สุนกฺขตฺตวตฺถุวณฺณนา

[1] เอวํ เม สุตํ…เป.… มลฺเลสุ วิหรตีติ ปาถิกสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ มลฺเลสุ วิหรตีติ มลฺลา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘มลฺลา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ มลฺเลสุ ชนปเทฯ ‘‘อนุปิยํ นาม มลฺลานํ นิคโม’’ติ อนุปิยนฺติ เอวํนามโก มลฺลานํ ชนปทสฺส เอโก นิคโม, ตํ โคจรคามํ กตฺวา เอกสฺมิํ ฉายูทกสมฺปนฺเน วนสณฺเฑ วิหรตีติ อตฺโถฯ อโนปิยนฺติปิ ปาโฐฯ ปาวิสีติ ปวิฏฺโฐฯ ภควา ปน น ตาว ปวิฏฺโฐ, ปวิสิสฺสามีติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน ปาวิสีติ วุตฺโตฯ ยถา กิํ, ยถา ‘‘คามํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโต ปุริโส ตํ คามํ อปตฺโตปิ ‘‘กุหิํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํฯ เอตทโหสีติ คามสมีเป ฐตฺวา สูริยํ โอโลเกนฺตสฺส เอตทโหสิฯ อติปฺปโค โขติ อติวิย ปโค โข, น ตาว กุเลสุ ยาคุภตฺตํ นิฏฺฐิตนฺติฯ กิํ ปน ภควา กาลํ อชานิตฺวา นิกฺขนฺโตติ? น อชานิตฺวาฯ ปจฺจูสกาเลเยว หิ ภควา ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา โลกํ โวโลเกนฺโต ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ ภคฺควโคตฺตํ ฉนฺนปริพฺพาชกํ ทิสฺวา ‘‘อชฺชาหํ อิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส มยา ปุพฺเพ กตการณํ สมาหริตฺวา ธมฺมํ กเถสฺสามิ, สา ธมฺมกถา อสฺส มยิ ปสาทปฺปฏิลาภวเสน สผลา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวาว ปริพฺพาชการามํ ปวิสิตุกาโม อติปฺปโคว นิกฺขมิฯ ตสฺมา ตตฺถ ปวิสิตุกามตาย เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ

[2] เอตทโวจาติ ภควนฺตํ ทิสฺวา มานถทฺธตํ อกตฺวา สตฺถารํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เอตํ เอตุ โข, ภนฺเตติอาทิกํ วจนํ อโวจฯ อิมํ ปริยายนฺติ อิมํ วารํ, อชฺช อิมํ อาคมนวารนฺติ อตฺโถฯ กิํ ปน ภควา ปุพฺเพปิ ตตฺถ คตปุพฺโพติ? น คตปุพฺโพ, โลกสมุทาจารวเสน ปน เอวมาหฯ โลกิยา หิ จิรสฺสํ อาคตมฺปิ อนาคตปุพฺพมฺปิ มนาปชาติกํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต ภวํ อาคโต, จิรสฺสํ ภวํ อาคโต, กถํ เต อิธาคมนมคฺโค ญาโต, กิํ มคฺคมูฬฺโหสี’’ติอาทีนิ วทนฺติฯ ตสฺมา อยมฺปิ โลกสมุทาจารวเสน เอวมาหาติ เวทิตพฺโพฯ อิทมาสนนฺติ อตฺตโน นิสินฺนาสนํ ปปฺโผเฏตฺวา สมฺปาเทตฺวา ททมาโน เอวมาหฯ สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโตติ สุนกฺขตฺโต นาม ลิจฺฉวิราชปุตฺโตฯ โส กิร ตสฺส คิหิสหาโย โหติ, กาเลน กาลํ ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ ปจฺจกฺขาโตติ ‘‘ปจฺจกฺขามิ ทานาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ น ทานาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ เอวํ ปฏิอกฺขาโต นิสฺสฏฺโฐ ปริจฺจตฺโตฯ

[3] ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสาติ ภควา เม สตฺถา ‘‘ภควโต อหํ โอวาทํ ปฏิกโรมี’’ติ เอวํ อปทิสิตฺวาฯ โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสีติ ยาจโก วา ยาจิตกํ ปจฺจาจิกฺเขยฺย, ยาจิตโก วา ยาจกํฯ ตฺวํ ปน เนว ยาจโก น ยาจิตโก, เอวํ สนฺเต, โมฆปุริส, โก สนฺโต โก สมาโน กํ ปจฺจาจิกฺขสีติ ทสฺเสติฯ ปสฺส โมฆปุริสาติ ปสฺส ตุจฺฉปุริสฯ ยาวญฺจ เต อิทํ อปรทฺธนฺติ ยตฺตกํ อิทํ ตว อปรทฺธํ, ยตฺตโก เต อปราโธ ตตฺตโก โทโสติ เอวาหํ ภคฺคว ตสฺส โทสํ อาโรเปสินฺติ ทสฺเสติฯ

[4] อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ ปญฺจสีลทสสีลสงฺขาตา มนุสฺสธมฺมาอุตฺตริฯ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํฯ กเต วาติ กตมฺหิ วาฯ ยสฺสตฺถายาติ ยสฺส ทุกฺขกฺขยสฺส อตฺถายฯ

โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺสาติ โส ธมฺโม ตกฺกรสฺส ยถา มยา ธมฺโม เทสิโต, ตถา การกสฺส สมฺมา ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺพวฏฺฏทุกฺขกฺขยาย อมตนิพฺพานสจฺฉิกิริยาย คจฺฉติ, น คจฺฉติ, สํวตฺตติ, น สํวตฺตตีติ ปุจฺฉติฯ ตตฺร สุนกฺขตฺตาติ ตสฺมิํ สุนกฺขตฺต มยา เทสิเต ธมฺเม ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย สํวตฺตมาเน กิํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กตํ กริสฺสติ, โก เตน กเตน อตฺโถฯ ตสฺมิญฺหิ กเตปิ อกเตปิ มม สาสนสฺส ปริหานิ นตฺถิ, เทวมนุสฺสานญฺหิ อมตนิพฺพานสมฺปาปนตฺถาย อหํ ปารมิโย ปูเรสิํ, น ปาฏิหาริยกรณตฺถายาติ ปาฏิหาริยสฺส นิรตฺถกตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺส, โมฆปุริสา’’ติ ทุติยํ โทสํ อาโรเปสิฯ

[5] อคฺคญฺญนฺติ โลกปญฺญตฺติํฯ ‘‘อิทํ นาม โลกสฺส อคฺค’’นฺติ เอวํ ชานิตพฺพมฺปิ อคฺคํ มริยาทํ น ตํ ปญฺญเปตีติ วทติฯ เสสเมตฺถ อนนฺตรวาทานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

[6] อเนกปริยาเยน โขติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํฯ สุนกฺขตฺโต กิร ‘‘ภควโต คุณํ มกฺเขสฺสามิ, ‘‘โทสํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวา ภควโต กถํ สุณนฺโต อปฺปติฏฺโฐ นิรโว อฏฺฐาสิฯ

อถ ภควา – ‘‘สุนกฺขตฺต, เอวํ ตฺวํ มกฺขิภาเว ฐิโต สยเมว ครหํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ มกฺขิภาเว อาทีนวทสฺสนตฺถํ อเนกปริยาเยนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อเนกปริยาเยนาติ อเนกการเณนฯ วชฺชิคาเมติ วชฺชิราชานํ คาเม, เวสาลีนคเร โน วิสหีติ นาสกฺขิฯ โส อวิสหนฺโตติ โส สุนกฺขตฺโต ยสฺส ปุพฺเพ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ กเถนฺตสฺส มุขํ นปฺปโหติ, โส ทานิ เตเนว มุเขน อวณฺณํ กเถติ, อทฺธา อวิสหนฺโต อสกฺโกนฺโต พฺรหฺมจริยํ จริตุํ อตฺตโน พาลตาย อวณฺณํ กเถตฺวา หีนายาวตฺโตฯ พุทฺโธ ปน สุพุทฺโธว, ธมฺโม สฺวากฺขาโตว, สงฺโฆ สุปฺปฏิปนฺโนวฯ เอวํ ตีณิ รตนานิ โถเมนฺตา มนุสฺสา ตุยฺเหว โทสํ ทสฺเสสฺสนฺตีติฯ อิติ โข เตติ เอวํ โข เต, สุนกฺขตฺต, วตฺตาโร ภวิสฺสนฺติฯ ตโต เอวํ โทเส อุปฺปนฺเน สตฺถา อตีตานาคเต อปฺปฏิหตญาโณ, มยฺหํ เอวํ โทโส อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ชานนฺโตปิ ปุเรตรํ น กเถสีติ วตฺตุํ น ลจฺฉสีติ ทสฺเสติฯ

อปกฺกเมวาติ อปกฺกมิเยว, อปกฺกนฺโต วา จุโตติ อตฺโถฯ ยถา ตํ อาปายิโกติ ยถา อปาเย นิพฺพตฺตนารโห สตฺโต อปกฺกเมยฺย, เอวเมว อปกฺกมีติ อตฺโถฯ

โกรกฺขตฺติยวตฺถุวณฺณนา

[7] เอกมิทาหนฺติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? อิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ น กโรตีติ จ อคฺคญฺญํ น ปญฺญเปตีติ จฯ ตตฺถ ‘‘อคฺคญฺญํ น ปญฺญเปตี’’ติ อิทํ ปทํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺเสสฺสติฯ ‘‘ปาฏิหาริยํ น กโรตี’’ติ อิมสฺส ปน ปทสฺส อนุสนฺธิทสฺสนวเสน อยํ เทสนา อารทฺธาฯ

ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอกสฺมิํ อหํฯ สมยนฺติ สมเย, เอกสฺมิํ กาเล อหนฺติ อตฺโถฯ ถูลูสูติ ถูลู นาม ชนปโท, ตตฺถ วิหรามิฯ อุตฺตรกา นามาติ อิตฺถิลิงฺควเสน อุตฺตรกาติ เอวํนามโก ถูลูนํ ชนปทสฺส นิคโม, ตํ นิคมํ โคจรคามํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อเจโลติ นคฺโคฯ โกรกฺขตฺติโยติ อนฺโตวงฺกปาโท ขตฺติโยฯ กุกฺกุรวติโกติ สมาทินฺนกุกฺกุรวโต สุนโข วิย ฆายิตฺวา ขาทติ, อุทฺธนนฺตเร นิปชฺชติ, อญฺญมฺปิ สุนขกิริยเมว กโรติฯ จตุกฺกุณฺฑิโกติ จตุสงฺฆฏฺฏิโต ทฺเว ชาณูนิ ทฺเว จ กปฺปเร ภูมิยํ ฐเปตฺวา วิจรติฯ ฉมานิกิณฺณนฺติ ภูมิยํ นิกิณฺณํ ปกฺขิตฺตํ ฐปิตํฯ ภกฺขสนฺติ ภกฺขํ ยํกิญฺจิ ขาทนียํ โภชนียํฯ มุเขเนวาติ หตฺเถน อปรามสิตฺวา ขาทนียํ มุเขเนว ขาทติ, โภชนียมฺปิ มุเขเนว ภุญฺชติฯ สาธุรูโปติ สุนฺทรรูโปฯ อยํ สมโณติ อยํ อรหตํ สมโณ เอโกติฯ ตตฺถ วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโตฯ เอวํ กิรสฺส ปตฺถนา อโหสิ ‘‘อิมินา สมเณน สทิโส อญฺโญ สมโณ นาม นตฺถิ, อยญฺหิ อปฺปิจฺฉตาย วตฺถํ น นิวาเสติ, ‘เอส ปปญฺโจ’ติ มญฺญมาโน ภิกฺขาภาชนมฺปิ น ปริหรติ, ฉมานิกิณฺณเมว ขาทติ, อยํ สมโณ นามฯ มยํ ปน กิํ สมณา’’ติ? เอวํ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ปจฺฉโต จรนฺโตว อิมํ ปาปกํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสิฯ

เอตทโวจาติ ภควา กิร จินฺเตสิ ‘‘อยํ สุนกฺขตฺโต ปาปชฺฌาสโย, กิํ นุ อิมํ ทิสฺวา จินฺเตสี’’ติ? อเถวํ จินฺเตนฺโต ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘อยํ โมฆปุริโส มาทิสสฺส สพฺพญฺญุโน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต อเจลํ อรหาติ มญฺญติ, อิเธว ทานายํ พาโล นิคฺคหํ อรหตี’’ติ อนิวตฺติตฺวาว เอตํ ตฺวมฺปิ นามาติอาทิวจนมโวจฯ ตตฺถ ตฺวมฺปิ นามาติ ครหตฺเถ ปิกาโรฯ ครหนฺโต หิ นํ ภควา ‘‘ตฺวมฺปิ นามา’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวมฺปิ นาม เอวํ หีนชฺฌาสโย, อหํ สมโณ สกฺยปุตฺติโยติ เอวํ ปฏิชานิสฺสสี’’ติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยฯ กิํ ปน มํ, ภนฺเตติ มยฺหํ, ภนฺเต, กิํ คารยฺหํ ทิสฺวา ภควา ‘‘เอวมาหา’’ติ ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา อาจิกฺขนฺโต ‘‘นนุ เต’’ติอาทิมาหฯ มจฺฉรายตีติ ‘‘มา อญฺญสฺส อรหตฺตํ โหตู’’ติ กิํ ภควา เอวํ อรหตฺตสฺส มจฺฉรายตีติ ปุจฺฉติฯ น โข อหนฺติ อหํ, โมฆปุริส, สเทวกสฺส โลกสฺส อรหตฺตปฺปฏิลาภเมว ปจฺจาสีสามิ, เอตทตฺถเมว เม พหูนิ ทุกฺกรานิ กโรนฺเตน ปารมิโย ปูริตา, น โข อหํ, โมฆปุริส, อรหตฺตสฺส มจฺฉรายามิฯ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตนฺติ น อรหนฺตํ อรหาติ, อรหนฺเต จ อนรหนฺโตติ เอวํ ตสฺส ทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนาฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ปาปกํ ทิฏฺฐิคต’’นฺติ อาหฯ ยํ โข ปนาติ ยํ เอตํ อเจลํ เอวํ มญฺญสิฯ สตฺตมํ ทิวสนฺติ สตฺตเม ทิวเสฯ อลสเกนาติ อลสกพฺยาธินาฯ กาลงฺกริสฺสตีติ อุทฺธุมาตอุทโร มริสฺสติฯ

กาลกญฺจิกาติ เตสํ อสุรานํ นามํฯ เตสํ กิร ติคาวุโต อตฺตภาโว อปฺปมํสโลหิโต ปุราณปณฺณสทิโส กกฺกฏกานํ วิย อกฺขีนิ นิกฺขมิตฺวา มตฺถเก ติฏฺฐนฺติ, มุขํ สูจิปาสกสทิสํ มตฺถกสฺมิํเยว โหติ, เตน โอณมิตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติฯ พีรณตฺถมฺพเกติ พีรณติณตฺถมฺโพ ตสฺมิํ สุสาเน อตฺถิ, ตสฺมา ตํ พีรณตฺถมฺพกนฺติ วุจฺจติฯ

เตนุปสงฺกมีติ ภควติ เอตฺตกํ วตฺวา ตสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา วิหารํ คเต วิหารา นิกฺขมิตฺวา อุปสงฺกมิฯ เยน ตฺวนฺติ เยน การเณน ตฺวํฯ ยสฺมาปิ ภควตา พฺยากโต, ตสฺมาติ อตฺโถฯ มตฺตํ มตฺตนฺติ ปมาณยุตฺตํ ปมาณยุตฺตํฯ ‘‘มนฺตา มนฺตา’’ติปิ ปาโฐ, ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ ยถา สมณสฺส โคตมสฺสาติ ยถา สมณสฺส โคตมสฺส มิจฺฉา วจนํ อสฺส, ตถา กเรยฺยาสีติ อาหฯ

เอวํ วุตฺเต อเจโล สุนโข วิย อุทฺธนฏฺฐาเน นิปนฺโน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺโต กิํ กเถสิ ‘‘สมโณ นาม โคตโม อมฺหากํ เวรี วิสภาโค, สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย มยํ สูริเย อุคฺคเต ขชฺโชปนกา วิย ชาตาฯ สมโณ โคตโม อมฺเห, เอวํ วาจํ วเทยฺย อญฺญถา วาฯ เวริโน ปน กถา นาม ตจฺฉา น โหติ, คจฺฉ ตฺวํ อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุนเทว นิปชฺชิฯ

[8] เอกทฺวีหิกายาติ เอกํ ทฺเวติ วตฺวา คเณสิฯ ยถา ตนฺติ ยถา อสทฺทหมาโน โกจิ คเณยฺย, เอวํ คเณสิฯ เอกทิวสญฺจ ติกฺขตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอโก ทิวโส อตีโต, ทฺเว ทิวสา อตีตาติ อาโรเจสิฯ สตฺตมํ ทิวสนฺติ โส กิร สุนกฺขตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺตาหํ นิราหาโรว อโหสิฯ อถสฺส สตฺตเม ทิวเส เอโก อุปฏฺฐาโก ‘‘อมฺหากํ กุลูปกสมณสฺส อชฺช สตฺตโม ทิวโส เคหํ อนาคจฺฉนฺตสฺส อผาสุ นุ โข ชาต’’นฺติ สูกรมํสํ ปจาเปตฺวา ภตฺตมาทาย คนฺตฺวา ปุรโต ภูมิยํ นิกฺขิปิฯ อเจโล ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส กถา ตจฺฉา วา อตจฺฉา วา โหตุ, อาหารํ ปน ขาทิตฺวา สุหิตสฺส เม มรณมฺปิ สุมรณ’’นฺติ ทฺเว หตฺเถ ชณฺณุกานิ จ ภูมิยํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิปูรํ ภุญฺชิฯ โส รตฺติภาเค ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อลสเกน กาลมกาสิฯ สเจปิ หิ โส ‘‘น ภุญฺเชยฺย’’นฺติ จินฺเตยฺย, ตถาปิ ตํ ทิวสํ ภุญฺชิตฺวา อลสเกน กาลํ กเรยฺยฯ อทฺเวชฺฌวจนา หิ ตถาคตาติฯ

พีรณตฺถมฺพเกติ ติตฺถิยา กิร ‘‘กาลงฺกโต โกรกฺขตฺติโย’’ติ สุตฺวา ทิวสานิ คเณตฺวา อิทํ ตาว สจฺจํ ชาตํ, อิทานิ นํ อญฺญตฺถ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘มุสาวาเทน สมณํ โคตมํ นิคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส สรีรํ วลฺลิยา พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺตา ‘‘เอตฺถ ฉฑฺเฑสฺสาม, เอตฺถ ฉฑฺเฑสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติฯ คตคตฏฺฐานํ องฺคณเมว โหติฯ เต กฑฺฒมานา พีรณตฺถมฺพกสุสานํเยว คนฺตฺวา สุสานภาวํ ญตฺวา ‘‘อญฺญตฺถ ฉฑฺเฑสฺสามา’’ติ อากฑฺฒิํสุฯ อถ เนสํ วลฺลิ ฉิชฺชิตฺถ, ปจฺฉา จาเลตุํ นาสกฺขิํสุฯ เต ตโตว ปกฺกนฺตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พีรณตฺถมฺพเก สุสาเน ฉฑฺเฑสุ’’นฺติฯ

[9] เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? โส กิร จินฺเตสิ ‘‘อวเสสํ ตาว สมณสฺส โคตมสฺส วจนํ สเมติ, มตสฺส ปน อุฏฺฐาย อญฺเญน สทฺธิํ กถนํ นาม นตฺถิ, หนฺทาหํ คนฺตฺวา ปุจฺฉามิฯ สเจ กเถติ, สุนฺทรํฯ