โย สุคเตสูติ โย ปน สมฺมคฺคเตสุ ปุคฺคเลสุ จิตฺตํ ปทุสฺเสยฺย, อยํ จิตฺตปโทโสว ตโต กลิโต มหนฺตตโร กลิฯ

อิทานิ ตสฺส มหนฺตตรภาวํ ทสฺเสนฺโต สตํ สหสฺสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตํ สหสฺสานนฺติ นิรพฺพุทคณนาย สตสหสฺสํฯ ฉตฺติํสตีติ อปรานิ ฉตฺติํสติ นิรพฺพุทานิฯ ปญฺจ จาติ อพฺพุทคณนาย ปญฺจ อพฺพุทานิฯ ยมริยครหีติ ยํ อริเย ครหนฺโต นิรยํ อุปปชฺชติ, ตตฺถ เอตฺตกํ อายุปฺปมาณนฺติฯ นวมํฯ

10. โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา

[181] ทสเม โกกาลิโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ, โก อยํ โกกาลิโก, กสฺมา จ อุปสงฺกมิ? อยํ กิร โกกาลิกรฏฺเฐ โกกาลิกนคเร โกกาลิกเสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา ปิตรา การาปิเต วิหาเร ปฏิวสติ จูฬโกกาลิโกติ นาเมน, น เทวทตฺตสฺส สิสฺโสฯ โส หิ พฺราหฺมณปุตฺโต มหาโกกาลิโก นามฯ ภควติ ปน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ชนปทจาริกํ จรมานา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย วิเวกาวาสํ วสิตุกามา เต ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺมิํ ชนปเท ตํ นครํ ปตฺวา ตํ วิหารํ อคมํสุฯ ตตฺถ เนสํ โกกาลิโก วตฺตํ ทสฺเสสิฯ เต เตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา, ‘‘อาวุโส, มยํ อิธ เตมาสํ วสิสฺสาม, มา กสฺสจิ อาโรเจหี’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา วสิํสุฯ วสิตฺวา ปวารณาทิวเส ปวาเรตฺวา, ‘‘คจฺฉาม มยํ, อาวุโส’’ติ โกกาลิกํ อาปุจฺฉิํสุฯ โกกาลิโก ‘‘อชฺเชกทิวสํ, อาวุโส, วสิตฺวา สฺเว คมิสฺสถา’’ติ วตฺวา ทุติยทิวเส นครํ ปวิสิตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห อคฺคสาวเก อิธาคนฺตฺวา วสมาเนปิ น ชานาถ, น เน โกจิ ปจฺจเยนาปิ นิมนฺเตตี’’ติฯ นครวาสิโน, ‘‘กหํ, ภนฺเต, เถรา, กสฺมา โน น อาโรจยิตฺถา’’ติ? กิํ อาวุโส อาโรจิเตน, กิํ น ปสฺสถ ทฺเว ภิกฺขู เถราสเน นิสีทนฺเต, เอเต อคฺคสาวกาติฯ เต ขิปฺปํ สนฺนิปติตฺวา สปฺปิผาณิตาทีนิ เจว จีวรทุสฺสานิ จ สํหริํสุฯ

โกกาลิโก จินฺเตสิ – ‘‘ปรมปฺปิจฺฉา อคฺคสาวกา ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺนํ ลาภํ น สาทิยิสฺสนฺติ , อสาทิยนฺตา ‘อาวาสิกสฺส เทถา’ติ วกฺขนฺตี’’ติฯ ตํ ตํ ลาภํ คาหาเปตฺวา เถรานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เถรา ทิสฺวาว ‘‘อิเม ปจฺจยา เนว อมฺหากํ, น โกกาลิกสฺส กปฺปนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ โกกาลิโก ‘‘กถํ หิ นาม อตฺตนา อคณฺหนฺตา มยฺหมฺปิ อทาเปตฺวา ปกฺกมิสฺสนฺตี’’ติ? อาฆาตํ อุปฺปาเทสิฯ เตปิ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปุน อตฺตโน ปริสํ อาทาย ชนปทจาริกํ จรนฺตา อนุปุพฺเพน ตสฺมิํ รฏฺเฐ ตเมว นครํ ปจฺจาคมิํสุฯ นาครา เถเร สญฺชานิตฺวา สห ปริกฺขาเรหิ ทานํ สชฺชิตฺวา นครมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานํ อทํสุ, เถรานญฺจ ปริกฺขาเร อุปนาเมสุํฯ เถรา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทยิํสุฯ ตํ ทิสฺวา โกกาลิโก จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ปุพฺเพ อปฺปิจฺฉา อเหสุํ, อิทานิ ปาปิจฺฉา ชาตา, ปุพฺเพปิ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐปวิวิตฺตสทิสา มญฺเญ’’ติ เถเร อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุพฺเพ อปฺปิจฺฉา วิย, อิทานิ ปน ปาปภิกฺขู ชาตา’’ติ วตฺวา ‘‘มูลฏฺฐาเนเยว เนสํ ปติฏฺฐํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตรมานรูโป นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ อยเมว โกกาลิโก อิมินา จ การเณน อุปสงฺกมีติ เวทิตพฺโพฯ

ภควา ตํ ตุริตตุริตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว อาวชฺเชนฺโต อญฺญาสิ – ‘‘อยํ อคฺคสาวเก อกฺโกสิตุกาโม อาคโต’’ติฯ ‘‘สกฺกา นุ โข ปฏิเสเธตุ’’นฺติ จ อาวชฺเชนฺโต, ‘‘น สกฺกา ปฏิเสเธตุํ, เถเรสุ อปรชฺฌิตฺวา กาลงฺกโต เอกํเสน ปทุมนิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ทิสฺวา, ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนปิ นาม ครหนฺตํ สุตฺวา น นิเสเธตี’’ติ วาทโมจนตฺถํ อริยูปวาทสฺส จ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ มา เหวนฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิเสเธสิฯ ตตฺถ มา เหวนฺติ มา เอวํ อภณิฯ สทฺธายิโกติ สทฺธาย อากโร ปสาทาวโห สทฺธาตพฺพวจโน วาฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพวจโนฯ

ปกฺกามีติ กมฺมานุภาเวน โจทิยมาโน ปกฺกามิฯ โอกาสกตํ หิ กมฺมํ น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, ตํ ตสฺส ตตฺถ ฐาตุํ น อทาสิฯ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ ปกฺกนฺตสฺส สโต น จิเรเนวฯ

สพฺโพ กาโย ผุโฏ อโหสีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โอกาสํ อาวชฺเชตฺวา สกลสรีรํ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตาหิ ปีฬกาหิ อชฺโฌตฺถฏํ อโหสิฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานุภาเวน ตถารูปํ กมฺมํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว วิปากํ น เทติ, ทสฺสนูปจาเร วิชหิตมตฺเต เทติ, ตสฺมา ตสฺส อจิรปกฺกนฺตสฺส ปีฬกา อุฏฺฐหิํสุฯ กลายมตฺติโยติ จณกมตฺติโยฯ เพลุวสลาฏุกมตฺติโยติ ตรุณเพลุวมตฺติโยฯ (พิลฺลมตฺติโยติ มหาเพลุวมตฺติโยฯ) ปภิชฺชิํสูติ ภิชฺชิํสุฯ ตาสุ ภินฺนาสุ สกลสรีรํ ปนสปกฺกํ วิย อโหสิฯ โส ปกฺเกน คตฺเตน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก วิสคิลิโต มจฺโฉ วิย กทลิปตฺเตสุ สยิฯ อถ ธมฺมสวนตฺถํ อาคตาคตา มนุสฺสา – ‘‘ธิ โกกาลิก, ธิ โกกาลิก, อยุตฺตมกาสิ, อตฺตโนเยว มุขํ นิสฺสาย อนยพฺยสนํ ปตฺโต’’ติ อาหํสุฯ เตสํ สุตฺวา อารกฺขเทวตา ธิ-การํ อกํสุฯ อารกฺขกเทวตานํ อากาสเทวตาติ อิมินา อุปาเยน ยาว อกนิฏฺฐภวนา เอกธิกาโร อุทปาทิฯ อถสฺส อุปชฺฌาโย อาคนฺตฺวา โอวาทํ อคณฺหนฺตํ ญตฺวา ครหิตฺวา ปกฺกามิฯ

กาลมกาสีติ อุปชฺฌาเย ปกฺกนฺเต กาลมกาสิฯ ปทุมํ นิรยนฺติ ปาฏิเยกฺโก ปทุมนิรโย นาม นตฺถิ, อวีจิมหานิรยมฺหิเยว ปน ปทุมคณนาย ปจฺจิตพฺเพ เอกสฺมิํ ฐาเน นิพฺพตฺติฯ

วีสติขาริโกติ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา โกสลรฏฺเฐ เอกปตฺโถ โหติ, เตน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ, จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขารี, ตาย ขาริยา วีสติขาริโกฯ ติลวาโหติ มาคธกานํ สุขุมติลานํ ติลสกฏํฯ อพฺพุโท นิรโยติ อพฺพุโท นาม ปาฏิเยกฺโก นิรโย นตฺถิฯ อวีจิมฺหิเยว ปน อพฺพุทคณนาย ปจฺจิตพฺพฏฺฐานสฺเสตํ นามํฯ นิรพฺพุทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

วสฺสคณนาปิ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – ยเถว หิ สตํ สตสหสฺสานิ โกฏิ โหติ, เอวํ สตํ สตสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นาม โหติ, สตํ สตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นาม, สตํ สตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํ, สตํ สตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํ, สตํ สตสหสฺสนินฺนหุตานิ เอกํ อพฺพุทํ, ตโต วีสติคุณํ นิรพฺพุทํฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถาติฯ ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. สนงฺกุมารสุตฺตวณฺณนา

[182] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม สปฺปินีตีเรติ สปฺปินีนามิกาย นทิยา ตีเรฯ สนงฺกุมาโรติ โส กิร ปญฺจสิขกุมารกกาเล ฌานํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต กุมารกวณฺเณเนว วิจรติฯ เตน นํ ‘‘กุมาโร’’ติ สญฺชานนฺติ, โปราณกตฺตา ปน ‘‘สนงฺกุมาโร’’ติ วุจฺจติฯ ชเนตสฺมินฺติ ชนิตสฺมิํ, ปชายาติ อตฺโถฯ เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมิํ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโฐฯ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ ภยเภรวสุตฺตปริยาเยน (ม. นิ. 1.34 อาทโย) ปุพฺเพนิวาสาทีหิ วา ตีหิ, อมฺพฏฺฐสุตฺตปริยาเยน (ที. นิ. 1.278 อาทโย) วิปสฺสนาญาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺญาโยติ อิมาหิ วา อฏฺฐหิ วิชฺชาหิ, สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานีติ เอวํ ปนฺนรสธมฺมเภเทน จรเณน จ สมนฺนาคโตฯ โส เสฏฺโฐ เทวมานุเสติ โส ขีณาสวพฺราหฺมโณ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ เสฏฺโฐ อุตฺตโมติฯ ปฐมํฯ

2. เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[183] ทุติเย อจิรปกฺกนฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา นจิรสฺเสว เวฬุวนโต คยาสีสํ คเตฯ อสฺสตรินฺติ คทฺรภสฺส วฬวาย ชาตํฯ ทุติยํฯ