มชฺฌิมสีลวณฺณนา

[11] อิทานิ มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ยถา วา ปเนเก โภนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ สทฺธาเทยฺยานีติ กมฺมญฺจ ผลญฺจ อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ สทฺทหิตฺวา ทินฺนานิฯ ‘อยํ เม ญาตี’ติ วา, ‘มิตฺโต’ติ วา, อิทํ ปฏิกริสฺสติ, อิทํ วา เตน กตปุพฺพนฺติ วา, เอวํ น ทินฺนานีติ อตฺโถฯ เอวํ ทินฺนานิ หิ น สทฺธาเทยฺยานิ นาม โหนฺติ ฯ โภชนานีติ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อตฺถโต ปน สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา จีวรานิ ปารุปิตฺวา เสนาสนานิ เสวมานา คิลานเภสชฺชํ ปริภุญฺชมานาติ สพฺพเมตํ วุตฺตเมว โหติฯ

เสยฺยถิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺสตฺโถ กตโม โส พีชคามภูตคาโม, ยสฺส สมารมฺภํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติฯ ตโต ตํ ทสฺเสนฺโต มูลพีชนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิ, สิงฺคิเวรํ, วจา, วจตฺตํ, อติวิสา, กฏุกโรหิณี, อุสีรํ, ภทฺทมุตฺตกนฺติ เอวมาทิฯ ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธ, ปิลกฺโข, อุทุมฺพโร, กจฺฉโก, กปิตฺถโนติ เอวมาทิฯ ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุ, นโฬ, เวฬูติ เอวมาทิฯ อคฺคพีชํ นาม อชฺชกํ, ผณิชฺชกํ, หิริเวรนฺติ เอวมาทิฯ พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณนฺติ เอวมาทิฯ สพฺพญฺเหตํ รุกฺขโต วิโยชิตํ วิรุหนสมตฺถเมว ‘‘พีชคาโม’’ติ วุจฺจติฯ รุกฺขโต ปน อวิโยชิตํ อสุกฺขํ ‘‘ภูตคาโม’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ภูตคามสมารมฺโภ ปาจิตฺติยวตฺถุ, พีชคามสมารมฺโภ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺโพฯ

[12] สนฺนิธิการปริโภคนฺติ สนฺนิธิกตสฺส ปริโภคํฯ ตตฺถ ทุวิธา กถา, วินยวเสน จ สลฺเลขวเสน จฯ วินยวเสน ตาว ยํ กิญฺจิ อนฺนํ อชฺช ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชุ สนฺนิธิการกํ โหติ, ตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยํ ฯ อตฺตนา ลทฺธํ ปน สามเณรานํ ทตฺวา, เตหิ ลทฺธํ ฐปาเปตฺวา ทุติยทิวเส ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, สลฺเลโข ปน น โหติฯ

ปานสนฺนิธิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ปานํ นาม อมฺพปานาทีนิ อฏฺฐ ปานานิ, ยานิ จ เตสํ อนุโลมานิฯ เตสํ วินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโตฯ

วตฺถสนฺนิธิมฺหิ อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิตํ สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ, อยํ ปริยายกถาฯ นิปฺปริยายโต ปน ติจีวรสนฺตุฏฺเฐน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถํ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺพํฯ สเจ ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ น สกฺโกติ, ยสฺส ปน ทาตุกาโม โหติ, โส อุทฺเทสตฺถาย วา ปริปุจฺฉตฺถาย วา คโต, อาคตมตฺเต ทาตพฺพํ, อทาตุํ น วฏฺฏติฯ จีวเร ปน อปฺปโหนฺเต สติยา ปจฺจาสาย อนุญฺญาตกาลํ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ สูจิสุตฺตจีวรการกานํ อลาเภน ตโต ปรมฺปิ วินยกมฺมํ กตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ชิณฺเณ ปุน อีทิสํ กุโต ลภิสฺสามี’’ติ ปน ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ

ยานสนฺนิธิมฺหิ ยานํ นาม วยฺหํ, รโถ, สกฏํ, สนฺทมานิกา, สิวิกา, ปาฏงฺกีติ; เนตํ ปพฺพชิตสฺส ยานํฯ อุปาหนา ปน ปพฺพชิตสฺส ยานํเยวฯ เอกภิกฺขุสฺส หิ เอโก อรญฺญตฺถาย, เอโก โธตปาทกตฺถายาติ, อุกฺกํสโต ทฺเว อุปาหนสงฺฆาฏา วฏฺฏนฺติฯ ตติยํ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺโพฯ ‘‘อิมสฺมิํ ชิณฺเณ อญฺญํ กุโต ลภิสฺสามี’’ติ หิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ

สยนสนฺนิธิมฺหิ สยนนฺติ มญฺโจฯ เอกสฺส ภิกฺขุโน เอโก คพฺเภ, เอโก ทิวาฐาเนติ อุกฺกํสโต ทฺเว มญฺจา วฏฺฏนฺติฯ ตโต อุตฺตริ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ภิกฺขุโน วา คณสฺส วา ทาตพฺโพ; อทาตุํ น วฏฺฏติฯ สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ

คนฺธสนฺนิธิมฺหิ ภิกฺขุโน กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ สติ คนฺธา วฏฺฏนฺติฯ เต คนฺเธ อาหราเปตฺวา ตสฺมิํ โรเค วูปสนฺเต อญฺเญสํ วา อาพาธิกานํ ทาตพฺพา, ทฺวาเร ปญฺจงฺคุลิฆรธูปนาทีสุ วา อุปเนตพฺพาฯ ‘‘ปุน โรเค สติ ภวิสฺสนฺตี’’ติ ปน ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ

อามิสนฺติ วุตฺตาวเสสํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสยฺยถิทํ, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ – ‘‘ตถารูเป กาเล อุปการาย ภวิสฺสตี’’ติ ติลตณฺฑุลมุคฺคมาสนาฬิเกรโลณมจฺฉมํสวลฺลูรสปฺปิเตลคุฬภาชนาทีนิ อาหราเปตฺวา ฐเปติฯ

โส วสฺสกาเล กาลสฺเสว สามเณเรหิ ยาคุํ ปจาเปตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘สามเณร, อุทกกทฺทเม ทุกฺขํ คามํ ปวิสิตุํ, คจฺฉ อสุกํ กุลํ คนฺตฺวา มยฺหํ วิหาเร นิสินฺนภาวํ อาโรเจหิ; อสุกกุลโต ทธิอาทีนิ อาหรา’’ติ เปเสติฯ ภิกฺขูหิ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, คามํ ปวิสิสฺสถา’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ทุปฺปเวโส, อาวุโส, อิทานิ คาโม’’ติ วทติฯ เต – ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อจฺฉถ ตุมฺเห, มยํ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา อาหริสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติฯ อถ สามเณโรปิ ทธิอาทีนิ อาหริตฺวา ภตฺตญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ, ตํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อุปฏฺฐากา ภตฺตํ ปหิณนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ ภุญฺชติฯ อถ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ คีวายามกํ ภุญฺชติเยวฯ เอวํ จตุมาสมฺปิ วีตินาเมติฯ อยํ วุจฺจติ – ‘‘ภิกฺขุ มุณฺฑกุฏุมฺพิกชีวิกํ ชีวติ, น สมณชีวิก’’นฺติฯ เอวรูโป อามิสสนฺนิธิ นาม โหติฯ

ภิกฺขุโน ปน วสนฏฺฐาเน เอกา ตณฺฑุลนาฬิ, เอโก คุฬปิณฺโฑ, จตุภาคมตฺตํ สปฺปีติ เอตฺตกํ นิเธตุํ วฏฺฏติ, อกาเล สมฺปตฺตโจรานํ อตฺถายฯ เต หิ เอตฺตกมฺปิ อามิสปฏิสนฺถารํ อลภนฺตา ชีวิตาปิ โวโรเปยฺยุํ, ตสฺมา สเจ เอตฺตกํ นตฺถิ, อาหราเปตฺวาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อผาสุกกาเล จ ยเทตฺถ กปฺปิยํ, ตํ อตฺตนาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ กปฺปิยกุฏิยํ ปน พหุํ ฐเปนฺตสฺสาปิ สนฺนิธิ นาม นตฺถิฯ ตถาคตสฺส ปน ตณฺฑุลนาฬิอาทีสุ วา ยํ กิญฺจิ จตุรตนมตฺตํ วา ปิโลติกขณฺฑํ ‘‘อิทํ เม อชฺช วา สฺเว วา ภวิสฺสตี’’ติ ฐปิตํ นาม นตฺถิฯ

[13] วิสูกทสฺสเนสุ นจฺจํ นาม ยํ กิญฺจิ นจฺจํ, ตํ มคฺคํ คจฺฉนฺเตนาปิ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐุํ น วฏฺฏติฯ วิตฺถารวินิจฺฉโย ปเนตฺถ สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺเพสุ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺเตสุ สุตฺตปเทสุฯ อิโต ปรญฺหิ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปโยชนมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามาติฯ

เปกฺขนฺติ นฏสมชฺชํฯ อกฺขานนฺติ ภารตยุชฺฌนาทิกํฯ ยสฺมิํ ฐาเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปาณิสฺสรนฺติ กํสตาฬํ, ปาณิตาฬนฺติปิ วทนฺติฯ เวตาฬนฺติ ฆนตาฬํ, มนฺเตน มตสรีรุฏฺฐาปนนฺติปิ เอเกฯ กุมฺภถูณนฺติ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ, กุมฺภสทฺทนฺติปิ เอเกฯ

โสภนกนฺติ นฏานํ อพฺโภกฺกิรณํ, โสภนกรํ วา, ปฏิภานจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จณฺฑาลนฺติ อโยคุฬกีฬา, จณฺฑาลานํ สาณโธวนกีฬาติปิ วทนฺติฯ วํสนฺติ เวฬุํ อุสฺสาเปตฺวา กีฬนํฯ

โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํ, เอกจฺเจสุ กิร ชนปเทสุ กาลงฺกเต ญาตเก น ฌาเปนฺติ, นิขณิตฺวา ฐเปนฺติฯ อถ เนสํ ปูติภูตํ กายํ ญตฺวา นีหริตฺวา อฏฺฐีนิ โธวิตฺวา คนฺเธหิ มกฺเขตฺวา ฐเปนฺติฯ เต นกฺขตฺตกาเล เอกสฺมิํ ฐาเน อฏฺฐีนิ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน สุราทีนิ ฐเปตฺวา โรทนฺตา ปริเทวนฺตา สุรํ ปิวนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว , ทกฺขิเณสุ ชนปเทสุ อฏฺฐิโธวนํ นาม, ตตฺถ โหติ อนฺนมฺปิ ปานมฺปิ ขชฺชมฺปิ โภชฺชมฺปิ เลยฺยมฺปิ เปยฺยมฺปิ นจฺจมฺปิ คีตมฺปิ วาทิตมฺปิฯ อตฺเถตํ, ภิกฺขเว, โธวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามี’’ติ (อ. นิ. 10.107)ฯ เอกจฺเจ ปน อินฺทชาเลน อฏฺฐิโธวนํ โธวนนฺติปิ วทนฺติฯ

หตฺถิยุทฺธาทีสุ ภิกฺขุโน เนว หตฺถิอาทีหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ, น เต ยุชฺฌาเปตุํ, น ยุชฺฌนฺเต ทฏฺฐุํ วฏฺฏติฯ นิพฺพุทฺธนฺติ มลฺลยุทฺธํฯ อุยฺโยธิกนฺติ ยตฺถ สมฺปหาโร ทิสฺสติฯ พลคฺคนฺติ พลคณนฏฺฐานํฯ เสนาพฺยูหนฺติ เสนานิเวโส, สกฏพฺยูหาทิวเสน เสนาย นิเวสนํฯ อนีกทสฺสนนฺติ – ‘‘ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ หตฺถานีก’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 324) นเยน วุตฺตสฺส อนีกสฺส ทสฺสนํฯ

[14] ปมาโท เอตฺถ ติฏฺฐตีติ ปมาทฏฺฐานํฯ ชูตญฺจ ตํ ปมาทฏฺฐานญฺจาติ ชูตปฺปมาทฏฺฐานํฯ เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺฐ อฏฺฐ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺฐปทํ ทสปเทปิ เอเสว นโยฯ อากาสนฺติ อฏฺฐปททสปเทสุ วิย อากาเสเยว กีฬนํฯ ปริหารปถนฺติ ภูมิยํ นานาปถมณฺฑลํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปริหริตพฺพํ, ปถํ ปริหรนฺตานํ กีฬนํฯ สนฺติกนฺติ สนฺติกกีฬนํฯ เอกชฺฌํ ฐปิตา สาริโย วา สกฺขราโย วา อจาเลนฺตา นเขเนว อปเนนฺติ จ อุปเนนฺติ จ, สเจ ตตฺถ กาจิ จลติ, ปราชโย โหติ, เอวรูปาย กีฬาเยตํ อธิวจนํฯ ขลิกนฺติ ชูตผลเก ปาสกกีฬนํฯ ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬนํฯ

สลากหตฺถนฺติ ลาขาย วา มญฺชิฏฺฐิกาย วา ปิฏฺโฐทเกน วา สลากหตฺถํ เตเมตฺวา – ‘‘กิํ โหตู’’ติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา ตํ ปหริตฺวา หตฺถิอสฺสาทิรูปทสฺสนกีฬนํฯ อกฺขนฺติ คุฬกีฬาฯ ปงฺคจีรํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกํ, ตํ ธมนฺตา กีฬนฺติฯ วงฺกกนฺติ คามทารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํฯ โมกฺขจิกา วุจฺจติ สมฺปริวตฺตนกีฬา, อากาเส วา ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬาติ วุตฺตํ โหติฯ จิงฺคุลิกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํฯ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกาฯ ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถกนฺติ ขุทฺทกรถํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมวฯ อกฺขริกา วุจฺจติ อากาเส วา ปิฏฺฐิยํ วา อกฺขรชานนกีฬาฯ มเนสิกา นาม มนสา จินฺติตชานนกีฬาฯ ยถาวชฺชํ นาม กาณกุณิขุชฺชาทีนํ ยํ ยํ วชฺชํ, ตํ ตํ ปโยเชตฺวา ทสฺสนกีฬาฯ

[15] อาสนฺทินฺติ ปมาณาติกฺกนฺตาสนํฯ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา ปน สพฺพปเทสุ อุปโยควจนํ กตํฯ ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ ฐเปตฺวา กโตฯ โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโว, จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิฯ จิตฺตกนฺติ วานวิจิตฺตํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตตฺถรโณฯ ปฏลิกาติ ฆนปุปฺผโก อุณฺณามยตฺถรโณฯ โย อามลกปตฺโตติปิ วุจฺจติฯ ตูลิกาติ ติณฺณํ ตูลานํ อญฺญตรปุณฺณา ตูลิกาฯ วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโณฯ อุทฺทโลมีติ อุภยโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เกจิ ‘‘เอกโตอุคฺคตปุปฺผ’’นฺติ วทนฺติฯ เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ เกจิ ‘‘อุภโตอุคฺคตปุปฺผ’’นฺติ วทนฺติฯ กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยปจฺจตฺถรณํฯ โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตเมว โกสิยสุตฺตมยปจฺจตฺถรณํฯ สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏตีติ วินเย วุตฺตํฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ฐเปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ น วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ฐตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรนฺติ หตฺถิอสฺสปิฏฺฐีสุ อตฺถรณอตฺถรกาเยวฯ รถตฺถเรปิ เอเสว นโยฯ

อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มญฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณีฯ กทลีมิคปวรปจฺจตฺถรณนฺติ กทลีมิคจมฺมํ นาม อตฺถิ, เตน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณํ; อุตฺตมปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถฯ ตํ กิร เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลีมิคจมฺมํ ปตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉทนฺติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ เสตวิตานมฺปิ เหฏฺฐา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, อสติ ปน วฏฺฏติฯ อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ มญฺจสฺส อุภโตโลหิตกํ อุปธานํ, เอตํ น กปฺปติฯ ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหติ ปทุมวณฺณํ วา วิจิตฺรํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติฯ มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํฯ อโลหิตกานิ ทฺเวปิ วฏฺฏนฺติเยวฯ ตโต อุตฺตริ ลภิตฺวา อญฺเญสํ ทาตพฺพานิฯ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต มญฺเจ ติริยํ อตฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ ลภติฯ อาสนฺทีอาทีสุ ปน วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ, ตูลิกํ วิชเฏตฺวา พิมฺโพหนํ กาตุํ, อวเสสํ ภุมฺมตฺถรณํ กาตุ’’นฺติ (จูฬว. 297)ฯ

[16] อุจฺฉาทนาทีสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกานํ สรีรคนฺโธ ทฺวาทสวสฺสปตฺตกาเล นสฺสติ, เตสํ สรีรทุคฺคนฺธหรณตฺถาย คนฺธจุณฺณาทีหิ อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติฯ ปุญฺญวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น วฏฺฏติฯ

นฺหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํฯ สมฺพาหนนฺติ มหามลฺลานํ วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํฯ อาทาสนฺติ ยํ กิญฺจิ อาทาสํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติฯ อญฺชนนฺติ อลงฺการญฺชนเมวฯ มาลาติ พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วาฯ วิเลปนนฺติ ยํ กิญฺจิ ฉวิราคกรณํฯ มุขจุณฺณํ มุขเลปนนฺติ มุเข กาฬปีฬกาทีนํ หรณตฺถาย มตฺติกกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ, เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ, เตน ฉวิวณฺเณ อารูฬฺเห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติฯ

หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺญํ วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ, อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติฯ สุวณฺณจีรกมุตฺตลตาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ; ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติฯ อปเร จตุหตฺถทณฺฑํ วา อญฺญํ วา ปน อลงฺกตทณฺฑกํ คเหตฺวา วิจรนฺติ, ตถา อิตฺถิปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามปสฺเส โอลคฺคิตํ; อปเร กณฺณิกรตนปริกฺขิตฺตโกสํ อติติขิณํ อสิํ, ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺฉาทิปริกฺขิตฺตา อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปฏฺฏํ พนฺธนฺติ, จูฬามณิํ ธาเรนฺติ, จามรวาลพีชนิํ ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติฯ

[17] อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถาฯ ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโวติอาทินา นเยน ปวตฺตา กถา ราชกถาฯ เอส นโย โจรกถาทีสุฯ เตสุ อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโยติอาทินา นเยน เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติฯ โสปิ นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโตติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติฯ โจเรสุ มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว, เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโวติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ อโห สูราติ เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถาฯ ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต, เอวํ วิทฺโธติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถาฯ เตปิ นาม ขยํ คตาติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติฯ อปิ จ อนฺนาทีสุ เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภุญฺชิมฺหาติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติฯ สาตฺถกํ ปน กตฺวา ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติเย ปูชํ กริมฺหาติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ ญาติกถาทีสุ ปน ‘‘อมฺหากํ ญาตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน ญาตกา ขยํ คตา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตุํ วฏฺฏติฯ

คามกถาปิ สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา ‘‘อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติฯ สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา ‘‘ขยวยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ นิคมนครชนปทกถาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺฐานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตาติ เอวเมว วฏฺฏติฯ สูรกถาปิ ‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติฯ สทฺโธ อโหสิ ขยํ คโตติ เอวเมว วฏฺฏติฯ วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺฐา ทุนฺนิวิฏฺฐา สูรา สมตฺถา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติฯ สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตาติ เอวเมว วฏฺฏติฯ

กุมฺภฏฺฐานกถาติ อุทกฏฺฐานกถา, อุทกติตฺถกถาติปิ วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา วา, สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ; สทฺธา ปสนฺนาติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติฯ ปุพฺพเปตกถาติ อตีตญาติกถาฯ ตตฺถ วตฺตมานญาติกถาสทิโส วินิจฺฉโยฯ

นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถาฯ โลกกฺขายิกาติ อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต, อสุเกน นาม นิมฺมิโตฯ กาโก เสโต, อฏฺฐีนํ เสตตฺตา; พลากา รตฺตาฯ โลหิตสฺส รตฺตตฺตาติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถาฯ

สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขโต, ตสฺมา สาคโรฯ ขโต เมติ หตฺถมุทฺทาย สยํ นิเวทิตตฺตา ‘‘สมุทฺโท’’ติ เอวมาทิกา นิรตฺถกา สมุทฺทกฺขายนกถาฯ ภโวติ วุฑฺฒิฯ อภโวติ หานิฯ อิติ ภโว, อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถาฯ

[18] วิคฺคาหิกกถาติ วิคฺคหกถา, สารมฺภกถาฯ ตตฺถ สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺฐํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปราวตฺตํ ปริวตฺติตฺวา ฐิตํ, น กิญฺจิ ชานาสีติ อตฺโถฯ

อาโรปิโต เต วาโทติ มยา ตว โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร, วิจร; ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถฯ นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทานิเมว นิพฺเพเฐหีติฯ

[19] ทูเตยฺยกถายํ อิธ คจฺฉาติ อิโต อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉฯ อมุตฺราคจฺฉาติ ตโต อสุกํ นาม ฐานํ อาคจฺฉฯ อิทํ หราติ อิโต อิทํ นาม หรฯ อมุตฺร อิทํ อาหราติ อสุกฏฺฐานโต อิทํ นาม อิธ อาหรฯ สงฺเขปโต ปน อิทํ ทูเตยฺยํ นาม ฐเปตฺวา ปญฺจ สหธมฺมิเก รตนตฺตยสฺส อุปการปฏิสํยุตฺตญฺจ คิหีสาสนํ อญฺเญสํ น วฏฺฏติฯ

[20] กุหกาติอาทีสุ ติวิเธน กุหนวตฺถุนา โลกํ กุหยนฺติ, วิมฺหาปยนฺตีติ กุหกาฯ ลาภสกฺการตฺถิกา หุตฺวา ลปนฺตีติ ลปกาฯ นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺติกาฯ นิปฺเปโส สีลเมเตสนฺติ นิปฺเปสิกาฯ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนฺติ มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตฺตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสิตาโรฯ กุหนา, ลปนา, เนมิตฺติกตา, นิปฺเปสิกตา, ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ เอตาหิ สมนฺนาคตานํ ปุคฺคลานํ เอตํ อธิวจนํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาเรน ปเนตา กุหนาทิกา วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเสเยว ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อาหริตฺวา ปกาสิตาติฯ

เอตฺตาวตา มชฺฌิมสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติฯ

มหาสีลวณฺณนา

[21] อิโต ปรํ มหาสีลํ โหติฯ องฺคนฺติ หตฺถปาทาทีสุ เยน เกนจิ เอวรูเปน องฺเคน สมนฺนาคโต ทีฆายุ ยสวา โหตีติอาทินยปฺปวตฺตํ องฺคสตฺถํฯ นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสตฺถํฯ ปณฺฑุราชา กิร ติสฺโส มุตฺตาโย มุฏฺฐิยํ กตฺวา เนมิตฺติกํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ เม หตฺเถ’’ติ? โส อิโต จิโต จ วิโลเกสิ, ตสฺมิญฺจ สมเย ฆรโคลิกาย มกฺขิกา คยฺหนฺตี มุตฺตา, โส ‘‘มุตฺตา’’ติ อาหฯ ปุน ‘‘กตี’’ติ ปุฏฺโฐ กุกฺกุฏสฺส ติกฺขตฺตุํ รวนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘ติสฺโส’’ติ อาหฯ เอวํ ตํ ตํ อาทิสิตฺวา นิมิตฺตมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ