เมนู

ปาตุรโหสีติ – ‘‘อยํ สตฺถา อวีจิโต ยาว ภวคฺคา สีลาทีหิ อตฺตนา อธิกตรํ อปสฺสนฺโต ‘มยา ปฏิวิทฺธํ นวโลกุตฺตรธมฺมเมว สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหริสฺสามี’ติ จินฺเตติ, การณํ ภควา จินฺเตติ, อตฺถํ วุฑฺฒิวิเสสํ จินฺเตติ, คจฺฉามิสฺส อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุรโต ปากโฏ อโหสิ, อภิมุเข อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ

วิหรนฺติ จาติ เอตฺถ โย วเทยฺย ‘‘วิหรนฺตีติ วจนโต ปจฺจุปฺปนฺเนปิ พหู พุทฺธา’’ติ, โส ‘‘ภควาปิ, ภนฺเต, เอตรหิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อิมินา วจเนน ปฏิพาหิตพฺโพฯ

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติฯ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285) –

อาทีหิ จสฺส สุตฺเตหิ อญฺเญสํ พุทฺธานํ อภาโว ทีเปตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สพฺเพปิ พุทฺธา สทฺธมฺมครุโน, ตสฺมาฯ มหตฺตมภิกงฺขตาติ มหนฺตภาวํ ปตฺถยมาเนนฯ สรํ พุทฺธาน-สาสนนฺติ พุทฺธานํ สาสนํ สรนฺเตนฯ ทุติยํฯ

3. พฺรหฺมเทวสุตฺตวณฺณนา

[174] ตติเย เอโกติ ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ เอกโก, เอกวิหารีติ อตฺโถฯ วูปกฏฺโฐติ กาเยน วูปกฏฺโฐ นิสฺสโฏฯ อปฺปมตฺโตติ สติยา อวิปฺปวาเส ฐิโตฯ อาตาปีติ วีริยาตาเปน สมนฺนาคโตฯ ปหิตตฺโตติ เปสิตตฺโตฯ กุลปุตฺตาติ อาจารกุลปุตฺตาฯ สมฺมเทวาติ น อิณฏฺฏา น ภยฏฺฏา น ชีวิตปกตา หุตฺวา, ยถา วา ตถา วา ปพฺพชิตาปิ เย อนุโลมปฏิปทํ ปูเรนฺติ, เต สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ นามฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานภูตํ อริยผลํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ สามํ ชานิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปฏิลภิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหาสิฯ เอวํ วิหรนฺโต จ ขีณา ชาติ…เป.… อพฺภญฺญาสีติฯ เอเตนสฺส ปจฺจเวกฺขณภูมิ ทสฺสิตาฯ

กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ อพฺภญฺญาสีติ? วุจฺจเต, น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา ตตฺถ วายามาภาวโต, น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตาฯ มคฺคสฺส ปน อภาวิตตฺตา ยา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติฯ สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณาฯ ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา – ‘‘กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตี’’ติ ชานนฺโต ชานาติฯ

วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย, เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา กตมคฺคภาวนา นตฺถีติฯ อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถตฺตภาวโต, อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลโก รุกฺโข วิยาติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโรติ เอโกฯ อรหตนฺติ อรหนฺตานํ, ภควโต สาวกานํ อรหตํ อพฺภนฺตโร อโหสิฯ

สปทานนฺติ สปทานจารํ, สมฺปตฺตฆรํ อนุกฺกมฺม ปฏิปาฏิยา จรนฺโตฯ อุปสงฺกมีติ อุปสงฺกมนฺโตฯ มาตา ปนสฺส ปุตฺตํ ทิสฺวาว ฆรา นิกฺขมฺม ปตฺตํ คเหตฺวา อนฺโตนิเวสนํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปสิฯ

อาหุติํ นิจฺจํ ปคฺคณฺหาตีติ นิจฺจกาเล อาหุติปิณฺฑํ ปคฺคณฺหาติฯ ตํ ทิวสํ ปน ตสฺมิํ ฆเร ภูตพลิกมฺมํ โหติฯ สพฺพเคหํ หริตุปลิตฺตํ วิปฺปกิณฺณลาชํ วนมาลปริกฺขิตฺตํ อุสฺสิตทฺธชปฏากํ ตตฺถ ตตฺถ ปุณฺณฆเร ฐเปตฺวา ทณฺฑทีปิกา ชาเลตฺวา คนฺธจุณฺณมาลาทีหิ อลงฺกตํ, สมนฺตโต สญฺฉาทิยมานา ธูมกฏจฺฉุ อโหสิฯ สาปิ พฺราหฺมณี กาลสฺเสว วุฏฺฐาย โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺกาเรน อตฺตภาวํ อลงฺกริฯ

สา ตสฺมิํ สมเย มหาขีณาสวํ นิสีทาเปตฺวา, ยาคุอุฬุงฺกมตฺตมฺปิ อทตฺวา, ‘‘มหาพฺรหฺมํ โภเชสฺสามี’’ติ สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราทีหิ โยเชตฺวา นิเวสนสฺส ปจฺฉาภาเค หริตุปลิตฺตภาวาทีหิ อลงฺกตา ภูตปีฐิกา อตฺถิฯ สา ตํ ปาติํ อาทาย, ตตฺถ คนฺตฺวา, จตูสุ โกเณสุ มชฺเฌ จ เอเกกํ ปายาสปิณฺฑํ ฐเปตฺวา, เอกํ ปิณฺฑํ หตฺเถน คเหตฺวา, ยาว กปฺปรา สปฺปินา ปคฺฆรนฺเตน ปถวิยํ ชาณุมณฺฑลํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ภุญฺชตุ ภวํ มหาพฺรหฺมา, สายตุ ภวํ มหาพฺรหฺมา, ตปฺเปตุ ภวํ มหาพฺรหฺมา’’ติ วทมานา พฺรหฺมานํ โภเชติฯ

เอตทโหสีติ มหาขีณาสวสฺส สีลคนฺธํ ฉเทวโลเก อชฺโฌตฺถริตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปคตํ ฆายมานสฺส เอตํ อโหสิฯ สํเวเชยฺยนฺติ โจเทยฺยํ, สมฺมาปฏิปตฺติยํ โยเชยฺยํฯ ‘อยํ หิ เอวรูปํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ มหาขีณาสวํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุอุฬุงฺกมตฺตมฺปิ อทตฺวา, ‘‘มหาพฺรหฺมํ โภเชสฺสามี’’ติ ตุลํ ปหาย หตฺเถน ตุลยนฺตี วิย, เภริํ ปหาย กุจฺฉิํ วาเทนฺตี วิย, อคฺคิํ ปหาย ขชฺโชปนกํ ธมมานา วิย ภูตพลิํ กุรุมานา อาหิณฺฑติฯ คจฺฉามิสฺสา มิจฺฉาทสฺสนํ ภินฺทิตฺวา อปายมคฺคโต อุทฺธริตฺวา ยถา อสีติโกฏิธนํ พุทฺธสาสเน วิปฺปกิริตฺวา สคฺคมคฺคํ อาโรหติ, ตถา กโรมีติ วุตฺตํ โหติฯ

ทูเร อิโตติ อิมมฺหา ฐานา ทูเร พฺรหฺมโลโกฯ ตโต หิ กูฏาคารมตฺตา สิลา ปาติตา เอเกน อโหรตฺเตน อฏฺฐจตฺตาลีสโยชนสหสฺสานิ เขปยมานา จตูหิ มาเสหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐเหยฺย, สพฺพเหฏฺฐิโมปิ พฺรหฺมโลโก เอวํ ทูเรฯ ยสฺสาหุตินฺติ ยสฺส พฺรหฺมุโน อาหุติํ ปคฺคณฺหาสิ, ตสฺส พฺรหฺมโลโก ทูเรติ อตฺโถฯ พฺรหฺมปถนฺติ เอตฺถ พฺรหฺมปโถ นาม จตฺตาริ กุสลชฺฌานานิ, วิปากชฺฌานานิ ปน เนสํ ชีวิตปโถ นาม, ตํ พฺรหฺมปถํ อชานนฺตี ตฺวํ กิํ ชปฺปสิ วิปฺปลปสิ? พฺรหฺมาโน หิ สปฺปีติกชฺฌาเนน ยาเปนฺติ, น เอตํ ติณพีชานิ ปกฺขิปิตฺวา รนฺธํ โคยูสํ ขาทนฺติ, มา อการณา กิลมสีติฯ

เอวํ วตฺวา ปุน โส มหาพฺรหฺมา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อวกุชฺโช หุตฺวา เถรํ อุปทิสนฺโต เอโส หิ เต พฺราหฺมณิ พฺรหฺมเทโวติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิรูปธิโกติ กิเลสาภิสงฺขารกามคุโณปธีหิ วิรหิโตฯ อติเทวปตฺโตติ เทวานํ อติเทวภาวํ พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมภาวํ ปตฺโตฯ

อนญฺญโปสีติ ฐเปตฺวา อิมํ อตฺตภาวํ อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺส วา ปุตฺตทารสฺส วา อโปสนตาย อนญฺญโปสีฯ

อาหุเนยฺโยติ อาหุนปิณฺฑํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตฯ เวทคูติ จตุมคฺคสงฺขาเตหิ เวเทหิ ทุกฺขสฺสนฺตํ คโตฯ ภาวิตตฺโตติ อตฺตานํ ภาเวตฺวา วฑฺเฒตฺวา ฐิโตฯ อนูปลิตฺโตติ ตณฺหาทีหิ เลเปหิ อาลิตฺโตฯ ฆาเสสนํ อิริยตีติ อาหารปริเยสนํ จรติฯ

น ตสฺส ปจฺฉา น ปุรตฺถมตฺถีติ ปจฺฉา วุจฺจติ อตีตํ, ปุรตฺถํ วุจฺจติ อนาคตํ, อตีตานาคเตสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราควิรหิตสฺส ปจฺฉา วา ปุรตฺถํ วา นตฺถีติ วทติฯ สนฺโตติอาทีสุ ราคาทิสนฺตตาย สนฺโตฯ โกธธูมวิคมา วิธูโม, ทุกฺขาภาวา อนีโฆ, กตฺตรทณฺฑาทีนิ คเหตฺวา วิจรนฺโตปิ วธกเจตนาย อภาวา นิกฺขิตฺตทณฺโฑฯ ตสถาวเรสูติ เอตฺถ ปน ปุถุชฺชนา ตสา นาม, ขีณาสวา ถาวรา นามฯ สตฺต ปน เสขา ตสาติ วตฺตุํ น สกฺกา, ถาวรา น โหนฺติ, ภชมานา ปน ถาวรปกฺขเมว ภชนฺติฯ โส ตฺยาหุตินฺติ โส เต อาหุติํฯ

วิเสนิภูโตติ กิเลสเสนาย วิเสโน ชาโตฯ อเนโชติ นิตฺตณฺโหฯ สุสีโลติ ขีณาสวสีเลน สุสีโลฯ สุวิมุตฺตจิตฺโตติ ผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตจิตฺโตฯ โอฆติณฺณนฺติ จตฺตาโร โอเฆ ติณฺณํฯ เอตฺตเกน กถามคฺเคน พฺรหฺมา เถรสฺส วณฺณํ กเถนฺโต อายตเน พฺราหฺมณิํ นิโยเชสิฯ อวสานคาถา ปน สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ ปติฏฺฐเปสิ ทกฺขิณนฺติ จตุปจฺจยทกฺขิณํ ปติฏฺฐเปสิฯ สุขมายติกนฺติ สุขายติกํ อายติํ สุขวิปากํ, สุขาวหนฺติ อตฺโถฯ ตติยํฯ

4. พกพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา

[175] จตุตฺเถ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตนฺติ ลามิกา สสฺสตทิฏฺฐิฯ อิทํ นิจฺจนฺติ อิทํ สห กาเยน พฺรหฺมฏฺฐานํ อนิจฺจํ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วทติฯ ธุวาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิฯ ตตฺถ ธุวนฺติ ถิรํฯ สสฺสตนฺติ สทา วิชฺชมานํฯ เกวลนฺติ อขณฺฑํ สกลํฯ อจวนธมฺมนฺติ อจวนสภาวํฯ อิทํ หิ น ชายตีติอาทีสุ อิมสฺมิํ ฐาเน โกจิ ชายนโก วา ชียนโก วา มียนโก วา จวนโก วา อุปปชฺชนโก วา นตฺถิ, ตํ สนฺธาย วทติฯ อิโต จ ปนญฺญนฺติ อิโต สหกายา พฺรหฺมฏฺฐานา อุตฺตริ อญฺญํ นิสฺสรณํ นาม นตฺถีติฯ เอวมสฺส ถามคตา สสฺสตทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนา โหติฯ เอวํวาที จ ปน โส อุปริ ติสฺโส ฌานภูมิโย จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ ผลานิ นิพฺพานนฺติ สพฺพํ ปฏิพาหติฯ กทา ปนสฺส สา ทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนาติ? ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตกาเลฯ ทุติยชฺฌานภูมิยนฺติ เอเกฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – เหฏฺฐุปปตฺติโก กิเรส พฺรหฺมา อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ เวหปฺผลพฺรหฺมโลเก ปญฺจกปฺปสติกํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เหฏฺฐุปปตฺติกํ กตฺวา ตติยชฺฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา สุภกิณฺหพฺรหฺมโลเก จตุสฏฺฐิกปฺปํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ ทุติยชฺฌานํ ภาเวตฺวา อาภสฺสเร อฏฺฐ กปฺเป อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ ภาเวตฺวา, ปฐมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ ฯ โส ปฐมกาเล อตฺตนา กตกมฺมญฺจ นิพฺพตฺตฏฺฐานญฺจ อญฺญาสิ, กาเล ปน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต อุภยํ ปมุสฺสิตฺวา สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปฺปาเทสิฯ

อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย คโต สมนฺนาคโต อญฺญาณี อนฺธีภูโตฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ วกฺขตีติ ภณติฯ ‘‘ยตฺรา’’ติ นิปาตโยเคน ปน อนาคตวจนํ กตํฯ

เอวํ วุตฺเต โส พฺรหฺมา ยถา นาม มคฺคโจโร ทฺเว ตโย ปหาเร อธิวาเสนฺโต สหาเย อนาจิกฺขิตฺวาปิ อุตฺตริํ ปหารํ ปหริยมาโน ‘‘อสุโก จ อสุโก จ มยฺหํ สหาโย’’ติ อาจิกฺขติ, เอวเมว ภควตา สนฺตชฺชิยมาโน สติํ ลภิตฺวา, ‘‘ภควา มยฺหํ ปทานุปทํ เปกฺขนฺโต มํ นิปฺปีฬิตุกาโม’’ติ ภีโต อตฺตโน สหาเย อาจิกฺขนฺโต ทฺวาสตฺตตีติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โภ โคตม, มยํ ทฺวาสตฺตติ ชนา ปุญฺญกมฺมา เตน ปุญฺญกมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตาฯ วสวตฺติโน สยํ อญฺเญสํ วเส อวตฺติตฺวา ปเร อตฺตโน วเส วตฺเตม, ชาติญฺจ ชรญฺจ อตีตา, อยํ โน เวเทหิ คตตฺตา ‘‘เวทคู’’ติ สงฺขํ คตา ภควา อนฺติมา พฺรหฺมุปปตฺติฯ