เมนู

1. ทหรสุตฺตวณฺณนา

[112] โกสลสํยุตฺตสฺส ปฐเม ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทีติ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต ภควา เตน, เอวํ โสปิ ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิฯ สีโตทกํ วิย อุณฺโหทเกน สมฺโมทิตํ เอกีภาวํ อคมาสิฯ ยาย จ – ‘‘กจฺจิ, โภ โคตม, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โภโต จ โคตมสฺส สาวกานญฺจ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหาโร’’ติอาทิกาย กถาย สมฺโมทิ, ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ, อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย จิรมฺปิ กาลํ สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหรูปโต สริตพฺพภาวโต จ สารณียํฯ สุยฺยมานสุขโต จ สมฺโมทนียํ, อนุสฺสริยมานสุขโต สารณียํฯ ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย สมฺโมทนียํ, อตฺถปริสุทฺธตาย สารณียนฺติ เอวํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา อิโต ปุพฺเพ ตถาคตสฺส อทิฏฺฐตฺตา คุณาคุณวเสน คมฺภีรภาวํ วา อุตฺตานภาวํ วา อชานนฺโต เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ยํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคโต โลกนิสฺสรณภโวกฺกนฺติปญฺหํ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตํ ปุจฺฉิตุํ ภวมฺปิ โนติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ภวมฺปีติ ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺเถ นิปาโต, เตน จ ฉ สตฺถาเร สมฺปิณฺเฑติฯ ยถา ปูรณาทโย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธมฺหา’’ติ ปฏิชานนฺติ, เอวํ ภวมฺปิ นุ ปฏิชานาตีติ อตฺโถฯ อิทํ ปน ราชา น อตฺตโน ลทฺธิยา, โลเก มหาชเนน คหิตปฏิญฺญาวเสน ปุจฺฉติฯ อถ ภควา พุทฺธสีหนาทํ นทนฺโต ยํ หิ ตํ มหาราชาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อหํ หิ มหาราชาติ อนุตฺตรํ สพฺพเสฏฺฐํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตํ สมฺมาสมฺโพธิํ อหํ อภิสมฺพุทฺโธติ อตฺโถฯ

สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชูปคมเนน สมณา, ชาติวเสน พฺราหฺมณาฯ สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโนฯ สฺเวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ คณิโนฯ อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ คณาจริยาฯ ญาตาติ ปญฺญาตา ปากฏาฯ ‘‘อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสนฺตี’’ติ เอวํ สมุคฺคโต ยโส เอเตสํ อตฺถีติ ยสสฺสิโนฯ ติตฺถกราติ ลทฺธิกราฯ สาธุสมฺมตาติ ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ เอวํ สมฺมตาฯ พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺสฯ ปูรโณติอาทีนิ เตสํ นามโคตฺตานิฯ ปูรโณติ หิ นามเมวฯ ตถา, มกฺขลีติฯ โส ปน โคสาลาย ชาตตฺตา โคสาโลติ วุตฺโตฯ นาฏปุตฺโตติ นาฏสฺส ปุตฺโตฯ เพลฏฺฐปุตฺโตติ เพลฏฺฐสฺส ปุตฺโตฯ กจฺจายโนติ ปกุธสฺส โคตฺตํฯ เกสกมฺพลสฺส ธารณโต อชิโต เกสกมฺพโลติ วุตฺโตฯ

เตปิ มยาติ กปฺปโกลาหลํ พุทฺธโกลาหลํ จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ ตีณิ โกลาหลานิฯ ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ กปฺปโกลาหลํ นาม โหติ – ‘‘อิโต วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก โลโก วินสฺสิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา, ภาเวถ, กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺข’’นฺติ มนุสฺสปฺปเถ เทวตา โฆเสนฺติโย วิจรนฺติฯ ‘‘วสฺสสหสฺสมตฺถเก ปน พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ พุทฺธโกลาหลํ นาม โหติ – ‘‘อิโต วสฺสสหสฺสมตฺถเก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิตฺวา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺเนน สงฺฆรตเนน ปริวาริโต ธมฺมํ เทเสนฺโต วิจริสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆเสนฺติฯ ‘‘วสฺสสตมตฺถเก ปน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม โหติ – ‘‘อิโต วสฺสสตมตฺถเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จตุทฺทีปิสฺสโร สหสฺส ปุตฺตปริวาโร เวหาสงฺคโม จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆเสนฺติฯ

อิเมสุ ตีสุ โกลาหเลสุ อิเม ฉ สตฺถาโร พุทฺธโกลาหลํ สุตฺวา อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา จินฺตามาณิวิชฺชาทีนิ อุคฺคณฺหิตฺวา – ‘‘มยํ พุทฺธมฺหา’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา มหาชนปริวุตา ชนปทํ วิจรนฺตา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิยํ ปตฺตาฯ เตสํ อุปฏฺฐากา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘มหาราช, ปูรโณ กสฺสโป…เป.… อชิโต เกสกมฺพโล พุทฺโธ กิร สพฺพญฺญู กิรา’’ติ อาโรเจสุํฯ

ราชา ‘‘ตุมฺเหว เน นิมนฺเตตฺวา อาเนถา’’ติ อาห ฯ เต คนฺตฺวา เตหิ, ‘‘ราชา โว นิมนฺเตติฯ รญฺโญ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตา คนฺตุํ น อุสฺสหนฺติ, ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานา อุปฏฺฐากานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถาย อธิวาเสตฺวา สพฺเพ เอกโตว อคมํสุฯ ราชา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ‘‘นิสีทนฺตู’’ติ อาหฯ นิคฺคุณานํ อตฺตภาเว ราชุสฺมา นาม ผรติ, เต มหารเหสุ อาสเนสุ นิสีทิตุํ อสกฺโกนฺตา ผลเกสุ เจว ภูมิยํ จ นิสีทิํสุฯ

ราชา ‘‘เอตฺตเกเนว นตฺถิ เตสํ อนฺโต สุกฺกธมฺโม’’ติ วตฺวา อาหารํ อทตฺวาว ตาลโต ปติตํ มุคฺคเรน โปเถนฺโต วิย ‘‘ตุมฺเห พุทฺธา, น พุทฺธา’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ เต จินฺตยิํสุ – ‘‘สเจ ‘พุทฺธมฺหา’ติ วกฺขาม, ราชา พุทฺธวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺเต ‘ตุมฺเห มยํ พุทฺธาติ มหาชนํ วญฺเจตฺวา อาหิณฺฑถา’ติ ชิวฺหมฺปิ ฉินฺทาเปยฺย, อญฺญมฺปิ อนตฺถํ กเรยฺยา’’ติ สกปฏิญฺญาย เอว ‘น มยํ พุทฺธา’ติ วทิํสุฯ อถ เน ราชา เคหโต นิกฑฺฒาเปสิฯ เต ราชฆรโต นิกฺขนฺเต อุปฏฺฐากา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ อาจริยา ราชา ตุมฺเห ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา สกฺการสมฺมานํ อกาสี’’ติ? ราชา ‘‘พุทฺธา ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิ, ตโต มยํ – ‘‘สเจ อยํ ราชา พุทฺธวิสเย ปญฺหํ กถิยมานํ อชานนฺโต อมฺเหสุ มนํ ปโทเสสฺสติ, พหุํ อปุญฺญํ ปสวิสฺสตี’’ติ รญฺโญ อนุกมฺปาย ‘น มยํ พุทฺธา’ติ วทิมฺหา, มยํ ปน พุทฺธา เอว, อมฺหากํ พุทฺธภาโว, อุทเกน โธวิตฺวาปิ หริตุํ น สกฺกาติฯ อิติ พหิทฺธา ‘พุทฺธมฺหา’ติ อาหํสุ – รญฺโญ สนฺติเก ‘น มยํ พุทฺธา’ติ วทิํสูติ, อิทํ คเหตฺวา ราชา เอวมาหฯ ตตฺถ กิํ ปน ภวํ โคตโม ทหโร เจว ชาติยา, นโว จ ปพฺพชฺชายาติ อิทํ อตฺตโน ปฏิญฺญํ คเหตฺวา วทติฯ ตตฺถ กินฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ เอเต ชาติมหลฺลกา จ จิรปพฺพชิตา จ ‘‘พุทฺธมฺหา’’ติ น ปฏิชานนฺติ, ภวํ โคตโม ชาติยา จ ทหโร ปพฺพชฺชาย จ นโว กิํ ปฏิชานาติ? มา ปฏิชานาหีติ อตฺโถฯ

น อุญฺญาตพฺพาติ น อวชานิตพฺพาฯ น ปริโภตพฺพาติ น ปริภวิตพฺพาฯ กตเม จตฺตาโรติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ขตฺติโยติ ราชกุมาโรฯ อุรโคติ อาสีวิโสฯ อคฺคีติ อคฺคิเยวฯ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ ปน ปเท เทสนากุสลตาย อตฺตานํ อพฺภนฺตรํ กตฺวา สีลวนฺตํ ปพฺพชิตํ ทสฺเสติฯ

เอตฺถ จ ทหรํ ราชกุมารํ ทิสฺวา, อุกฺกมิตฺวา มคฺคํ อเทนฺโต, ปารุปนํ อนปเนนฺโต, นิสินฺนาสนโต อนุฏฺฐหนฺโต, หตฺถิปิฏฺฐาทีหิ อโนตรนฺโต, เหฏฺฐา กตฺวา มญฺญนวเสน อญฺญมฺปิ เอวรูปํ อนาจารํ กโรนฺโต ขตฺติยํ อวชานาติ นามฯ ‘‘ภทฺทโก วตายํ ราชกุมาโร, มหากณฺโฑ มโหทโร – กิํ นาม ยํกิญฺจิ โจรูปทฺทวํ วูปสเมตุํ ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเน รชฺชํ อนุสาสิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปริโภติ นามฯ อญฺชนิสลากมตฺตมฺปิ อาสีวิสโปตกํ กณฺณาทีสุ ปิฬนฺธนฺโต องฺคุลิมฺปิ ชิวฺหมฺปิ ฑํสาเปนฺโต อุรคํ อวชานาติ นาม ฯ ‘‘ภทฺทโก วตายํ อาสีวิโส อุทกเทฑฺฑุโภ วิย กิํ นาม กิญฺจิเทว ฑํสิตุํ กสฺสจิเทว กาเย วิสํ ผริตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปริโภติ นามฯ ขชฺโชปนกมตฺตมฺปิ อคฺคิํ คเหตฺวา หตฺเถน กีฬนฺโต ภณฺฑุกฺขลิกาย ขิปนฺโต จูฬาย วา สยนปิฏฺฐสาฏกปสิพฺพกาทีสุ วา ฐเปนฺโต อคฺคิํ อวชานาติ นามฯ ‘‘ภทฺทโก วตายํ อคฺคิ กตรํ นุ โข ยาคุภตฺตํ ปจิสฺสติ, กตรํ มจฺฉมํสํ, กสฺส สีตํ วิโนเทสฺสตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปริโภติ นามฯ ทหรสามเณรมฺปิ ปน ทิสฺวา อุกฺกมิตฺวา มคฺคํ อเทนฺโตติ ราชกุมาเร วุตฺตํ อนาจารํ กโรนฺโต ภิกฺขุํ อวชานาติ นามฯ ‘‘ภทฺทโก วตายํ สามเณโร มหากณฺโฐ มโหทโร ยํกิญฺจิ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตุํ ยํกิญฺจิ อรญฺญํ อชฺโฌคาเหตฺวา วสิตุํ สกฺขิสฺสติ, สงฺฆตฺเถรกาเล มนาโป ภวิสฺสตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปริโภติ นามฯ ตํ สพฺพมฺปิ น กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต น อุญฺญาตพฺโพ น ปริโภตพฺโพติ อาหฯ

เอตทโวจาติ เอตํ คาถาพนฺธํ อโวจฯ คาถา จ นาเมตา ตทตฺถทีปนาปิ โหนฺติ วิเสสตฺถทีปนาปิ, ตตฺริมา ตทตฺถมฺปิ วิเสสตฺถมฺปิ ทีเปนฺติเยวฯ ตตฺถ ขตฺติยนฺติ เขตฺตานํ อธิปติํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เขตฺตานํ อธิปตีติ โข, วาเสฏฺฐ, ‘ขตฺติโย ขตฺติโย’ตฺเวว ทุติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.131)ฯ ชาติสมฺปนฺนนฺติ ตาเยว ขตฺติยชาติยา ชาติสมฺปนฺนํฯ อภิชาตนฺติ ตีณิ กุลานิ อติกฺกมิตฺวา ชาตํฯ

ฐานํ หีติ การณํ วิชฺชติฯ มนุชินฺโทติ มนุสฺสเชฏฺฐโกฯ ราชทณฺเฑนาติ รญฺโญ อุทฺธฏทณฺเฑน, โส อปฺปโก นาม น โหติ, ทสสหสฺสวีสติสหสฺสปฺปมาโณ โหติเยวฯ

ตสฺมิํ ปกฺกมเต ภุสนฺติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล พลวอุปกฺกมํ อุปกฺกมติฯ รกฺขํ ชีวิตมตฺตโนติ อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขมาโน ตํ ขตฺติยํ ปริวชฺเชยฺย น ฆฏฺเฏยฺยฯ

อุจฺจาวเจหีติ นานาวิเธหิฯ วณฺเณหีติ สณฺฐาเนหิฯ เยน เยน หิ วณฺเณน จรนฺโต โคจรํ ลภติ, ยทิ สปฺปวณฺเณน, ยทิ เทฑฺฑุภวณฺเณน, ยทิ ธมนิวณฺเณน, อนฺตมโส กลนฺทกวณฺเณนปิ จรติเยวฯ อาสชฺชาติ ปตฺวาฯ พาลนฺติ เยน พาเลน ฆฏฺฏิโต, ตํ พาลํ นรํ วา นาริํ วา ฑํเสยฺยฯ

ปหูตภกฺขนฺติ พหุภกฺขํฯ อคฺคิสฺส หิ อภกฺขํ นาม นตฺถิฯ ชาลินนฺติ ชาลวนฺตํฯ ปาวกนฺติ อคฺคิํฯ ปาวคนฺติปิ ปาโฐฯ กณฺหวตฺตนินฺติ วตฺตนีติ มคฺโค, อคฺคินา คตมคฺโค กณฺโห โหติ กาฬโก, ตสฺมา ‘‘กณฺหวตฺตนี’’ติ วุจฺจติฯ

มหา หุตฺวานาติ มหนฺโต หุตฺวาฯ อคฺคิ หิ เอกทา ยาวพฺรหฺมโลกปฺปมาโณปิ โหติฯ ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหาติ ตตฺถ อคฺคินา ทฑฺฒวเน ปาโรหา ชายนฺติฯ ปาโรหาติ ติณรุกฺขาทโย วุจฺจนฺติฯ เต หิ อคฺคินา ทฑฺฒฏฺฐาเน มูลมตฺเตปิ อวสิฏฺเฐ ปาทโต โรหนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปาโรหา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปุน โรหนตฺเถน วา ปาโรหาฯ อโหรตฺตานมจฺจเยติ รตฺตินฺทิวานํ อติกฺกเมฯ นิทาเฆปิ เทเว วุฏฺฐมตฺเต ชายนฺติฯ

ภิกฺขุ ฑหติ เตชสาติ เอตฺถ อกฺโกสนฺตํ ปจฺจกฺโกสนฺโต ภณฺฑนฺตํ ปฏิภณฺฑนฺโต ปหรนฺตํ ปฏิปหรนฺโต ภิกฺขุ นาม กิญฺจิ ภิกฺขุเตชสา ฑหิตุํ น สกฺโกติฯ โย ปน อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกสติ, ภณฺฑนฺตํ น ปฏิภณฺฑติฯ ปหรนฺตํ น ปฏิปหรติ, ตสฺมิํ วิปฺปฏิปนฺโน ตสฺส สีลเตเชน ฑยฺหติฯ เตเนเวตํ วุตฺตํฯ น ตสฺส ปุตฺตา ปสโวติ ตสฺส ปุตฺตธีตโรปิ โคมหิํสกุกฺกุฏสูกราทโย ปสโวปิ น ภวนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ทายาทา วินฺทเร ธนนฺติ ตสฺส ทายาทาปิ ธนํ น วินฺทนฺติฯ ตาลาวตฺถู ภวนฺติ เตติ เต ภิกฺขุเตชสา ทฑฺฒา วตฺถุมตฺตาวสิฏฺโฐ มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย ภวนฺติ, ปุตฺตธีตาทิวเสน น วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา สมณเตเชน ทฑฺฒา มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย อวิรุฬฺหิธมฺมา ภวนฺติ, ตสฺมาฯ สมฺมเทว สมาจเรติ สมฺมา สมาจเรยฺยฯ สมฺมา สมาจรนฺเตน ปน กิํ กาตพฺพนฺติ? ขตฺติยํ ตาว นิสฺสาย ลทฺธพฺพํ คามนิคมยานวาหนาทิอานิสํสํ, อุรคํ นิสฺสาย ตสฺส กีฬาปเนน ลทฺธพฺพํ วตฺถหิรญฺญสุวณฺณาทิอานิสํสํ อคฺคิํ นิสฺสาย ตสฺสานุภาเวน ปตฺตพฺพํ ยาคุภตฺตปจนสีตวิโนทนาทิอานิสํสํ, ภิกฺขุํ นิสฺสาย ตสฺส วเสน ปตฺตพฺพํ อสุตสวนสุตปริโยทปน-สคฺคมคฺคาธิคมาทิอานิสํสํ สมฺปสฺสมาเนน ‘‘เอเต นิสฺสาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาโร อาทีนโว อตฺถิฯ กิํ อิเมหี’’ติ? น สพฺพโส ปหาตพฺพาฯ อิสฺสริยตฺถิเกน ปน วุตฺตปฺปการํ อวชานนญฺจ ปริภวนญฺจ อกตฺวา ปุพฺพุฏฺฐายิปจฺฉานิปาติตาทีหิ อุปาเยหิ ขตฺติยกุมาโร โตเสตพฺโพ, เอวํ ตโต อิสฺสริยํ อธิคมิสฺสติฯ อหิตุณฺฑิเกน อุรเค วิสฺสาสํ อกตฺวา นาควิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา อชปเทน ทณฺเฑน คีวาย คเหตฺวา วิสหเรน มูเลน ทาฐา โธวิตฺวา เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา กีฬาเปนฺเตน จริตพฺพํฯ เอวํ ตํ นิสฺสาย ฆาสจฺฉาทนาทีนิ ลภิสฺสติฯ ยาคุปจนาทีนิ กตฺตุกาเมน อคฺคิํ วิสฺสาเสน ภณฺฑุกฺขลิกาทีสุ อปกฺขิปิตฺวา หตฺเถหิ อนามสนฺเตน โคมยจุณฺณาทีหิ ชาเลตฺวา ยาคุปจนาทีนิ กตฺตพฺพานิ, เอวํ ตํ นิสฺสาย อานิสํสํ ลภิสฺสติฯ อสุตสวนาทีนิ ปตฺถยนฺเตนปิ ภิกฺขุํ อติวิสฺสาเสน เวชฺชกมฺมนวกมฺมาทีสุ อโยเชตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, เอวํ ตํ นิสฺสาย อสุตปุพฺพํ พุทฺธวจนํ อสุตปุพฺพํ ปญฺหาวินิจฺฉยํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโย ฉ กามสคฺคานิ นว จ พฺรหฺมโลเก ปตฺวา อมตมหานิพฺพานทสฺสนมฺปิ ลภิสฺสตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย สมฺมเทว สมาจเรติ อาหฯ

เอตทโวจาติ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน ปสาทํ อาวิกโรนฺโต เอตํ ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ อภิกฺกนฺตนฺติ อภิกนฺตํ อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา’’ติฯ

เอเกน อตฺตโน ปสาทํ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโท’’ติฯ

ตโต ปรํ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติฯ ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ อโธมุขฐปิตํ, เหฏฺฐามุขชาตํ วาฯ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺยฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิฉาทิตํฯ วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺยฯ มูฬฺหสฺสาติ ทิสามูฬฺหสฺสฯ มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘เอส มคฺโค’’ติ วเทยฺยฯ อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสี อฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑ เมฆปฏเลหิ จตุรงฺเค ตเมฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺเม ปติตํ มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน, ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภุติ มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตน, ยถา อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธกาเร นิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตํ ธาเรนฺเตน มยฺหํ ภควตา เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโตติฯ

เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ กโรนฺโต เอสาหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํฯ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ ภควนฺตญฺจ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ อิมํ รตนตฺตยํ สรณํ คจฺฉามิฯ อุปาสกํ มํ, ภนฺเต, ภควา ธาเรตูติ มํ ภควา ‘อุปาสโก อย’นฺติ เอวํ ธาเรตุ, ชานาตูติ อตฺโถฯ อชฺชตคฺเคติ อชฺชตํ อาทิํ กตฺวาฯ อชฺชทคฺเคติ วา ปาโฐ, ท-กาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ ภควา ธาเรตูติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สามญฺญผลสุตฺเต สพฺพากาเรน วุตฺโตติฯ ปฐมํฯ

2. ปุริสสุตฺตวณฺณนา

[113] ทุติเย อภิวาเทตฺวาติ ปุริมสุตฺเต สรณคตตฺตา อิธ อภิวาเทสิฯ อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ โลภาทีสุ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภ, ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส, มุยฺหนลกฺขโณ โมโหติฯ หิํสนฺตีติ วิเหเฐนฺติ นาเสนฺติ วินาเสนฺติฯ อตฺตสมฺภูตาติ อตฺตนิ สมฺภูตาฯ ตจสารํว สมฺผลนฺติ ยถา ตจสารํ เวฬุํ วา นฬํ วา อตฺตโน ผลํ หิํสติ วินาเสติ, เอวํ หิํสนฺติ วินาเสนฺตีติฯ ทุติยํฯ

3. ชรามรณสุตฺตวณฺณนา

[114] ตติเย อญฺญตฺร ชรามรณาติ ชรามรณโต มุตฺโต นาม อตฺถีติ วุจฺจติฯ ขตฺติยมหาสาลาติ ขตฺติยมหาสาลา นาม มหาสารปฺปตฺตา ขตฺติยาฯ เยสํ หิ ขตฺติยานํ เหฏฺฐิมนฺเตน โกฏิสตํ นิธานคตํ โหติ, ตโย กหาปณกุมฺภา วลญฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสิํ กตฺวา ฐปิตา โหนฺติ, เต ขตฺติยมหาสาลา นามฯ เยสํ พฺราหฺมณานํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิยฑฺโฒ กหาปณกุมฺโภ วลญฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสิํ กตฺวา ฐปิโต โหติ, เต พฺราหฺมณมหาสาลา นามฯ เยสํ คหปตีนํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, กหาปณกุมฺโภ วลญฺชนตฺถาย เคหมชฺเฌ ราสิํ กตฺวา ฐปิโต โหติ, เต คหปติมหาสาลา นามฯ

อฑฺฒาติ อิสฺสราฯ นิธานคตธนสฺส มหนฺตตาย มหทฺธนาฯ สุวณฺณรชตภาชนาทีนํ อุปโภคภณฺฑานํ มหนฺตตาย มหาโภคาฯ อนิธานคตสฺส ชาตรูปรชตสฺส ปหูตตาย, ปหูตชาตรูปรชตา ฯ วิตฺตูปกรณสฺส ตุฏฺฐิกรณสฺส ปหูตตาย ปหูตวิตฺตูปกรณาฯ โคธนาทีนญฺจ สตฺตวิธธญฺญานญฺจ ปหูตตาย ปหูตธนธญฺญาฯ เตสมฺปิ ชาตานํ นตฺถิ อญฺญตฺร ชรามรณาติ เตสมฺปิ เอวํ อิสฺสรานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ นตฺถิ อญฺญตฺร ชรามรณา, ชาตตฺตาเยว ชรามรณโต โมกฺโข นาม นตฺถิ, อนฺโตชรามรเณเยว โหติฯ