1. สตฺตชฏิลสุตฺตวณฺณนา

[122] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ ปุพฺพารามสงฺขาเต วิหาเร มิคารมาตุยา ปาสาเทฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตสหสฺสทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา – ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา โหมี’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกปุตฺตสฺส ธนญฺจยเสฏฺฐิโน เคเห สุมนเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ ฯ ชาตกาเล จสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุฯ สา ยทา ภควา ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ คตา ปฐมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิฯ อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ คตาฯ ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺฐิ มาติฏฺฐาเน ฐเปสิ, ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ ตาย การิเต ปาสาเทฯ

พหิ ทฺวารโกฏฺฐเกติ ปาสาททฺวารโกฏฺฐกสฺส พหิ, น วิหารทฺวารโกฏฺฐกสฺสฯ โส กิร ปาสาโท โลหปาสาโท วิย สมนฺตา จตุทฺวารโกฏฺฐกยุตฺเตน ปากาเรน ปริกฺขิตฺโตฯ เตสุ ปาจีนทฺวารโกฏฺฐกสฺส พหิ ปาสาทจฺฉายายํ ปาจีนโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต ปญฺญตฺเต วรพุทฺธาสเน นิสินฺโน โหติฯ

ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมาติ ปรูฬฺหกจฺฉา ปรูฬฺหนขา ปรูฬฺหโลมา, กจฺฉาทีสุ ทีฆโลมา ทีฆนขา จาติ อตฺโถฯ ขาริวิวิธนฺติ วิวิธขาริํ นานปฺปการกํ ปพฺพชิตปริกฺขารภณฺฑกํฯ อวิทูเร อติกฺกมนฺตีติ อวิทูรมคฺเคน นครํ ปวิสนฺติฯ ราชาหํ , ภนฺเตติ อหํ, ภนฺเต, ราชา ปเสนทิ โกสโล, มยฺหํ นามํ ตุมฺเห ชานาถาติฯ กสฺมา ปน ราชา โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สนฺติเก นิสินฺโน เอวรูปานํ นคฺคโภคฺคนิสฺสิริกานํ อญฺชลิํ ปคฺคณฺหาตีติฯ สงฺคณฺหนตฺถายฯ

เอวํ หิสฺส อโหสิ – ‘‘สจาหํ เอตฺตกมฺปิ เอเตสํ น กริสฺสามิ , ‘มยํ ปุตฺตทารํ ปหาย เอตสฺสตฺถาย ทุพฺโภชนทุกฺขเสยฺยาทีนิ อนุโภม, อยํ อมฺหากํ อญฺชลิมตฺตมฺปิ น กโรตี’ติ อตฺตนา ทิฏฺฐํ สุตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา น กเถยฺยุํฯ เอวํ กเต ปน อนิคูหิตฺวา กเถสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมกาสิฯ อปิจ สตฺถุ อชฺฌาสยชานนตฺถํ เอวมกาสิฯ

กาสิกจนฺทนนฺติ สณฺหจนฺทนํฯ มาลาคนฺธวิเลปนนฺติ วณฺณคนฺธตฺถาย มาลํ, สุคนฺธภาวตฺถาย คนฺธํ, วณฺณคนฺธตฺถาย วิเลปนญฺจ ธาเรนฺเตนฯ

สํวาเสนาติ สหวาเสนฯ สีลํ เวทิตพฺพนฺติ อยํ สุสีโล วา ทุสฺสีโล วาติ สํวสนฺเตน อุปสงฺกมนฺเตน ชานิตพฺโพฯ ตญฺจ โข ทีเฆน อทฺธุนา น อิตฺตรนฺติ ตญฺจ สีลํ ทีเฆน กาเลน เวทิตพฺพํ, น อิตฺตเรนฯ ทฺวีหตีหญฺหิ สํยตากาโร จ สํวุตินฺทฺริยากาโร จ น สกฺกา ทสฺเสตุํฯ มนสิกโรตาติ สีลมสฺส ปริคฺคเหสฺสามีติ มนสิกโรนฺเตน ปจฺจเวกฺขนฺเตเนว สกฺกา ชานิตุํ, น อิตเรนฯ ปญฺญวตาติ ตมฺปิ สปฺปญฺเญเนว ปณฺฑิเตนฯ พาโล หิ มนสิกโรนฺโตปิ ชานิตุํ น สกฺโกติฯ

สํโวหาเรนาติ กถเนนฯ

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺฐ ชานาหิ, วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ’’ติฯ (ม. นิ. 2.457) –

เอตฺถ หิ พฺยวหาโร โวหาโร นามฯ ‘‘จตฺตาโร อริยโวหารา จตฺตาโร อนริยโวหารา’’ติ (ที. นิ. 3.313) เอตฺถ เจตนาฯ ‘‘สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร’’ติ (ธ. ส. 1313-1315) เอตฺถ ปญฺญตฺติฯ ‘‘โวหารมตฺเตน โส โวหเรยฺยา’’ติ (สํ. นิ. 1.25) เอตฺถ กถา โวหาโรฯ อิธาปิ เอโสว อธิปฺเปโตฯ เอกจฺจสฺส หิ สมฺมุขา กถา ปรมฺมุขาย กถาย น สเมติ, ปรมฺมุขา กถา จ สมฺมุขาย กถาย, ตถา ปุริมกถา จ ปจฺฉิมกถาย, ปจฺฉิมกถา จ ปุริมกถายฯ โส กเถนฺเตเนว สกฺกา ชานิตุํ ‘‘อสุจิ เอโส ปุคฺคโล’’ติฯ สุจิสีลสฺส ปน ปุริมํ ปจฺฉิเมน, ปจฺฉิมญฺจ ปุริเมน สเมติ, สมฺมุขากถิตํ ปรมฺมุขากถิเตน, ปรมฺมุขากถิตญฺจ สมฺมุขากถิเตน, ตสฺมา กเถนฺเตน สกฺกา สุจิภาโว ชานิตุนฺติ ปกาเสนฺโต เอวมาหฯ

ถาโมติ ญาณถาโมฯ ยสฺส หิ ญาณถาโม นตฺถิ, โส อุปฺปนฺเนสุ อุปทฺทเวสุ คเหตพฺพคฺคหณํ กตพฺพกิจฺจํ อปสฺสนฺโต อทฺวารฆรํ ปวิฏฺโฐ วิย จรติฯ เตนาห อาปทาสุ โข, มหาราช, ถาโม เวทิตพฺโพติฯ สากจฺฉายาติ สํกถายฯ ทุปฺปญฺญสฺส หิ กถา อุทเก เคณฺฑุ วิย อุปฺปลวติ, ปญฺญวโต กเถนฺตสฺส ปฏิภานํ อนนฺตรํ โหติฯ อุทกวิปฺผนฺทิเตเนว หิ มจฺโฉ ขุทฺทโก วา มหนฺโต วาติ ญายติฯ โอจรกาติ เหฏฺฐาจรกาฯ จรา หิ ปพฺพตมตฺถเกน จรนฺตาปิ เหฏฺฐา – จรกาว โหนฺติฯ โอจริตฺวาติ อวจริตฺวา วีมํสิตฺวา, ตํ ตํ ปวตฺติํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ รโชชลฺลนฺติ รชญฺจ ชลฺลญฺจฯ วณฺณรูเปนาติ วณฺณสณฺฐาเนนฯ อิตฺตรทสฺสเนนาติ ลหุกทสฺสเนนฯ วิยญฺชเนนาติ ปริกฺขารภณฺฑเกนฯ ปติรูปโก มตฺติกากุณฺฑโลวาติ สุวณฺณกุณฺฑลปติรูปโก มตฺติกากุณฺฑโลวฯ โลหฑฺฒมาโสติ โลหฑฺฒมาสโกฯ ปฐมํฯ

2. ปญฺจราชสุตฺตวณฺณนา

[123] ทุติเย รูปาติ นีลปีตาทิเภทํ รูปารมฺมณํฯ กามานํ อคฺคนฺติ เอตํ กามานํ อุตฺตมํ เสฏฺฐนฺติ รูปครุโก อาหฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ยโตติ ยทาฯ มนาปปริยนฺตนฺติ มนาปนิปฺผตฺติกํ มนาปโกฏิกํฯ ตตฺถ ทฺเว มนาปานิ ปุคฺคลมนาปํ สมฺมุติมนาปญฺจฯ ปุคฺคลมนาปํ นาม ยํ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส อิฏฺฐํ กนฺตํ โหติ, ตเทว อญฺญสฺส อนิฏฺฐํ อกนฺตํฯ ปจฺจนฺตวาสีนญฺหิ คณฺฑุปฺปาทาปิ อิฏฺฐา โหนฺติ กนฺตา มนาปา, มชฺฌิมเทสวาสีนํ อติเชคุจฺฉาฯ เตสญฺจ โมรมํสาทีนิ อิฏฺฐานิ โหนฺติ, อิตเรสํ ตานิ อติเชคุจฺฉานิฯ อิทํ ปุคฺคลมนาปํฯ อิตรํ สมฺมุติมนาปํฯ

อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ นาม โลเก ปฏิวิภตฺตํ นตฺถิ, วิภชิตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพํฯ วิภชนฺเตน จ น อติอิสฺสรานํ มหาสมฺมตมหาสุทสฺสนธมฺมาโสกาทีนํ วเสน วิภชิตพฺพํฯ เตสญฺหิ ทิปฺปกปฺปมฺปิ อารมฺมณํ อมนาปํ อุปฏฺฐาติฯ อติทุคฺคตานํ ทุลฺลภนฺนปานานํ วเสนปิ น วิภชิตพฺพํฯ เตสญฺหิ กณาชกภตฺตสิตฺถานิปิ ปูติมํสสฺส รโสปิ อติมธุโร อมตสทิโส โหติฯ