เมนู

13. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

[518] เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสเลสูติ เตวิชฺชสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ มนสากฏนฺติ ตสฺส คามสฺส นามํฯ อุตฺตเรน มนสากฏสฺสาติ มนสากฏโต อวิทูเร อุตฺตรปสฺเสฯ อมฺพวเนติ ตรุณอมฺพรุกฺขสณฺเฑ, รมณีโย กิร โส ภูมิภาโค, เหฏฺฐา รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา วิปฺปกิณฺณา, อุปริ มณิวิตานํ วิย ฆนสาขาปตฺตํ อมฺพวนํฯ ตสฺมิํ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิเก ปวิเวกสุเข อมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถฯ

[519] อภิญฺญาตา อภิญฺญาตาติ กุลจาริตฺตาทิสมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาตาฯ จงฺกีติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ ตตฺถ จงฺกี โอปาสาทวาสิโกฯ ตารุกฺโข อิจฺฉานงฺคลวาสิโกฯ โปกฺขรสาตี อุกฺกฏฺฐวาสิโกฯ ชาณุโสณี สาวตฺถิวาสิโกฯ โตเทยฺโย ตุทิคามวาสิโกฯ อญฺเญ จาติ อญฺเญ จ พหุชนาฯ อตฺตโน อตฺตโน นิวาสฏฺฐาเนหิ อาคนฺตฺวา มนฺตสชฺฌายกรณตฺถํ ตตฺถ ปฏิวสนฺติฯ มนสากฏสฺส กิร รมณียตาย เต พฺราหฺมณา ตตฺถ นทีตีเร เคหานิ กาเรตฺวา ปริกฺขิปาเปตฺวา อญฺเญสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา อนฺตรนฺตรา ตตฺถ คนฺตฺวา วสนฺติฯ

[520-521] วาเสฏฺฐภารทฺวาชานนฺติ วาเสฏฺฐสฺส จ โปกฺขรสาติโน อนฺเตวาสิกสฺส, ภารทฺวาชสฺส จ ตารุกฺขนฺเตวาสิกสฺสฯ เอเต กิร ทฺเว ชาติสมฺปนฺนา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อเหสุํฯ ชงฺฆวิหารนฺติ อติจิรนิสชฺชปจฺจยา กิลมถวิโนทนตฺถาย ชงฺฆจารํฯ เต กิร ทิวสํ สชฺฌายํ กตฺวา สายนฺเห วุฏฺฐาย นฺหานียสมฺภารคนฺธมาลเตลโธตวตฺถานิ คาหาเปตฺวา อตฺตโน ปริชนปริวุตา นฺหายิตุกามา นทีตีรํ คนฺตฺวา รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลิกาสณฺเฑ อปราปรํ จงฺกมิํสุฯ เอกํ จงฺกมนฺตํ อิตโร อนุจงฺกมิ, ปุน อิตรํ อิตโรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติฯ มคฺคามคฺเคติ มคฺเค จ อมคฺเค จฯ กตมํ นุ โข ปฏิปทํ ปูเรตฺวา กตเมน มคฺเคน สกฺกา สุขํ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุนฺติ เอวํ มคฺคามคฺคํ อารพฺภ กถํ สมุฏฺฐาเปสุนฺติ อตฺโถฯ

อญฺชสายโนติ อุชุมคฺคสฺเสตํ เววจนํ, อญฺชสา วา อุชุกเมว เอเตน อายนฺติ อาคจฺฉนฺตีติ อญฺชสายโน นิยฺยานิโก นิยฺยาตีติ นิยฺยายนฺโต นิยฺยาติ, คจฺฉนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

ตกฺกรสฺส พฺรหฺมสหพฺยตายาติ โย ตํ มคฺคํ กโรติ ปฏิปชฺชติ, ตสฺส พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สหภาวาย, เอกฏฺฐาเน ปาตุภาวาย คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ยฺวายนฺติ โย อยํฯ อกฺขาโตติ กถิโต ทีปิโตฯ พฺราหฺมเณน โปกฺขรสาตินาติ อตฺตโน อาจริยํ อปทิสติฯ อิติ วาเสฏฺโฐ สกเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรติฯ ภารทฺวาโชปิ สกเมวาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เนว โข อสกฺขิ วาเสฏฺโฐ’’ติอาทิฯ

ตโต วาเสฏฺโฐ ‘‘อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ กถา อนิยฺยานิกาว, อิมสฺมิญฺจ โลเก มคฺคกุสโล นาม โภตา โคตเมน สทิโส นตฺถิ, ภวญฺจ โคตโม อวิทูเร วสติ, โส โน ตุลํ คเหตฺวา นิสินฺนวาณิโช วิย กงฺขํ ฉินฺทิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ภารทฺวาชสฺส อาโรเจตฺวา อุโภปิ คนฺตฺวา อตฺตโน กถํ ภควโต อาโรเจสุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข วาเสฏฺโฐ…เป.… ยฺวายํ อกฺขาโต พฺราหฺมเณน ตารุกฺเขนา’’ติฯ

[522] เอตฺถ โภ โคตมาติ เอตสฺมิํ มคฺคามคฺเคฯ วิคฺคโห วิวาโทติอาทีสุ ปุพฺพุปฺปตฺติโก วิคฺคโหฯ อปรภาเค วิวาโทฯ ทุวิโธปิ เอโส นานาอาจริยานํ วาทโต นานาวาโทฯ

[523] อถ กิสฺมิํ ปน โวติ ตฺวมฺปิ อยเมว มคฺโคติ อตฺตโน อาจริยวาทเมว ปคฺคยฺห ติฏฺฐสิ, ภารทฺวาโชปิ อตฺตโน อาจริยวาทเมว, เอกสฺสาปิ เอกสฺมิํ สํสโย นตฺถิฯ เอวํ สติ กิสฺมิํ โว วิคฺคโหติ ปุจฺฉติฯ

[524] มคฺคามคฺเค , โภ โคตมาติ มคฺเค โภ โคตม อมคฺเค จ, อุชุมคฺเค จ อนุชุมคฺเค จาติ อตฺโถฯ เอส กิร เอกพฺราหฺมณสฺสาปิ มคฺคํ ‘‘น มคฺโค’’ติ น วทติฯ

ยถา ปน อตฺตโน อาจริยสฺส มคฺโค อุชุมคฺโค, น เอวํ อญฺเญสํ อนุชานาติ, ตสฺมา ตเมวตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘กิญฺจาปิ โภ โคตมา’’ติอาทิมาหฯ

สพฺพานิ ตานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วทติ, สพฺเพ เตติ วุตฺตํ โหติฯ พหูนีติ อฏฺฐ วา ทส วาฯ นานามคฺคานีติ มหนฺตามหนฺตชงฺฆมคฺคสกฏมคฺคาทิวเสน นานาวิธานิ สามนฺตา คามนทีตฬากเขตฺตาทีหิ อาคนฺตฺวา คามํ ปวิสนมคฺคานิฯ

[525-526] ‘‘นิยฺยนฺตีติ วาเสฏฺฐ วเทสี’’ติ ภควา ติกฺขตฺตุํ วจีเภทํ กตฺวา ปฏิญฺญํ การาเปสิฯ กสฺมา? ติตฺถิยา หิ ปฏิชานิตฺวา ปจฺฉา นิคฺคยฺหมานา อวชานนฺติฯ โส ตถา กาตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ

[527-529] เตว เตวิชฺชาติ เต เตวิชฺชาฯ วกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํฯ อนฺธเวณีติ อนฺธปเวณี, เอเกน จกฺขุมตา คหิตยฏฺฐิยา โกฏิํ เอโก อนฺโธ คณฺหติ, ตํ อนฺธํ อญฺโญ ตํ อญฺโญติ เอวํ ปณฺณาสสฏฺฐิ อนฺธา ปฏิปาฏิยา ฆฏิตา อนฺธเวณีติ วุจฺจติฯ ปรมฺปรสํสตฺตาติ อญฺญมญฺญํ ลคฺคา, ยฏฺฐิคาหเกนปิ จกฺขุมตา วิรหิตาติ อตฺโถฯ เอโก กิร ธุตฺโต อนฺธคณํ ทิสฺวา ‘‘อสุกสฺมิํ นาม คาเม ขชฺชโภชฺชํ สุลภ’’นฺติ อุสฺสาเหตฺวา ‘‘เตน หิ ตตฺถ โน สามิ เนหิ, อิทํ นาม เต เทมา’’ติ วุตฺเต, ลญฺชํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค มคฺคา โอกฺกมฺม มหนฺตํ คจฺฉํ อนุปริคนฺตฺวา ปุริมสฺส หตฺเถน ปจฺฉิมสฺส กจฺฉํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘กิญฺจิ กมฺมํ อตฺถิ, คจฺฉถ ตาว ตุมฺเห’’ติ วตฺวา ปลายิ, เต ทิวสมฺปิ คนฺตฺวา มคฺคํ อวินฺทมานา ‘‘กุหิํ โน จกฺขุมา, กุหิํ มคฺโค’’ติ ปริเทวิตฺวา มคฺคํ อวินฺทมานา ตตฺเถว มริํสุฯ เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปรมฺปรสํสตฺตา’’ติฯ ปุริโมปีติ ปุริเมสุ ทสสุ พฺราหฺมเณสุ เอโกปิฯ มชฺฌิโมปีติ มชฺฌิเมสุ อาจริยปาจริเยสุ เอโกปิฯ ปจฺฉิโมปีติ อิทานิ เตวิชฺเชสุ พฺราหฺมเณสุ เอโกปิฯ หสฺสกญฺเญวาติ หสิตพฺพเมวฯ นามกญฺเญวาติ ลามกํเยวฯ ตเทตํ อตฺถาภาเวน ริตฺตกํ, ริตฺตกตฺตาเยว ตุจฺฉกํฯ อิทานิ พฺรหฺมโลโก ตาว ติฏฺฐตุ, โย เตวิชฺเชหิ น ทิฏฺฐปุพฺโพวฯ เยปิ จนฺทิมสูริเย เตวิชฺชา ปสฺสนฺติ, เตสมฺปิ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุํ นปฺปโหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสี’’ติอาทิมาหฯ

[530] ตตฺถ ยโต จนฺทิมสูริยา อุคฺคจฺฉนฺตีติ ยสฺมิํ กาเล อุคฺคจฺฉนฺติฯ ยตฺถ จ โอคฺคจฺฉนฺตีติ ยสฺมิํ กาเล อตฺถเมนฺติ, อุคฺคมนกาเล จ อตฺถงฺคมนกาเล จ ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อายาจนฺตีติ ‘‘อุเทหิ ภวํ จนฺท, อุเทหิ ภวํ สูริยา’’ติ เอวํ อายาจนฺติฯ โถมยนฺตีติ ‘‘โสมฺโม จนฺโท, ปริมณฺฑโล จนฺโท, สปฺปโภ จนฺโท’’ติอาทีนิ วทนฺตา ปสํสนฺติฯ ปญฺชลิกาติ ปคฺคหิตอญฺชลิกาฯ นมสฺสมานาติ ‘‘นโม นโม’’ติ วทมานาฯ

[531-532] ยํ ปสฺสนฺตีติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ กิํ ปน น กิราติ เอตฺถ อิธ ปน กิํ วตฺตพฺพํฯ ยตฺถ กิร เตวิชฺเชหิ พฺราหฺมเณหิ น พฺรหฺมา สกฺขิทิฏฺโฐติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อจิรวตีนทีอุปมากถา

[542] สมติตฺติกาติ สมภริตาฯ กากเปยฺยาติ ยตฺถ กตฺถจิ ตีเร ฐิเตน กาเกน สกฺกา ปาตุนฺติ กากเปยฺยาฯ ปารํ ตริตุกาโมติ นทิํ อติกฺกมิตฺวา ปรตีรํ คนฺตุกาโมฯ อวฺเหยฺยาติ ปกฺโกเสยฺยฯ เอหิ ปาราปารนฺติ อมฺโภ ปาร อปารํ เอหิ, อถ มํ สหสาว คเหตฺวา คมิสฺสสิ, อตฺถิ เม อจฺจายิกกมฺมนฺติ อตฺโถฯ

[544] เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกาติ เอตฺถ ปญฺจสีลทสกุสลกมฺมปถเภทา ธมฺมา พฺราหฺมณการกาติ เวทิตพฺพา , ตพฺพิปรีตา อพฺราหฺมณการกาฯ อินฺทมวฺหายามาติ อินฺทํ อวฺหายาม ปกฺโกสามฯ เอวํ พฺราหฺมณานํ อวฺหายนสฺส นิรตฺถกตํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ภควา อณฺณวกุจฺฉิยํ สูริโย วิย ชลมาโน ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต อจิรวติยา ตีเร นิสินฺโน อปรมฺปิ นทีอุปมํเยว อาหรนฺโต ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาหฯ

[546] กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเฐน กามา, พนฺธนฏฺเฐน คุณาฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (มหาว. 348) เอตฺถ หิ ปฏลฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ เอตฺถ ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ