โส กิร วณฺโณ นาม นตฺถิ, เยน วณฺเณน มาโร วิภิํสกตฺถาย ภควโต สนฺติกํ น อาคตปุพฺโพฯ เตน ตํ ภควา เอวมาหฯ อลํ เต เตนาติ อลํ ตุยฺหํ เอเตน มารวิภิํสาการทสฺสนพฺยาปาเรนฯ ทุติยํฯ

3. สุภสุตฺตวณฺณนา

[139] ตติเย สุสํวุตาติ สุปิหิตาฯ น เต มารวสานุคาติ, มาร, เต ตุยฺหํ วสานุคา น โหนฺติฯ น เต มารสฺส พทฺธคูติ เต ตุยฺหํ มารสฺส พทฺธจรา สิสฺสา อนฺเตวาสิกา น โหนฺติฯ ตติยํฯ

4. ปฐมมารปาสสุตฺตวณฺณนา

[140] จตุตฺเถ โยนิโส มนสิการาติ อุปายมนสิกาเรนฯ โยนิโส สมฺมปฺปธานาติ อุปายวีริเยน การณวีริเยนฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ อชฺฌภาสีติ ‘‘อยํ อตฺตนา วีริยํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวาปิ น ตุสฺสติ, อิทานิ อญฺเญสมฺปิ ‘ปาปุณาถา’ติ อุสฺสาหํ กโรติ, ปฏิพาเหสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อภาสิฯ

มารปาเสนาติ กิเลสปาเสนฯ เย ทิพฺพา เย จ มานุสาติ เย ทิพฺพา กามคุณสงฺขาตา มานุสา กามคุณสงฺขาตา จ มารปาสา นาม อตฺถิ, สพฺเพหิ เตหิ ตฺวํ พทฺโธติ วทติฯ มารพนฺธนพทฺโธติ มารพนฺธเนน พทฺโธ, มารพนฺธเน วา พทฺโธฯ น เม สมณ โมกฺขสีติ สมณ ตฺวํ มม วิสยโต น มุจฺจิสฺสสิฯ จตุตฺถํฯ

5. ทุติยมารปาสสุตฺตวณฺณนา

[141] ปญฺจเม มุตฺตาหนฺติ มุตฺโต อหํฯ ปุริมํ สุตฺตํ อนฺโตวสฺเส วุตฺตํ, อิทํ ปน ปวาเรตฺวา วุฏฺฐวสฺสกาเลฯ จาริกนฺติ อนุปุพฺพคมนจาริกํฯ (ปวาเรตฺวา) ทิวเส ทิวเส โยชนปรมํ คจฺฉนฺตา จรถาติ วทติฯ มา เอเกน ทฺเวติ เอกมคฺเคน ทฺเว ชนา มา อคมิตฺถฯ เอวญฺหิ คเตสุ เอกสฺมิํ ธมฺมํ เทเสนฺเต, เอเกน ตุณฺหีภูเตน ฐาตพฺพํ โหติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

อาทิกลฺยาณนฺติ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ สุนฺทรํ ภทฺทกํฯ ตถา มชฺฌปริโยสาเนสุฯ

อาทิมชฺฌปริโยสานญฺจ นาเมตํ สาสนสฺส จ เทสนาย จ วเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ สาสนสฺส สีลํ อาทิ, สมถวิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ สีลสมาธโย วา อาทิ , วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ สีลสมาธิวิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํฯ เทสนาย ปน จตุปฺปทิกาย คาถาย ตาว ปฐมปาโท อาทิ, ทุติยตติยา มชฺฌํ, จตุตฺโถ ปริโยสานํฯ ปญฺจปทฉปฺปทานํ ปฐมปาโท อาทิ, อวสานปาโท ปริโยสานํ, อวเสสา มชฺฌํฯ เอกานุสนฺธิกสุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, ‘‘อิทมโวจา’’ติ ปริโยสานํ, เสสํ มชฺฌํฯ อเนกานุสนฺธิกสฺส มชฺเฌ พหูปิ อนุสนฺธิ มชฺฌเมว, นิทานํ อาทิ, ‘‘อิทมโวจา’’ติ ปริโยสานํฯ

สาตฺถนฺติ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสถฯ สพฺยญฺชนนฺติ พฺยญฺชเนหิ เจว ปเทหิ จ ปริปูรํ กตฺวา เทเสถฯ เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ ปกาเสถาติ อาวิกโรถฯ

อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญาจกฺขุมฺหิ อปฺปกิเลสรชสภาวา, ทุกูลสาณิยา ปฏิจฺฉนฺนา วิย จตุปฺปทิกคาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถา สนฺตีติ อตฺโถฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตายฯ ปริหายนฺตีติ อลาภปริหานิยา ธมฺมโต ปริหายนฺติฯ เสนานิคโมติ ปฐมกปฺปิกานํ เสนาย นิวิฏฺโฐกาเส ปติฏฺฐิตคาโม, สุชาตาย วา ปิตุ เสนานี นาม นิคโมฯ เตนุปสงฺกมิสฺสามีติ นาหํ ตุมฺเห อุยฺโยเชตฺวา ปริเวณาทีนิ กาเรตฺวา อุปฏฺฐากาทีหิ ปริจริยมาโน วิหริสฺสามิ, ติณฺณํ ปน ชฏิลานํ อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเมว เทเสตุํ อุปสงฺกมิสฺสามีติฯ เตนุปสงฺกมีติ, ‘‘อยํ สมโณ โคตโม มหายุทฺธํ วิจาเรนฺโต วิย, ‘มา เอเกน ทฺเว อคมิตฺถ, ธมฺมํ เทเสถา’ติ สฏฺฐิ ชเน อุยฺโยเชติ, อิมสฺมิํ ปน เอกสฺมิมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺเต มยฺหํ จิตฺตสฺสาทํ นตฺถิ, เอวํ พหูสุ เทเสนฺเตสุ กุโต ภวิสฺสติ, ปฏิพาหามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ ปญฺจมํฯ

6. สปฺปสุตฺตวณฺณนา

[142] ฉฏฺเฐ โสณฺฑิกากิลญฺชนฺติ สุราการกานํ ปิฏฺฐปตฺถรณกกิลญฺชํฯ โกสลิกา กํสปาตีติ โกสลรญฺโญ รถจกฺกปฺปมาณา ปริโภคปาติ ฯ คฬคฬายนฺเตติ คชฺชนฺเตฯ กมฺมารคคฺคริยาติ กมฺมารุทฺธนปณาฬิยาฯ ธมมานายาติ ภสฺตวาเตน ปูริยมานายฯ อิติ วิทิตฺวาติ – ‘‘สมโณ โคตโม ปธานมนุยุตฺโต สุเขน นิสินฺโน, ฆฏฺฏยิสฺสามิ น’’นฺติ วุตฺตปฺปการํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา นิยามภูมิยํ อิโต จิโต จ สญฺจรนฺตํ วิชฺชุลตาโลเกน ทิสฺวา, ‘‘โก นุ โข เอโส สตฺโต’’ติ? อาวชฺเชนฺโต, ‘‘มาโร อย’’นฺติ เอวํ วิทิตฺวาฯ

สุญฺญเคหานีติ สุญฺญาคารานิฯ เสยฺยาติ เสยฺยตฺถายฯ ฐสฺสามิ จงฺกมิสฺสามิ นิสีทิสฺสามิ นิปชฺชิสฺสามีติ เอตทตฺถาย โย สุญฺญาคารานิ เสวตีติ อตฺโถฯ โส มุนิ อตฺตสญฺญโตติ โส พุทฺธมุนิ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจาภาเวน สํยตตฺตภาโวฯ โวสฺสชฺช จเรยฺย ตตฺถ โสติ โส ตสฺมิํ อตฺตภาเว อาลยํ นิกนฺติํ โวสฺสชฺชิตฺวา ปหาย จเรยฺยฯ ปติรูปํ หิ ตถาวิธสฺส ตนฺติ ตาทิสสฺส ตํสณฺฐิตสฺส พุทฺธมุนิโน ตํ อตฺตภาเว นิกนฺติํ โวสฺสชฺชิตฺวา จรณํ นาม ปติรูปํ ยุตฺตํ อนุจฺฉวิกํฯ

จรกาติ สีหพฺยคฺฆาทิกา สญฺจรณสตฺตาฯ เภรวาติ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกเภรวาฯ ตตฺถ สวิญฺญาณกา สีหพฺยคฺฆาทโย, อวิญฺญาณกา รตฺติภาเค ขาณุวมฺมิกาทโยฯ เตปิ หิ ตสฺมิํ กาเล ยกฺขา วิย อุปฏฺฐหนฺติ, รชฺชุวลฺลิยาทีนิ สพฺพานิ สปฺปา วิย อุปฏฺฐหนฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ เภรเวสุ สุญฺญาคารคโต พุทฺธมุนิ โลมจลนมตฺตกมฺปิ น กโรติฯ

อิทานิ อฏฺฐานปริกปฺปํ ทสฺเสนฺโต นภํ ผเลยฺยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผเลยฺยาติ กากปทํ วิย หีรหีรโส ผเลยฺยฯ จเลยฺยาติ โปกฺขรปตฺเต วาตาหโต อุทกพินฺทุ วิย จเลยฺยฯ สลฺลมฺปิ เจ อุรสิ ปกปฺปเยยฺยุนฺติ ติขิณสตฺติสลฺลํ เจปิ อุรสฺมิํ จาเรเยยฺยุํฯ อุปธีสูติ ขนฺธูปธีสุฯ ตาณํ น กโรนฺตีติ ติขิเณ สลฺเล อุรสฺมิํ จาริยมาเน ภเยน คุมฺพนฺตรกนฺทราทีนิ ปวิสนฺตา ตาณํ กโรนฺติ นามฯ พุทฺธา ปน สมุจฺฉินฺนสพฺพภยา เอวรูปํ ตาณํ นาม น กโรนฺติฯ ฉฏฺฐํฯ