ –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ (สุ. นิ. 773) –

วุตฺตนเยน นรํ โสจนฺติฯ ตสฺมา นรสฺส โสจนา โสกวตฺถุกเมวาติ เวทิตพฺพาฯ น หิ โส โสจติ, โย นิรูปธีติ ยสฺส ปน จตุพฺพิธาเปเต อุปธิโย นตฺถิ, โส นิรุปธิ มหาขีณาสโว กิํ โสจิสฺสติ, น โสจติ เทวเตติฯ

นนฺทติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นตฺถิปุตฺตสมสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมนฺติ วิรูเปปิ หิ อตฺตโน ปุตฺตเก สุวณฺณพิมฺพกํ วิย มญฺญนฺติ, มาลาคุเฬ วิย สีสาทีสุ กตฺวา ปริหรมานา เตหิ โอหทิตาปิ โอมุตฺติกาปิ คนฺธวิเลปนปติตา วิย โสมนสฺสํ อาปชฺชนฺติฯ เตนาห – ‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปม’’นฺติ ฯ ปุตฺตเปมสมํ เปมํ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ โคสมิตํ ธนนฺติ โคหิ สมํ โคธนสมํ โคธนสทิสํ อญฺญํ ธนํ นาม นตฺถิ ภควาติ อาหฯ สูริยสมา อาภาติ สูริยาภาย สมา อญฺญา อาภา นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ สมุทฺทปรมาติ เย เกจิ อญฺเญ สรา นาม, สพฺเพ เต สมุทฺทปรมา, สมุทฺโท เตสํ อุตฺตโม, สมุทฺทสทิสํ อญฺญํ อุทกนิธานํ นาม นตฺถิ, ภควาติฯ

ยสฺมา ปน อตฺตเปเมน สมํ เปมํ นาม นตฺถิฯ

มาตาปิตาทโย หิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปุตฺตธีตาทโย จ อโปเสตฺวาปิ สตฺตา อตฺตานเมว โปเสนฺติฯ ธญฺเญน จ สมํ ธนํ นาม นตฺถิฯ (ยทา หิ สตฺตา ทุพฺภิกฺขา โหนฺติ), ตถารูเป หิ กาเล หิรญฺญสุวณฺณาทีนิ โคมหิํสาทีนิปิ ธญฺญคฺคหณตฺถํ ธญฺญสามิกานเมว สนฺติกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ ปญฺญาย จ สมา อาภา นาม นตฺถิฯ สูริยาทโย หิ เอกเทสํเยว โอภาสนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนเมว จ ตมํ วิโนเทนฺติฯ ปญฺญา ปน ทสสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ เอกปฺปชฺโชตํ กาตุํ สกฺโกติ, อตีตํสาทิปฏิจฺฉาทกญฺจ ตมํ วิธมติฯ เมฆวุฏฺฐิยา จ สโม สโร นาม นตฺถิฯ นทีวาปิ โหตุ ตลากาทีนิ วา, วุฏฺฐิสโม สโร นาม นตฺถิฯ เมฆวุฏฺฐิยา หิ ปจฺฉินฺนาย มหาสมุทฺโท องฺคุลิปพฺพเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ น โหติ, วุฏฺฐิยา ปน ปวตฺตมานาย ยาว อาภสฺสรภวนาปิ เอโกทกํ โหติฯ ตสฺมา ภควา เทวตาย ปฏิคาถํ วทนฺโต นตฺถิ อตฺตสมํ เปมนฺติอาทิมาหาติฯ

นตฺถิปุตฺตสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ ขตฺติโย ทฺวิปทนฺติ ทฺวิปทานํ ราชา เสฏฺโฐฯ โกมารีติ กุมาริกาเล คหิตาฯ อยํ เสสภริยานํ เสฏฺฐาติ วทติฯ ปุพฺพโชติ ปฐมํ ชาโต กาโณ วาปิ โหตุ กุณิอาทีนํ วา อญฺญตโร, โย ปฐมํ ชาโต, อยเมว ปุตฺโต อิมิสฺสา เทวตาย วาเท เสฏฺโฐ นาม โหติฯ ยสฺมา ปน ทฺวิปทาทีนํ พุทฺธาทโย เสฏฺฐา, ตสฺมา ภควา ปฏิคาถํ อาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ภควา สพฺเพสํเยว อปทาทิเภทานํ สตฺตานํ เสฏฺโฐ, อุปฺปชฺชมาโน ปเนส สพฺพสตฺตเสฏฺโฐ ทฺวิปเทสุเยว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทํ เสฏฺโฐติ อาหฯ ทฺวิปเทสุ อุปฺปนฺนสฺส จสฺส สพฺพสตฺตเสฏฺฐภาโว อปฺปฏิหโตว โหติฯ อาชานีโยติ หตฺถี วา โหตุ อสฺสาทีสุ อญฺญตโร วา, โย การณํ ชานาติ, อยํ อาชานีโยว จตุปฺปทานํ เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ กูฏกณฺณรญฺโญ คุฬวณฺณอสฺโส วิยฯ ราชา กิร ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เจติยปพฺพตํ คมิสฺสามีติ กลมฺพนทีตีรํ สมฺปตฺโต, อสฺโส ตีเร ฐตฺวา อุทกํ โอตริตุํ น อิจฺฉติ , ราชา อสฺสาจริยํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อโห วต ตยา อสฺโส สิกฺขาปิโต อุทกํ โอตริตุํ น อิจฺฉตี’’ติ อาหฯ อาจริโย ‘‘สุสิกฺขาปิโต เทว อสฺโส, เอตสฺส หิ จิตฺตํ – ‘สจาหํ อุทกํ โอตริสฺสามิ, วาลํ เตมิสฺสติ, วาเล ตินฺเต รญฺโญ องฺเค อุทกํ ปาเตยฺยา’ติ, เอวํ ตุมฺหากํ สรีเร อุทกปาตนภเยน น โอตรติ, วาลํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ อสฺโส เวเคน โอตริตฺวา ปารํ คโตฯ สุสฺสูสาติ สุสฺสูสมานาฯ กุมาริกาเล วา คหิตา โหตุ ปจฺฉา วา, สุรูปา วา วิรูปา วา, ยา สามิกํ สุสฺสูสติ ปริจรติ โตเสติ, สา ภริยานํ เสฏฺฐาฯ อสฺสโวติ อาสุณมาโนฯ เชฏฺโฐ วา หิ โหตุ กนิฏฺโฐ วา, โย มาตาปิตูนํ วจนํ สุณาติ, สมฺปฏิจฺฉติ, โอวาทปฏิกโร โหติ, อยํ ปุตฺตานํ เสฏฺโฐ, อญฺเญหิ สนฺธิจฺเฉทกาทิโจเรหิ ปุตฺเตหิ โก อตฺโถ เทวเตติฯ

ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สณมานสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม ฐิเต มชฺฌนฺหิเกติ ฐิตมชฺฌนฺหิเกฯ สนฺนิสีเวสูติ ยถา ผาสุกฏฺฐานํ อุปคนฺตฺวา สนฺนิสินฺเนสุ วิสฺสมมาเนสุฯ ฐิตมชฺฌนฺหิกกาโล นาเมส สพฺพสตฺตานํ อิริยาปถทุพฺพลฺยกาโลฯ อิธ ปน ปกฺขีนํเยว วเสน ทสฺสิโตฯ สณเตวาติ สณติ วิย มหาวิรวํ วิย มุจฺจติฯ สณมานเมว เจตฺถ ‘‘สณเตวา’’ติ วุตฺตํฯ ตปฺปฏิภาคํ นาเมตํฯ นิทาฆสมยสฺมิญฺหิ ฐิตมชฺฌนฺหิกกาเล จตุปฺปทคเณสุ เจว ปกฺขีคเณสุ จ สนฺนิสินฺเนสุ วาตปูริตานํ สุสิรรุกฺขานญฺเจว ฉิทฺทเวณุปพฺพานญฺจ ขนฺเธน ขนฺธํ สาขาย สาขํ สงฺฆฏฺฏยนฺตานํ ปาทปานญฺจ อรญฺญมชฺเฌ มหาสทฺโท อุปฺปชฺชติ ฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตํ ภยํ ปฏิภาติ มนฺติ ตํ เอวรูเป กาเล มหาอรญฺญสฺส สณมานํ มยฺหํ ภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ทนฺธปญฺญา กิเรสา เทวตา ตสฺมิํ ขเณ อตฺตโน นิสชฺชผาสุกํ กถาผาสุกํ ทุติยกํ อลภนฺตี เอวมาหฯ ยสฺมา ปน ตาทิเส กาเล ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตสฺส วิวิตฺเต อรญฺญายตเน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน อนปฺปกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –