เอตทโวจาติ เทสนาปริโยสาเน ปสนฺโน สทฺธิํ ปุตฺตทารมิตฺตญาติวคฺเคน ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา เอตํ ‘‘อภิกฺกนฺตํ โภ’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ทุติยํฯ

3. เทวหิตสุตฺตวณฺณนา

[199] ตติเย วาเตหีติ อุทรวาเตหิฯ ภควโต กิร ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ปสตมุคฺคยูสาทีนิ อาหารยโต ทุพฺโภชเนน เจว ทุกฺขเสยฺยาย จ อุทรวาโต กุปฺปิฯ อปรภาเค สมฺโพธิํ ปตฺวา ปณีตโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ อนฺตรนฺตรา โส อาพาโธ อตฺตานํ ทสฺเสติเยวฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อุปฏฺฐาโก โหตีติ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธุปฏฺฐากกาเล อุปฏฺฐาโก โหติฯ ตสฺมิํ กิร กาเล สตฺถุอสีติมหาเถเรสุ อุปฏฺฐาโก อภูตปุพฺโพ นาม นตฺถิฯ นาคสมาโล อุปวาโน สุนกฺขตฺโต จุนฺโท สมณุทฺเทโส สาคโต โพธิ เมฆิโยติ อิเม ปน ปาฬิยํ อาคตุปฏฺฐากาฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล อุปวานตฺเถโร ปาโตว อุฏฺฐาย ปริเวณสมฺมชฺชนํ ทนฺตกฏฺฐทานํ นฺหาโนทกปริยาทนํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อนุคมนนฺติ สพฺพํ ภควโต อุปฏฺฐานมกาสิฯ อุปสงฺกมีติ ปฐมโพธิยํ กิร วีสติ วสฺสานิ นิทฺธูมํ อรญฺญเมว โหติ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุทกตาปนมฺปิ น ภควตา อนุญฺญาตํฯ โส จ พฺราหฺมโณ อุทฺธนปาฬิํ พนฺธาเปตฺวา มหาจาฏิโย อุทฺธนมาโรเปตฺวา อุณฺโหทกํ กาเรตฺวา, นฺหานียจุณฺณาทีหิ สทฺธิํ ตํ วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติฯ นฺหายิตุกามา ตตฺถ คนฺตฺวา มูลํ ทตฺวา นฺหายิตฺวา คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ปกฺกมนฺติฯ ตสฺมา เถโร ตตฺถ อุปสงฺกมิฯ

กิํ ปตฺถยาโนติ กิํ อิจฺฉนฺโตฯ กิํ เอสนฺติ กิํ คเวสนฺโตฯ ปูชิโต ปูชเนยฺยานนฺติ อิทํ เถโร ทสพลสฺส วณฺณํ กเถตุมารภิฯ คิลานเภสชฺชตฺถํ คเตน กิร คิลานสฺส วณฺโณ กเถตพฺโพติ วตฺตเมตํฯ วณฺณํ หิ สุตฺวา มนุสฺสา สกฺกจฺจํ เภสชฺชํ ทาตพฺพํ มญฺญนฺติฯ สปฺปายเภสชฺชํ ลทฺธา คิลาโน ขิปฺปเมว วุฏฺฐาติฯ กเถนฺเตน จ ฌานวิโมกฺขสมาปตฺติมคฺคผลานิ อารพฺภ กเถตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘สีลวา ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก พหุสฺสุโต อาคมธโร วํสานุรกฺขโก’’ติ เอวํ ปน อาคมนียปฏิปทํเยว กเถตุํ วฏฺฏติฯ

ปูชเนยฺยานนฺติ อสีติมหาเถรา สเทวเกน โลเกน ปูเชตพฺพาติ ปูชเนยฺยาฯ เตเยว สกฺกาตพฺพาติ สกฺกเรยฺยาฯ เตสํเยว อปจิติ กตฺตพฺพาติ อปเจยฺยาฯ ภควา เตสํ ปูชิโต สกฺกโต อปจิโต จ, อิจฺจสฺส ตํ คุณํ ปกาเสนฺโต เถโร เอวมาหฯ หาตเวติ หริตุํฯ

ผาณิตสฺส จ ปุฏนฺติ มหนฺตํ นิจฺฉาริกํ คุฬปิณฺฑํฯ โส กิร ‘‘กิํ สมณสฺส โคตมสฺส อผาสุก’’นฺติ? ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อุทรวาโต’’ติ สุตฺวา, ‘‘เตน หิ มยเมตฺถ เภสชฺชํ ชานาม, อิโต โถเกน อุทเกน อิทํ ผาณิตํ อาโลเฬตฺวา นฺหานปริโยสาเน ปาตุํ เทถ, อิติ อุณฺโหทเกน พหิ ปริเสโท ภวิสฺสติ, อิมินา อนฺโตติ เอวํ สมณสฺส โคตมสฺส ผาสุกํ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา เถรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทาสิฯ

อุปสงฺกมีติ ตสฺมิํ กิร อาพาเธ ปฏิปฺปสฺสทฺเธ ‘‘เทวหิเตน ตถาคตสฺส เภสชฺชํ ทินฺนํ, เตเนว โรโค วูปสนฺโต, อโห ทานํ ปรมทานํ พฺราหฺมณสฺสา’’ติ กถา วิตฺถาริตา ชาตาฯ ตํ สุตฺวา กิตฺติกาโม พฺราหฺมโณ ‘‘เอตฺตเกนปิ ตาว เม อยํ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ โสมนสฺสชาโต อตฺตนา กตภาวํ ชานาเปตุกาโม ตาวตเกเนว ทสพเล วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺวา อุปสงฺกมิฯ

ทชฺชาติ ทเทยฺยฯ กถํ หิ ยชมานสฺสาติ เกน การเณน ยชนฺตสฺสฯ อิชฺฌตีติ สมิชฺฌติ มหปฺผโล โหติฯ โยเวทีติ โย อเวทิ อญฺญาสิ, วิทิตํ ปากฏมกาสิ ‘‘โยเวตี’’ติปิ ปาโฐ, โย อเวติ ชานาตีติ อตฺโถฯ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสติฯ ชาติกฺขยนฺติ อรหตฺตํฯ อภิญฺญาโวสิโตติ ชานิตฺวา โวสิโต โวสานํ กตกิจฺจตํ ปตฺโตฯ เอวํ หิ ยชมานสฺสาติ อิมินา ขีณาสเว ยชนากาเรน ยชนฺตสฺสฯ ตติยํฯ

4. มหาสาลสุตฺตวณฺณนา

[200] จตุตฺเถ ลูโข ลูขปาวุรโณติ ชิณฺโณ ชิณฺณปาวุรโณฯ อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? ตสฺส กิร ฆเร อฏฺฐสตสหสฺสธนํ อโหสิฯ โส จตุนฺนํ ปุตฺตานํ อาวาหํ กตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ อทาสิ ฯ อถสฺส พฺราหฺมณิยา กาลงฺกตาย ปุตฺตา สมฺมนฺตยิํสุ – ‘‘สเจ อญฺญํ พฺราหฺมณิํ อาเนสฺสติ, ตสฺสา กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตวเสน กุลํ ภิชฺชิสฺสติฯ หนฺท นํ มยํ สงฺคณฺหามา’’ติฯ เต จตฺตาโรปิ ปณีเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทีหิ อุปฏฺฐหนฺตา หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺตา สงฺคณฺหิตฺวา เอกทิวสํ ทิวา นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส หตฺถปาเท สมฺพาหมานา ปาฏิเยกฺกํ ฆราวาเส อาทีนวํ วตฺวา – ‘‘มยํ ตุมฺเห อิมินา นีหาเรน ยาวชีวํ อุปฏฺฐหิสฺสาม, เสสธนมฺปิ โน เทถา’’ติ ยาจิํสุฯ พฺราหฺมโณ ปุน เอเกกสฺส สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทตฺวา อตฺตโน นิวตฺถปารุปนมตฺตํ ฐเปตฺวา สพฺพํ อุปโภคปริโภคํ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กตฺวา นิยฺยาเทสิฯ ตํ เชฏฺฐปุตฺโต กติปาหํ อุปฏฺฐหิฯ

อถ นํ เอกทิวสํ นฺหตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา สุณฺหา เอวมาห – ‘‘กิํ ตยา เชฏฺฐปุตฺตสฺส สตํ วา สหสฺสํ วา อติเรกํ ทินฺนมตฺถิ? นนุ สพฺเพสํ ทฺเว ทฺเว สตสหสฺสานิ ทินฺนานิ, กิํ เสสปุตฺตานํ ฆรสฺส มคฺคํ น ชานาสี’’ติ? โส ‘‘นสฺส วสลี’’ติ กุชฺฌิตฺวา อญฺญสฺส ฆรํ อคมาสิ, ตโตปิ กติปาหจฺจเยน อิมินาว อุปาเยน ปลาปิโต อญฺญสฺสาติ เอวํ เอกฆเรปิ ปเวสนํ อลภมาโน ปณฺฑรงฺคปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ภิกฺขาย จรนฺโต กาลานมจฺจเยน ชราชิณฺโณ ทุพฺโภชนทุกฺขเสยฺยาหิ มิลาตสรีโร ภิกฺขาจารโต อาคมฺม, ปีฐกาย นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา วุฏฺฐาย นิสินฺโน อตฺตานํ โอโลเกตฺวา ปุตฺเตสุ ปติฏฺฐํ อปสฺสนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ กิร โคตโม อพฺภากุฏิโก อุตฺตานมุโข สุขสมฺภาโส ปฏิสนฺถารกุสโล, สกฺกา สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ ลภิตุ’’นฺติ นิวาสนปาวุรณํ สณฺฐเปตฺวา ภิกฺขาภาชนมาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

ทาเรหิ สํปุจฺฉ ฆรา นิกฺขาเมนฺตีติ สพฺพํ มม สนฺตกํ คเหตฺวา มยฺหํ นิทฺธนภาวํ ญตฺวา อตฺตโน ภริยาหิ สทฺธิํ มนฺตยิตฺวา มํ ฆรา นิกฺกฑฺฒาเปนฺติฯ

นนฺทิสฺสนฺติ นนฺทิชาโต ตุฏฺโฐ ปมุทิโต อโหสิํฯ ภวมิจฺฉิสนฺติ วุฑฺฒิํ ปตฺถยิํฯ