5. สานุสุตฺตวณฺณนา

[239] ปญฺจเม ยกฺเขน คหิโต โหตีติ โส กิร ตสฺสา อุปาสิกาย เอกปุตฺตโกฯ อถ นํ สา ทหรกาเลเยว ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สีลวา อโหสิ วตฺตสมฺปนฺโน, อาจริยุปชฺฌายอาคนฺตุกาทีนํ วตฺตํ กตเมว โหติ, มาสสฺส อฏฺฐมีทิวเส ปาโต วุฏฺฐาย อุทกมาฬเก อุทกํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ธมฺมสฺสวนคฺคํ สมฺมชฺชิตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา มธุรสฺสเรน ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติฯ ภิกฺขู ตสฺส ถามํ ญตฺวา ‘‘สรภาณํ ภณ, สามเณรา’’ติ อชฺเฌสนฺติฯ โส ‘‘มยฺหํ หทยวาโต รุชติ, กาโส วา พาธตี’’ติ กิญฺจิ ปจฺจาหารํ อกตฺวา ธมฺมาสนํ อภิรุหิตฺวา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย สรภาณํ วตฺวา โอตรนฺโต – ‘‘มยฺหํ มาตาปิตูนมฺปิ อิมสฺมิํ สรภญฺเญ ปตฺตี’’ติ วทติฯ ตสฺส มนุสฺสา มาตาปิตโร ปตฺติยา ทินฺนภาวํ น ชานนฺติฯ อนนฺตรตฺตภาเว ปนสฺส มาตา ยกฺขินี ชาตาฯ สา เทวตาหิ สทฺธิํ อาคตา , ธมฺมํ สุตฺวา – ‘‘สามเณเรน ทินฺนปตฺติํ อนุโมทามิ, ตาตา’’ติ วทติฯ สีลสมฺปนฺนา จ นาม ภิกฺขู สเทวกสฺส โลกสฺส ปิยา โหนฺตีติ ตสฺมิํ สามเณเร เทวตา สลชฺชา สคารวา มหาพฺรหฺมํ วิย อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จ นํ มญฺญนฺติฯ สามเณเร คารเวน ตํ ยกฺขินิํ ครุํ กตฺวา ปสฺสนฺติฯ ธมฺมสฺสวนยกฺขสมาคมาทีสุ ‘‘สานุมาตา สานุมาตา’’ติ ยกฺขินิยา อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ เทนฺติฯ มเหสกฺขาปิ ยกฺขา ตํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมนฺติ, อาสนา วุฏฺฐหนฺติฯ

อถ โข สามเณโร วุฑฺฒิมนฺวาย ปริปกฺกินฺทฺริโย อนภิรติปีฬิโต อนภิรติํ วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺโต ปรูฬฺหเกสนโข กิลิฏฺฐนิวาสนปารุปโน กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เอกโกว มาตุ ฆรํ คโตฯ อุปาสิกา ปุตฺตํ ทิสฺวา, วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุพฺเพ อาจริยุปชฺฌาเยหิ วา ทหรสามเณเรหิ วา สทฺธิํ อิธาคจฺฉสิฯ กสฺมา เอกโกว อชฺช อาคโต’’ติ? โส อุกฺกณฺฐิตภาวํ อาโรเจสิฯ สทฺธา อุปาสิกา นานปฺปกาเรน ฆราวาเส อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปุตฺตํ โอวทมานาปิ ตํ สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺตี, ‘‘อปฺเปว นาม อตฺตโน ธมฺมตายปิ สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติ อนุโยเชตฺวาว – ‘‘ติฏฺฐ, ตาต, ยาว เต ยาคุภตฺตํ สมฺปาเทมิ, ยาคุํ ปิวิตฺวา กตภตฺตกิจฺจสฺส เต มนาปานิ วตฺถานิ นีหริตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ สามเณโรฯ อุปาสิกา มุหุตฺเตเนว ยาคุขชฺชกํ สมฺปาเทตฺวา อทาสิฯ ตโต ‘‘ภตฺตํ สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อวิทูเร นิสินฺนา ตณฺฑุเล โธวติฯ

ตสฺมิํ สมเย สา ยกฺขินี ‘‘กหํ นุ โข สามเณโร? กิญฺจิ ภิกฺขาหารํ ลภติ , อุทาหุ โน’’ติ? อาวชฺชมานา ตสฺส วิพฺภมิตุกามตาย นิสินฺนภาวํ ญตฺวา, ‘‘มา เหว โข เม เทวตานํ อนฺตเร ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺย, คจฺฉามิสฺส วิพฺภมเน อนฺตรายํ กโรมี’’ติ อาคนฺตฺวา สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิฯ โส อกฺขีหิ วิปริวตฺเตหิ เขเฬน ปคฺฆรนฺเตน ภูมิยํ วิปฺผนฺทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยกฺเขน คหิโต โหตี’’ติฯ

อภาสีติ อุปาสิกา ปุตฺตสฺส ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา เวเคน คนฺตฺวา ปุตฺตํ อาลิงฺเคตฺวา อูรูสุ นิปชฺชาเปสิฯ สกลคามวาสิโน อาคนฺตฺวา พลิกมฺมาทีนิ กโรนฺติฯ อุปาสิกา ปริเทวมานา อิมา คาถาโย อภาสิฯ

ปาฏิหาริยปกฺขญฺจาติ มนุสฺสา ‘‘อฏฺฐมีอุโปสถสฺส ปจฺจุคฺคมนญฺจ อนุคฺคมนญฺจ กริสฺสามา’’ติ สตฺตมิยาปิ นวมิยาปิ อุโปสถงฺคานิ สมาทิยนฺติ, จาตุทฺทสีปนฺนรสีนํ ปจฺจุคฺคมนานุคฺคมนํ กโรนฺตา เตรสิยาปิ ปาฏิปเทปิ สมาทิยนฺติ, ‘‘วสฺสาวาสสฺส อนุคฺคมนํ กริสฺสามา’’ติ ทฺวินฺนํ ปวารณานํ อนฺตเร อฑฺฒมาสํ นิพทฺธุโปสถิกา ภวนฺติฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาฏิหาริยปกฺขญฺจา’’ติฯ อฏฺฐงฺคสุสมาคตนฺติ อฏฺฐงฺเคหิ สุฏฺฐุ สมาคตํ, สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐจริยํฯ น เต หิ ยกฺขา กีฬนฺตีติ น เต คเหตฺวา ยกฺขา กิลเมนฺติฯ

ปุน จาตุทฺทสินฺติ อิมาย คาถาย สามเณรสฺส กาเย อธิมุตฺตา ยกฺขินี อาหฯ อาวิ วา ยทิ วา รโหติ กสฺสจิ สมฺมุเข วา ปรมฺมุเข วาฯ ปมุตฺยตฺถีติ ปมุตฺติ อตฺถิฯ อุปฺปจฺจาปีติ อุปฺปติตฺวาปิฯ สเจปิ สกุโณ วิย อุปฺปติตฺวา ปลายสิ, ตถาปิ เต โมกฺโข นตฺถีติ วทติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา สามเณรํ มุญฺจิฯ สามเณโร อกฺขีนิ อุมฺมีเลสิ, มาตา เกเส ปกิริย อสฺสสนฺตี ปสฺสสนฺตี โรทติฯ โส ‘‘อมนุสฺเสน คหิโตมฺหี’’ติ น ชานาติฯ โอโลเกนฺโต ปน ‘‘อหํ ปุพฺเพ ปีเฐ นิสินฺโนฯ มาตา เม อวิทูเร นิสีทิตฺวา ตณฺฑุเล โธวติฯ อิทานิ ปนมฺหิ ภูมิยํ นิสินฺโน, มาตาปิ เม อสฺสสนฺตี ปสฺสสนฺตี โรทติ, สกลคามวาสิโนปิ สนฺนิปติตาฯ กิํ นุ โข เอต’’นฺติ? นิปนฺนโกว มตํ วา อมฺมาติ คาถมาหฯ

กาเม จชิตฺวานาติ ทุวิเธปิ กาเม ปหายฯ ปุนราคจฺฉเตติ วิพฺภมนวเสน อาคจฺฉติฯ ปุน ชีวํ มโต หิ โสติ อุปฺปพฺพชิตฺวา ปุน ชีวนฺโตปิ โส มตโกว, ตสฺมา ตมฺปิ โรทนฺตีติ วทติฯ

อิทานิสฺส ฆราวาเส อาทีนวํ ทสฺเสนฺตี กุกฺกุฬาติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุกฺกุฬาติ ฆราวาโส กิร อุณฺหฏฺเฐน กุกฺกุฬา นาม โหติฯ กสฺส อุชฺฌาปยามเสติ – ‘‘อภิธาวถ, ภทฺทํ เต โหตู’’ติ เอวํ วตฺวา – ‘‘ยํ ตฺวํ วิพฺภมิตุกาโม ยกฺเขน ปาปิโต, อิมํ วิปฺปการํ กสฺส มยํ อุชฺฌาปยาม นิชฺฌาปยาม อาโรจยามา’’ติ วทติฯ ปุน ฑยฺหิตุมิจฺฉสีติอาทิตฺตฆรโต นีหฏภณฺฑํ วิย ฆรา นีหริตฺวา พุทฺธสาสเน ปพฺพชิโต ปุน มหาฑาหสทิเส ฆราวาเส ฑยฺหิตุํ อิจฺฉสีติ อตฺโถฯ โส มาตริ กเถนฺติยา กเถนฺติยา สลฺลกฺเขตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปฏิลภิตฺวา, ‘‘นตฺถิ มยฺหํ คิหิภาเวน อตฺโถ’’ติ อาหฯ อถสฺส มาตา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ตุฏฺฐา ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา, ‘‘กติ วสฺโสสิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ปริปุณฺณวสฺโสมฺหิ อุปาสิเกติฯ ‘‘เตน หิ, ตาต, อุปสมฺปทํ กโรหี’’ติ จีวรสาฏเก อทาสิฯ โส ติจีวรํ การาเปตฺวา อุปสมฺปนฺโน พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนฺโต เตปิฏโก หุตฺวา สีลาทีนํ อาคตฏฺฐาเน ตํ ตํ ปูเรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาธมฺมกถิโก หุตฺวา วีสวสฺสสตํ ฐตฺวา สกลชมฺพุทีปํ โขเภตฺวา ปรินิพฺพายิฯ ปญฺจมํฯ

6. ปิยงฺกรสุตฺตวณฺณนา

[240] ฉฏฺเฐ เชตวเนติ เชตวนสฺส ปจฺจนฺเต โกสมฺพกกุฏิ นาม อตฺถิ, ตตฺถ วิหรติฯ ธมฺมปทานีติ อิธ ปาฏิเยกฺกํ สงฺคหํ อารุฬฺหา ฉพฺพีสติวคฺคา ตนฺติ อธิปฺเปตา ฯ ตตฺร เถโร ตสฺมิํ สมเย อนฺโตวิหาเร นิสินฺโน มธุรสฺสเรน สรภญฺญํ กตฺวา อปฺปมาทวคฺคํ ภาสติฯ เอวํ โตเสสีติ สา กิร ปุตฺตํ ปิยงฺกรํ องฺเกนาทาย เชตวนสฺส ปจฺฉิมภาคโต ปฏฺฐาย โคจรํ ปริเยสนฺตี อนุปุพฺเพน นคราภิมุขี หุตฺวา อุจฺจารปสฺสาวเขฬสิงฺฆาณิกทุพฺโภชนานิ ปริเยสมานา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา มธุรสฺสรํ อสฺโสสิฯ ตสฺสา โส สทฺโท ฉวิอาทีนิ เฉตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ หทยงฺคมนีโย หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา โคจรปริเยสเน จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชิ, โอหิตโสตา ธมฺมเมว สุณนฺตี ฐิตาฯ ยกฺขทารกสฺส ปน ทหรตาย ธมฺมสฺสวเน จิตฺตํ นตฺถิฯ โส ชิฆจฺฉาย ปีฬิตตฺตา, ‘‘กสฺมา อมฺมา คตคตฏฺฐาเน ขาณุโก วิย ติฏฺฐสิ? น มยฺหํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ปริเยสสี’’ติ ปุนปฺปุนํ มาตรํ โจเทติฯ สา ‘‘ธมฺมสฺสวนสฺส เม อนฺตรายํ กโรตี’’ติ ปุตฺตกํ ‘‘มา สทฺทํ กริ, ปิยงฺกรา’’ติ เอวํ โตเสสิฯ ตตฺถ มา สทฺทํ กรีติ สทฺทํ มา กริฯ

ปาเณสุ จาติ คาถาย สา อตฺตโน ธมฺมตาย สมาทิณฺณํ ปญฺจสีลํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สํยมามเสติ สํยมาม สํยตา โหมฯ อิมินา ปาณาติปาตา วิรติ คหิตา, ทุติยปเทน มุสาวาทา วิรติ, ตติยปเทน เสสา ติสฺโส วิรติโยฯ อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยาติ อปิ นาม ยกฺขโลเก อุปฺปนฺนานิ ปญฺจ เวรานิ ปหาย, โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อิมาย ฉาตกทุพฺภิกฺขาย ปิสาจยกฺขโยนิยา มุจฺเจม, ตาตาติ วทติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. ปุนพฺพสุสุตฺตวณฺณนา

[241] สตฺตเม เตน โข ปน สมเยนาติ กตรสมเยน? สูริยสฺส อตฺถงฺคมนสมเยนฯ ตทา กิร ภควา ปจฺฉาภตฺเต มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ อุยฺโยเชตฺวา นฺหานโกฏฺฐเก นฺหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน ปุรตฺถิมโลกธาตุํ โอโลกยมาโน นิสีทิฯ อเถกจาริกทฺวิจาริกาทโย ปํสุกูลิกปิณฺฑปาติกภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเนหิ นิกฺขมิตฺวา อาคมฺม ทสพลํ วนฺทิตฺวา รตฺตสาณิยา ปริกฺขิปมานา วิย นิสีทิํสุฯ อถ เนสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา สตฺถา นิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กเถสิฯ

เอวํ โตเสสีติ สา กิร ธีตรํ องฺเกนาทาย ปุตฺตํ องฺคุลิยา คเหตฺวา เชตวนปิฏฺฐิยํ ปาการปริกฺเขปสมีเป อุจฺจารปสฺสาวเขฬสิงฺฆาณิกํ ปริเยสมานา อนุปุพฺเพน เชตวนทฺวารโกฏฺฐกํ สมฺปตฺตาฯ ภควโต จ, ‘‘อานนฺท, ปตฺตํ อาหร, จีวรํ อาหร, วิฆาสาทานํ ทานํ เทหี’’ติ กเถนฺตสฺส สทฺโท สมนฺตา ทฺวาทสหตฺถมตฺตเมว คณฺหาติฯ