โสรโตติ โสรจฺเจน สมนฺนาคโตฯ ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโนฯ สตฺถุวณฺณาภโตติ สตฺถารา อาภตวณฺโณฯ สตฺถา หิ อฏฺฐปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ‘‘เสวถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.371) นเยน เถรสฺส วณฺณํ อาหรีติ เถโร อาภตวณฺโณ นาม โหติฯ กาลํ กงฺขตีติ ปรินิพฺพานกาลํ ปตฺเถติฯ ขีณาสโว หิ เนว มรณํ อภินนฺทติ, น ชีวิตํ ปตฺเถติ, ทิวสสงฺเขปํ เวตนํ คเหตฺวา ฐิตปุริโส วิย กาลํ ปน ปตฺเถติ, โอโลเกนฺโต ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ เตเนวาห –
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’’ติฯ (เถรคา. 1001-1002); นวมํ;
10. นานาติตฺถิยสาวกสุตฺตวณฺณนา
[111] ทสเม นานาติตฺถิยสาวกาติ เต กิร กมฺมวาทิโน อเหสุํ, ตสฺมา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา, เต ‘‘อตฺตโน อตฺตโน สตฺถริ ปสาเทน นิพฺพตฺตมฺหา’’ติ สญฺญิโน หุตฺวา ‘‘คจฺฉาม ทสพลสฺส สนฺติเก ฐตฺวา อมฺหากํ สตฺถารานํ วณฺณํ กเถสฺสามา’’ติ อาคนฺตฺวา ปจฺเจกคาถาหิ กถยิํสุฯ ตตฺถ ฉินฺทิตมาริเตติ ฉินฺทิเต จ มาริเต จฯ หตชานีสูติ โปถเน จ ธนชานีสุ จฯ ปุญฺญํ วา ปนาติ อตฺตโน ปุญฺญมฺปิ น สมนุปสฺสติ, สงฺเขปโต ปุญฺญาปุญฺญานํ วิปาโก นตฺถีติ วทติฯ ส เว วิสฺสาสมาจิกฺขีติ โส – ‘‘เอวํ กตปาปานมฺปิ กตปุญฺญานมฺปิ วิปาโก นตฺถี’’ติ วทนฺโต สตฺตานํ วิสฺสาสํ อวสฺสยํ ปติฏฺฐํ อาจิกฺขติ, ตสฺมา มานนํ วนฺทนํ ปูชนํ อรหตีติ วทติฯ
ตโปชิคุจฺฉายาติ กายกิลมถตเปน ปาปชิคุจฺฉเนนฯ สุสํวุตตฺโตติ สมนฺนาคโต ปิหิโต วาฯ เชคุจฺฉีติ ตเปน ปาปชิคุจฺฉโกฯ นิปโกติ ปณฺฑิโตฯ จาตุยามสุสํวุโตติ จาตุยาเมน สุสํวุโตฯ จาตุยาโม นาม สพฺพวาริวาริโต จ โหติ สพฺพวาริยุตฺโต จ สพฺพวาริธุโต จ สพฺพวาริผุโฏ จาติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาสาฯ ตตฺถ สพฺพวาริวาริโตติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถฯ
โส กิร สีโตทเก สตฺตสญฺญี โหติ , ตสฺมา ตํ น วลญฺเชติฯ สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุโตฯ สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป ฯ สพฺพวาริผุโฏติ สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐฯ ทิฏฺฐํ สุตญฺจ อาจิกฺขนฺติ ทิฏฺฐํ ‘‘ทิฏฺฐํ เม’’ติ สุตํ ‘‘สุตํ เม’’ติ อาจิกฺขนฺโต, น นิคุหนฺโตฯ น หิ นูน กิพฺพิสีติ เอวรูโป สตฺถา กิพฺพิสการโก นาม น โหติฯ
นานาติตฺถิเยติ โส กิร นานาติตฺถิยานํเยว อุปฏฺฐาโก, ตสฺมา เต อารพฺภ วทติฯ ปกุธโก กาติยาโนติ ปกุโธ กจฺจายโนฯ นิคณฺโฐติ นาฏปุตฺโตฯ มกฺขลิปูรณาเสติ มกฺขลิ จ ปูรโณ จฯ สามญฺญปฺปตฺตาติ สมณธมฺเม โกฏิปฺปตฺตาฯ น หิ นูน เตติ สปฺปุริเสหิ น ทูเร, เตเยว โลเก สปฺปุริสาติ วทติฯ ปจฺจภาสีติ ‘‘อยํ อาโกฏโก อิเมสํ นคฺคนิสฺสิริกานํ ทสพลสฺส สนฺติเก ฐตฺวา วณฺณํ กเถตีติ เตสํ อวณฺณํ กเถสฺสามี’’ติ ปติอภาสีติฯ
ตตฺถ สหาจริเตนาติ สห จริตมตฺเตนฯ ฉโว สิคาโลติ ลามโก กาลสิคาโลฯ โกตฺถุโกติ ตสฺเสว เววจนํฯ สงฺกสฺสราจาโรติ อาสงฺกิตสมาจาโรฯ น สตํ สริกฺโขติ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ สทิโส น โหติ, กิํ ตฺวํ กาลสิคาลสทิเส ติตฺถิเย สีเห กโรสีติ?
อนฺวาวิสิตฺวาติ ‘‘อยํ เอวรูปานํ สตฺถารานํ อวณฺณํ กเถติ, เตเนว นํ มุเขน วณฺณํ กถาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส สรีเร อนุอาวิสิ อธิมุจฺจิ, เอวํ อนฺวาวิสิตฺวาฯ อายุตฺตาติ ตโปชิคุจฺฉเน ยุตฺตปยุตฺตาฯ ปาลยํ ปวิเวกิยนฺติ ปวิเวกํ ปาลยนฺตาฯ เต กิร ‘‘นฺหาปิตปวิเวกํ ปาเลสฺสามา’’ติ สยํ เกเส ลุญฺจนฺติฯ ‘‘จีวรปวิเวกํ ปาเตสฺสามา’’ติ นคฺคา วิจรนฺติฯ ‘‘ปิณฺฑปาตปวิเวกํ ปาเลสฺสามา’’ติ สุนขา วิย ภูมิยํ วา ภุญฺชนฺติ หตฺเถสุ วาฯ ‘‘เสนาสนปวิเวกํ ปาเลสฺสามา’’ติ กณฺฏกเสยฺยาทีนิ กปฺเปนฺติฯ รูเป นิวิฏฺฐาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ รูเป ปติฏฺฐิตาฯ เทวโลกาภินนฺทิโนติ เทวโลกปตฺถนกามาฯ มาติยาติ มจฺจา, เต เว มจฺจา ปรโลกตฺถาย สมฺมา อนุสาสนฺตีติ วทติฯ
อิติ วิทิตฺวาติ ‘‘อยํ ปฐมํ เอเตสํ อวณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ วณฺณํ กเถติ, โก นุ โข เอโส’’ติ อาวชฺเชนฺโต ชานิตฺวาวฯ เย จนฺตลิกฺขสฺมิํ ปภาสวณฺณาติ เย อนฺตลิกฺเข จนฺโทภาสสูริโยภาสสญฺฌาราคอินฺทธนุตารกรูปานํ ปภาสวณฺณาฯ สพฺเพว เต เตติ สพฺเพว เต ตยาฯ นมุจีติ มารํ อาลปติฯ อามิสํว มจฺฉานํ วธาย ขิตฺตาติ ยถา มจฺฉานํ วธตฺถาย พฬิสลคฺคํ อามิสํ ขิปติ, เอวํ ตยา ปสํสมาเนน เอเต รูปา สตฺตานํ วธาย ขิตฺตาติ วทติฯ
มาณวคามิโยติ อยํ กิร เทวปุตฺโต พุทฺธุปฏฺฐาโกฯ ราชคหียานนฺติ ราชคหปพฺพตานํฯ เสโตติ เกลาโสฯ อฆคามินนฺติ อากาสคามีนํฯ อุทธินนฺติ อุทกนิธานานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ราชคหียานํ ปพฺพตานํ วิปุโล เสฏฺโฐ, หิมวนฺตปพฺพตานํ เกลาโส, อากาสคามีนํ อาทิจฺโจ, อุทกนิธานานํ สมุทฺโท, นกฺขตฺตานํ จนฺโท, เอวํ สเทวกสฺส โลกสฺส พุทฺโธ เสฏฺโฐติฯ ทสมํฯ
นานาติตฺถิยวคฺโค ตติโยฯ
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
เทวปุตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
3. โกสลสํยุตฺตํ
1. ปฐมวคฺโค
