วิสูกายิกานีติ มารวิสูกานิฯ วิเสวิตานีติ วิรุทฺธเสวิตานิ, ‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา’’ติ วุตฺเตฯ ‘‘ทีฆมายุ มนุสฺสานํ, นาจฺจยนฺติ อโหรตฺตา’’ติอาทีนิ ปฏิโลมการณานิฯ วิปฺผนฺทิตานีติ, ตมฺหิ ตมฺหิ กาเล หตฺถิราชวณฺณสปฺปวณฺณาทิทสฺสนานิฯ นิพฺเพชนียาติ อุกฺกณฺฐนียาฯ

อนุปริยคาติอาทีสุ กิญฺจาปิ อตีตวจนํ กตํ, อตฺโถ ปน วิกปฺปวเสน เวทิตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เมทวณฺณํ ปาสาณํ วายโส ทิสฺวา – ‘‘อปิ นาเมตฺถ มุทุํ วินฺเทยฺยาม, อปิ อสฺสาโท สิยา’’ติ อนุปริคจฺเฉยฺย, อถ โส ตตฺถ อสฺสาทํ อลภิตฺวาว วายโส เอตฺโต อปกฺกเมยฺย, ตโต ปาสาณา อปคจฺเฉยฺย, เอวํ มยมฺปิ โส กาโก วิย เสลํ โคตมํ อาสชฺช อสฺสาทํ วา สนฺถวํ วา อลภนฺตา โคตมา นิพฺพินฺทิตฺวา อปคจฺฉามฯ จตุตฺถํฯ

5. มารธีตุสุตฺตวณฺณนา

[161] ปญฺจเม อภาสิตฺวาติ เอตฺถ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ, ภาสิตฺวาติ อตฺโถฯ อภาสยิตฺวาติปิ ปาโฐฯ อุปสงฺกมิํสูติ ‘‘โคปาลกทารกํ วิย ทณฺฑเกน ภูมิํ เลขํ ทตฺวา อติวิย ทุมฺมโน หุตฺวา นิสินฺโนฯ ‘กินฺนุ โข การณ’นฺติ? ปุจฺฉิตฺวา, ชานิสฺสามา’’ติ อุปสงฺกมิํสุฯ

โสจสีติ จินฺเตสิฯ อารญฺญมิว กุญฺชรนฺติ ยถา อรญฺญโต เปสิตคณิการหตฺถินิโย อารญฺญกํ กุญฺชรํ อิตฺถิกุตฺตทสฺสเนน ปโลเภตฺวา พนฺธิตฺวา อานยนฺติ, เอวํ อานยิสฺสามฯ มารเธยฺยนฺติ เตภูมกวฏฺฏํฯ

อุปสงฺกมิํสูติ – ‘‘ตุมฺเห โถกํ อธิวาเสถ, มยํ ตํ อาเนสฺสามา’’ติ ปิตรํ สมสฺสาเสตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ อุจฺจาวจาติ นานาวิธาฯ เอกสตํ เอกสตนฺติ เอเกกํ สตํ สตํ กตฺวาฯ กุมาริวณฺณสตนฺติ อิมินา นเยน กุมาริอตฺตภาวานํ สตํฯ

อตฺถสฺส ปตฺติํ หทยสฺส สนฺตินฺติ, ทฺวีหิปิ ปเทหิ อรหตฺตเมว กเถสิฯ เสนนฺติ กิเลสเสนํฯ สา หิ ปิยรูปสาตรูปา นามฯ เอกาหํ ฌายนฺติ เอโก อหํ ฌายนฺโตฯ สุขมนุโพธินฺติ อรหตฺตสุขํ อนุพุชฺฌิํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปิยรูปํ สาตรูปํ เสนํ ชินิตฺวา อหํ เอโก ฌายนฺโต ‘‘อตฺถสฺส ปตฺติํ หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ สงฺขํ คตํ อรหตฺตสุขํ อนุพุชฺฌิํฯ ตสฺมา ชเนน มิตฺตสนฺถวํ น กโรมิ, เตเนว จ เม การเณน เกนจิ สทฺธิํ สกฺขี น สมฺปชฺชตีติฯ

กถํวิหารีพหุโลติ กตเมน วิหาเรน พหุลํ วิหรนฺโตฯ อลทฺธาติ อลภิตฺวาฯ โยติ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กตเมน ฌาเนน พหุลํ ฌายนฺตํ ตํ ปุคฺคลํ กามสญฺญา อลภิตฺวาว ปริพาหิรา โหนฺตีติฯ

ปสฺสทฺธกาโยติ จตุตฺถชฺฌาเนน อสฺสาสปสฺสาสกายสฺส ปสฺสทฺธตฺตา ปสฺสทฺธกาโยฯ สุวิมุตฺตจิตฺโตติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตจิตฺโตฯ อสงฺขราโนติ ตโย กมฺมาภิสงฺขาเร อนภิสงฺขโรนฺโตฯ อโนโกติ อนาลโยฯ อญฺญาย ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ ชานิตฺวาฯ อวิตกฺกฌายีติ อวิตกฺเกน จตุตฺถชฺฌาเนน ฌายนฺโตฯ น กุปฺปตีติอาทีสุ โทเสน น กุปฺปติ, ราเคน น สรติ, โมเหน น ถีโนฯ อิเมสุ ตีสุ มูลกิเลเสสุ คหิเตสุ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ คหิตเมว โหติฯ ปฐมปเทน วา พฺยาปาทนีวรณํ คหิตํ, ทุติเยน กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ตติเยน ถินํ อาทิํ กตฺวา เสสนีวรณานิฯ อิติ อิมินา นีวรณปฺปหาเนน ขีณาสวํ ทสฺเสติฯ

ปญฺโจฆติณฺโณติ ปญฺจทฺวาริกํ กิเลโสฆํ ติณฺโณฯ ฉฏฺฐนฺติ มโนทฺวาริกมฺปิ ฉฏฺฐํ กิเลโสฆํ อตริฯ ปญฺโจฆคฺคหเณน วา ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ , ฉฏฺฐคฺคหเณน ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ เวทิตพฺพานิฯ คณสงฺฆจารีติ คเณ จ สงฺเฆ จ จรตีติ สตฺถา คณสงฺฆจารี นามฯ อทฺธา จริสฺสนฺตีติ อญฺเญปิ สทฺธา พหุชนา เอกํเสน จริสฺสนฺติฯ อยนฺติ อยํ สตฺถาฯ อโนโกติ อนาลโยฯ

อจฺเฉชฺช เนสฺสตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา นยิสฺสติ, มจฺจุราชสฺส หตฺถโต อจฺฉินฺทิตฺวา นิพฺพานปารํ นยิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ นยมานานนฺติ นยมาเนสุฯ

เสลํว สิรสูหจฺจ, ปาตาเล คาธเมสถาติ มหนฺตํ กูฏาคารปฺปมาณํ สิลํ สีเส ฐเปตฺวา ปาตาเล ปติฏฺฐคเวสนํ วิยฯ ขาณุํว อุรสาสชฺชาติ อุรสิ ขาณุํ ปหริตฺวา วิยฯ อเปถาติ อปคจฺฉถฯ อิมสฺมิํ ฐาเน สงฺคีติการา ‘‘อิทมโวจา’’ติ เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวา ททฺทลฺลมานาติ คาถํ อาหํสุฯ ตตฺถ ททฺทลฺลมานาติ อติวิย ชลมานา โสภมานาฯ อาคญฺฉุนฺติ อาคตาฯ ปนุทีติ นีหริฯ ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโตติ ยถา ผลโต ภฏฺฐํ สิมฺพลิตูลํ วา โปฏกิตูลํ วา วาโต ปนุทติ นีหรติ, เอวํ ปนุทีติฯ ปญฺจมํฯ

ตติโย วคฺโคฯ

อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา

สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

มารสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ภิกฺขุนีสํยุตฺตํ

1. อาฬวิกาสุตฺตวณฺณนา

[162] ภิกฺขุนีสํยุตฺตสฺส ปฐเม อาฬวิกาติ อาฬวิยํ ชาตา อาฬวินครโตเยว จ นิกฺขมฺม ปพฺพชิตาฯ อนฺธวนนฺติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เจติเย นวกมฺมตฺถาย ธนํ สมาทเปตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส ยโสธรสฺส นาม ธมฺมภาณกสฺส อริยปุคฺคลสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺเถว อกฺขิเภทปฺปตฺเตหิ ปญฺจหิ โจรสเตหิ นิวุตฺถตฺตา ตโต ปฏฺฐาย ‘‘อนฺธวน’’นฺติ สงฺขํ คตํ วนํฯ ตํ กิร สาวตฺถิโต ทกฺขิณปสฺเส คาวุตมตฺเต โหติ ราชารกฺขาย คุตฺตํฯ ตตฺถ ปวิเวกกามา ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา อยมฺปิ กายวิเวกตฺถินี เยน ตํ วนํ, เตนุปสงฺกมิฯ นิสฺสรณนฺติ นิพฺพานํฯ ปญฺญายาติ ปจฺจเวกฺขณญาเณนฯ น ตฺวํ ชานาสิ ตํ ปทนฺติ ตฺวํ เอตํ นิพฺพานปทํ วา นิพฺพานคามิมคฺคปทํ วา น ชานาสิฯ สตฺติสูลูปมาติ วินิวิชฺฌนตฺเถน สตฺติสูลสทิสาฯ ขนฺธาสํ อธิกุฏฺฏนาติ ขนฺธา เตสํ อธิกุฏฺฏนภณฺฑิกาฯ ปฐมํฯ

2. โสมาสุตฺตวณฺณนา

[163] ทุติเย ฐานนฺติ อรหตฺตํฯ ทุรภิสมฺภวนฺติ ทุปฺปสหํฯ ทฺวงฺคุลปญฺญายาติ ปริตฺตปญฺญายฯ ยสฺมา วา ทฺวีหิ องฺคุเลหิ กปฺปาสวฏฺฏิํ คเหตฺวา สุตฺตํ กนฺตนฺติ, ตสฺมา อิตฺถี ‘‘ทฺวงฺคุลปญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ ญาณมฺหิ วตฺตมานมฺหีติ ผลสมาปตฺติญาเณ ปวตฺตมาเนฯ ธมฺมํ วิปสฺสโตติ จตุสจฺจธมฺมํ วิปสฺสนฺตสฺส, ปุพฺพภาเค วา วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตํ ขนฺธปญฺจกเมวฯ กิญฺจิ วา ปน อญฺญสฺมีติ อญฺญํ วา กิญฺจิ ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ยสฺส สิยาฯ ทุติยํฯ