ชาติสํสารนฺติ ชาติญฺจ สํสารญฺจ, ชาติสงฺขาตํ วา สํสารํฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริจฺเฉทํ กริสฺสติฯ กิํ ปน กตฺวา เถโร สหสฺสิโลกธาตุํ วิญฺญาเปสีติ? นีลกสิณํ ตาว สมาปชฺชิตฺวา สพฺพตฺถ อาโลกฏฺฐาเน อนฺธการํ ผริ, โอทาตกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อนฺธการฏฺฐาเน โอภาสํฯ ตโต ‘‘กิมิทํ อนฺธการ’’นฺติ? สตฺตานํ อาโภเค อุปฺปนฺเน อาโลกํ ทสฺเสสิฯ อาโลกฏฺฐาเน อาโลกกิจฺจํ นตฺถิ, ‘‘กิํ อาโลโก อย’’นฺติ? วิจินนฺตานํ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อถ เตสํ เถโรติ วทนฺตานํ อิมา คาถาโย อภาสิ, สพฺเพ โอสฏาย ปริสาย มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส วิย สทฺทํ สุณิํสุฯ อตฺโถปิ เนสํ ปากโฏ อโหสิฯ จตุตฺถํฯ

5. ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[186] ปญฺจเม อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ยเถว หิ กทมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺญวติกาย นาม นทิยา ปาริมตีรโต สาลวนํ อุยฺยานํฯ ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินาราย โหติฯ ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตาฯ ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนฯ อนฺตเรน ยมกสาลานนฺติ มูลกฺขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตสาลานํ อนฺตริกายฯ อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ สติอวิปฺปวาเสน กตฺตพฺพกิจฺจานิ สมฺปาทยถฯ อิติ ภควา ยถา นาม มรณมญฺเจ นิปนฺโน มหทฺธโน กุฏุมฺพิโก ปุตฺตานํ ธนสารํ อาจิกฺเขยฺย, เอวเมวํ ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ทินฺนํ โอวาทํ สพฺพํ เอกสฺมิํ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อภาสิฯ อยํ ตถาคตสฺส ปจฺฉิมา วาจาติ อิทํ ปน สงฺคีติการานํ วจนํฯ

อิโต ปรํ ยํ ปรินิพฺพานปริกมฺมํ กตฺวา ภควา ปรินิพฺพุโต, ตํ ทสฺเสตุํ, อถ โข ภควา ปฐมํ ฌานนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺเน ภควติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อปฺปวตฺติํ ทิสฺวา, ‘‘ปรินิพฺพุโต สตฺถา’’ติ สญฺญาย เทวมนุสฺสา เอกปฺปหาเรน วิรวิํสุ, อานนฺทตฺเถโรปิ – ‘‘ปรินิพฺพุโต นุ โข, ภนฺเต, อนุรุทฺธ ภควา’’ติ เถรํ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘น โข, อาวุโส อานนฺท, ตถาคโต ปรินิพฺพุโต, อปิจ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’’ติ อาหฯ กถํ ปน โส อญฺญาสิ? เถโร กิร สตฺถารา สทฺธิํเยว ตํ ตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺโต ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนวุฏฺฐานํ, ตาว คนฺตฺวา, ‘‘อิทานิ ภควา นิโรธํ สมาปนฺโน, อนฺโตนิโรเธ จ กาลํกิริยา นาม นตฺถี’’ติ อญฺญาสิฯ

อถ โข ภควา สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิ…เป.… ตติยชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชีติ เอตฺถ ปน ภควา จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิ, เตรสสุ ฐาเนสุ ทุติยํ ฌานํ… ตถา ตติยํ… ปนฺนรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิฯ กถํ? ทสสุ อสุเภสุ ทฺวตฺติํสากาเร อฏฺฐสุ กสิเณสุ เมตฺตากรุณามุทิเตสุ อานาปาเน ปริจฺเฉทากาเสติ อิเมสุ ตาว จตุวีสติยา ฐาเนสุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิฯ ฐเปตฺวา ปน ทฺวตฺติํสาการญฺจ ทส จ อสุภานิ เสเสสุ เตรสสุ ทุติยํ ฌานํ… เตสุเยว ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิฯ อฏฺฐสุ ปน กสิเณสุ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร อานาปาเน ปริจฺเฉทากาเส จตูสุ อรูเปสูติ อิเมสุ ปนฺนรสสุ ฐาเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิฯ อยมฺปิ จ สงฺเขปกถาวฯ นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต ปน ภควา ธมฺมสฺสามิ สพฺพาปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย ปวิสิตฺวา วิเทสํ คจฺฉนฺโต ญาติชนํ อาลิงฺเคตฺวา วิย สพฺพสมาปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา ปวิฏฺโฐฯ

จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายีติ เอตฺถ จ ฌานสมนนฺตรํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรนฺติ, ทฺเว สมนนฺตรานิฯ จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นาม, จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นามฯ อิมานิ ทฺเวปิ สมนนฺตราเนวฯ ภควา ปน ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิฯ เย หิ เกจิ พุทฺธา วา ปจฺเจกพุทฺธา วา อริยสาวกา วา อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย สพฺเพ ภวงฺคจิตฺเตเนว อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน กาลํ กโรนฺติฯ

ภูตาติ สตฺตาฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปฏิภาคปุคฺคลวิรหิโตฯ พลปฺปตฺโตติ ทสวิธํ ญาณพลํ ปตฺโตฯ อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ อุปฺปาทวยสภาวาฯ เตสํ วูปสโมติ เตสํ สงฺขารานํ วูปสโมฯ สุโขติ อสงฺขตํ นิพฺพานเมว สุขนฺติ อตฺโถฯ ตทาสีติ ‘‘สห ปรินิพฺพานา มหาภูมิจาโล อโหสี’’ติ เอวํ มหาปรินิพฺพาเน (ที. นิ. 2.220) วุตฺตํ ภูมิจาลํ สนฺธายาหฯ โส หิ โลมหํสนโก จ ภิํสนโก จ อาสิฯ สพฺพาการวรูเปเตติ สพฺพาการวรคุณูเปเตฯ นาหุ อสฺสาสปสฺสาโสติ น ชาโต อสฺสาสปสฺสาโสฯ อเนโชติ ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย อภาเวน อเนโชฯ สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธายฯ จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ ปรินิพฺพุโตติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ อสลฺลีเนนาติ อนลฺลีเนน อสงฺกุฏิเตน สุวิกสิเตเนว จิตฺเตนฯ เวทนํ อชฺฌวาสยีติ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโต จิโต สมฺปริวตฺติฯ วิโมกฺโขติ เกนจิ ธมฺเมน อนาวรณวิโมกฺโข สพฺพโส อปญฺญตฺติภาวูปคโม ปชฺโชตนิพฺพานสทิโส ชาโตติฯ ปญฺจมํฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา

สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

พฺรหฺมสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. พฺราหฺมณสํยุตฺตํ

1. อรหนฺตวคฺโค