สญฺญาอตฺตกถาวณฺณนา

[417] อิทานิ ปริพฺพาชโก ยถา นาม คามสูกโร คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา คนฺเธหิ อนุลิมฺปิตฺวา มาลาทามํ ปิฬนฺธิตฺวา สิริสยเน อาโรปิโตปิ สุขํ น วินฺทติ, เวเคน คูถฏฺฐานเมว คนฺตฺวา สุขํ วินฺทติฯ เอวเมว ภควตา สณฺหสุขุมติลกฺขณพฺภาหตาย เทสนาย นฺหาปิตวิลิตฺตมณฺฑิโตปิ นิโรธกถาสิริสยนํ อาโรปิโตปิ ตตฺถ สุขํ น วินฺทนฺโต คูถฏฺฐานสทิสํ อตฺตโน ลทฺธิํ คเหตฺวา ตเมว ปุจฺฉนฺโต ‘‘สญฺญา นุ โข, ภนฺเต, ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทิมาหฯ อถสฺสานุมติํ คเหตฺวา พฺยากาตุกาโม ภควา – ‘‘กํ ปน ตฺว’’นฺติอาทิมาหฯ ตโต โส ‘‘อรูปี อตฺตา’’ติ เอวํ ลทฺธิโก สมาโนปิ ‘‘ภควา เทสนาย สุกุสโล, โส เม อาทิโตว ลทฺธิํ มา วิทฺธํเสตู’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ลทฺธิํ ปริหรนฺโต ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติอาทิมาหฯ อถสฺส ภควา ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอฬาริโก จ หิ เต’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ สนฺเตฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ อุปโยควจนํฯ เอวํ สนฺตํ อตฺตานํ ปจฺจาคจฺฉโต ตวาติ อยํ วา เอตฺถ อตฺโถฯ จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอกุปฺปาเทกนิโรธตฺตา กิญฺจาปิ ยา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สาว นิรุชฺฌติฯ อปราปรํ อุปาทาย ปน ‘‘อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

[418-420] อิทานิ อญฺญํ ลทฺธิํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘มโนมยํ โข อหํ, ภนฺเต’’ติอาทิํ วตฺวา ตตฺราปิ โทเส ทินฺเน ยถา นาม อุมฺมตฺตโก ยาวสฺส สญฺญา นปฺปติฏฺฐาติ, ตาว อญฺญํ คเหตฺวา อญฺญํ วิสฺสชฺเชติ, สญฺญาปติฏฺฐานกาเล ปน วตฺตพฺพเมว วทติ, เอวเมว อญฺญํ คเหตฺวา อญฺญํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ อตฺตโน ลทฺธิํเยว วทนฺโต ‘‘อรูปี โข’’ติอาทิมาหฯ ตตฺราปิ ยสฺมา โส สญฺญาย อุปฺปาทนิโรธํ อิจฺฉติ, อตฺตานํ ปน สสฺสตํ มญฺญติฯ ตสฺมา ตเถวสฺส โทสํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘เอวํ สนฺตมฺปี’’ติอาทิมาหฯ ตโต ปริพฺพาชโก มิจฺฉาทสฺสเนน อภิภูตตฺตา ภควตา วุจฺจมานมฺปิ ตํ นานตฺตํ อชานนฺโต ‘‘สกฺกา ปเนตํ, ภนฺเต, มยา’’ติอาทิมาหฯ อถสฺส ภควา ยสฺมา โส สญฺญาย อุปฺปาทนิโรธํ ปสฺสนฺโตปิ สญฺญามยํ อตฺตานํ นิจฺจเมว มญฺญติฯ ตสฺมา ‘‘ทุชฺชานํ โข’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ตว อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญา ขนฺติ, อญฺญา รุจิ, อญฺญถาเยว เต ทสฺสนํ ปวตฺตํ, อญฺญเทว จ เต ขมติ เจว รุจฺจติ จ, อญฺญตฺร จ เต อาโยโค, อญฺญิสฺสาเยว ปฏิปตฺติยา ยุตฺตปยุตฺตตา, อญฺญตฺถ จ เต อาจริยกํ, อญฺญสฺมิํ ติตฺถายตเน อาจริยภาโวฯ เตน ตยา เอวํ อญฺญทิฏฺฐิเกน อญฺญขนฺติเกน อญฺญรุจิเกน อญฺญตฺราโยเคน อญฺญตฺราจริยเกน ทุชฺชานํ เอตนฺติฯ อถ ปริพฺพาชโก – ‘‘สญฺญา วา ปุริสสฺส อตฺตา โหตุ, อญฺญา วา สญฺญา, ตํ สสฺสตาทิ ภาวมสฺส ปุจฺฉิสฺส’’นฺติ ปุน ‘‘กิํ ปน ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โลโกติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ น เหตํ โปฏฺฐปาท อตฺถสญฺหิตนฺติ โปฏฺฐปาท เอตํ ทิฏฺฐิคตํ น อิธโลกปรโลกอตฺถนิสฺสิตํ, น อตฺตตฺถปรตฺถนิสฺสิตํฯ น ธมฺมสํหิตนฺติ น นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํฯ นาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส สาสนพฺรหฺมจริยกสฺส น อาทิมตฺตํ, อธิสีลสิกฺขามตฺตมฺปิ น โหติฯ น นิพฺพิทายาติ สํสารวฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย น สํวตฺตติฯ น วิราคายาติ วฏฺฏวิราคตฺถาย น สํวตฺตติฯ น นิโรธายาติ วฏฺฏสฺส นิโรธกรณตฺถาย น สํวตฺตติฯ น อุปสมายาติ วฏฺฏสฺส วูปสมนตฺถาย น สํวตฺตติฯ น อภิญฺญายาติ วฏฺฏาภิชานนาย ปจฺจกฺขกิริยาย น สํวตฺตติฯ น สมฺโพธายาติ วฏฺฏสมฺพุชฺฌนตฺถาย น สํวตฺตติฯ น นิพฺพานายาติ อมตมหานิพฺพานสฺส ปจฺจกฺขกิริยาย น สํวตฺตติฯ

อิทํ ทุกฺขนฺติอาทีสุ ตณฺหํ ฐเปตฺวา เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขนฺติ, ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวนโต สปฺปจฺจยา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ มยา พฺยากตนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา ‘‘อิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส มคฺคปาตุภาโว วา ผลสจฺฉิกิริยา วา นตฺถิ, มยฺหญฺจ ภิกฺขาจารเวลา’’ติ จินฺเตตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ ปริพฺพาชโกปิ ตํ อาการํ ญตฺวา ภควโต คมนกาลํ อาโรเจนฺโต วิย ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิมาหฯ

[421] วาจาสนฺนิโตทเกนาติ วจนปโตเทนฯ สญฺฌพฺภริมกํสูติ สญฺฌพฺภริตํ นิรนฺตรํ ผุฏฺฐํ อกํสุ, อุปริ วิชฺฌิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ ภูตนฺติ สภาวโต วิชฺชมานํฯ ตจฺฉํ, ตถนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ

ธมฺมฏฺฐิตตนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺเมสุ ฐิตสภาวํฯ ธมฺมนิยามตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมนิยามตํฯ พุทฺธานญฺหิ จตุสจฺจวินิมุตฺตา กถา นาม นตฺถิฯ ตสฺมา สา เอทิสา โหติฯ

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺฐปาทวตฺถุวณฺณนา

[422] จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโตติ โส กิร สาวตฺถิยํ หตฺถิอาจริยสฺส ปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสุ กุสโล อโหสิ, ปุพฺเพ กตปาปกมฺมวเสน ปน สตฺตวาเร วิพฺภมิตฺวา คิหิ ชาโตฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กิร สาสเน ทฺเว สหายกา อเหสุํ, อญฺญมญฺญํ สมคฺคา เอกโตว สชฺฌายนฺติฯ เตสุ เอโก อนภิรโต คิหิภาเว จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อิตรสฺส อาโรเจสิฯ โส คิหิภาเว อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ตํ โอวทิฯ โส ตํ สุตฺวา อภิรมิตฺวา ปุเนกทิวสํ ตาทิเส จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตํ เอตทโวจ ‘‘มยฺหํ อาวุโส เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ – ‘อิมาหํ ปตฺตจีวรํ ตุยฺหํ ทสฺสามี’ติ’’ฯ โส ปตฺตจีวรโลเภน ตสฺส คิหิภาเว อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพชฺชาย อาทีนวํ กเถสิฯ อถสฺส ตํ สุตฺวาว คิหิภาวโต จิตฺตํ วิรชฺชิตฺวา ปพฺพชฺชายเมว อภิรมิฯ เอวเมส ตทา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตา อิทานิ ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา สตฺตเม วาเร ปพฺพชิโตฯ มหาโมคฺคลฺลานสฺส, มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺส จ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตติฯ อถ นํ มหาโกฏฺฐิกตฺเถโร อปสาเทติฯ โส มหาสาวกสฺส กถิเต ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต วิพฺภมิตฺวา คิหิ ชาโตฯ โปฏฺฐปาทสฺส ปนายํ คิหิสหายโก โหติฯ ตสฺมา วิพฺภมิตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน โปฏฺฐปาทสฺส สนฺติกํ คโตฯ อถ นํ โส ทิสฺวา ‘‘สมฺม กิํ ตยา กตํ, เอวรูปสฺส นาม สตฺถุ สาสนา อปสกฺกนฺโตสิ, เอหิ ปพฺพชิตุํ อิทานิ เต วฏฺฏตี’’ติ ตํ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโต โปฏฺฐปาโท จ ปริพฺพาชโก’’ติฯ

[423] อนฺธาติ ปญฺญาจกฺขุโน นตฺถิตาย อนฺธา, ตสฺเสว อภาเวน อจกฺขุกาฯ ตฺวํเยว เนสํ เอโก จกฺขุมาติ สุภาสิตทุพฺภาสิตชานนภาวมตฺเตน ปญฺญาจกฺขุนา จกฺขุมาฯ เอกํสิกาติ เอกโกฏฺฐาสาฯ