[399] ทุชฺชาโนติ อิทมฺปิ โส ‘‘มยํ ปุพฺเพ เอตฺตเกน สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โหตีติ วิจราม, ตุมฺเห ปน อญฺญถา วทถา’’ติ อิทํ สนฺธายาหฯ อถสฺส ภควา ตํ ปกติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สภาวโตว ทุชฺชานภาวํ อาวิกโรนฺโต ปุนปิ – ‘‘ปกติ โข’’ติอาทิมาหฯ ตตฺราปิ วุตฺตนเยเนว ปทสมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สีลสมาธิปญฺญาสมฺปทาวณฺณนา

[400-401] กตมา ปน สา, โภ โคตมาติ กสฺมา ปุจฺฉติฯ อยํ กิร ปณฺฑิโต ภควโต กเถนฺตสฺเสว กถํ อุคฺคเหสิ, อถ อตฺตโน ปฏิปตฺติยา นิรตฺถกตํ วิทิตฺวา สมโณ โคตโม – ‘‘ตสฺส ‘จายํ สีลสมฺปทา, จิตฺตสมฺปทา, ปญฺญาสมฺปทา อภาวิตา โหติ อสจฺฉิกตา, อถ โข โส อารกาว สามญฺญา’ติอาทิมาหฯ หนฺท ทานิ นํ ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามี’’ติ สีลสมฺปทาทิวิชานนตฺถํ ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา พุทฺธุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวา ตนฺติธมฺมํ กเถนฺโต ตา สมฺปตฺติโย ทสฺเสตุํ – ‘‘อิธ กสฺสปา’’ติอาทิมาหฯ อิมาย จ กสฺสป สีลสมฺปทายาติ อิทํ อรหตฺตผลเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อรหตฺตผลปริโยสานญฺหิ ภควโต สาสนํฯ ตสฺมา อรหตฺตผลสมฺปยุตฺตาหิ สีลจิตฺตปญฺญาสมฺปทาหิ อญฺญา อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา สีลาทิสมฺปทา นตฺถีติ อาหฯ

สีหนาทกถาวณฺณนา

[402] เอวญฺจ ปน วตฺวา อิทานิ อนุตฺตรํ มหาสีหนาทํ นทนฺโต – ‘‘สนฺติ กสฺสป เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อริยนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ ปรมวิสุทฺธํฯ ปรมนฺติ อุตฺตมํ, ปญฺจสีลานิ หิอาทิํ กตฺวา ยาว ปาติโมกฺขสํวรสีลา สีลเมว, โลกุตฺตรมคฺคผลสมฺปยุตฺตํ ปน ปรมสีลํ นามฯ นาหํ ตตฺถาติ ตตฺถ สีเลปิ ปรมสีเลปิ อหํ อตฺตโน สมสมํ มม สีลสเมน สีเลน มยา สมํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามีติ อตฺโถฯ อหเมว ตตฺถ ภิยฺโยติ อหเมว ตสฺมิํ สีเล อุตฺตโมฯ กตมสฺมิํ? ยทิทํ อธิสีลนฺติ ยํ เอตํ อุตฺตมํ สีลนฺติ อตฺโถฯ อิติ อิมํ ปฐมํ สีหนาทํ นทติฯ

ตโปชิคุจฺฉวาทาติ เย ตโปชิคุจฺฉํ วทนฺติฯ ตตฺถ ตปตีติ ตโป, กิเลสสนฺตาปกวีริยสฺเสตํ นามํ, ตเทว เต กิเลเส ชิคุจฺฉตีติ ชิคุจฺฉาฯ อริยา ปรมาติ เอตฺถ นิทฺโทสตฺตา อริยา, อฏฺฐอารมฺภวตฺถุวเสนปิ อุปฺปนฺนา วิปสฺสนาวีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉา ตโปชิคุจฺฉาว, มคฺคผลสมฺปยุตฺตา ปรมา นามฯ อธิเชคุจฺฉนฺติ อิธ ชิคุจฺฉภาโว เชคุจฺฉํ, อุตฺตมํ เชคุจฺฉํ อธิเชคุจฺฉํ, ตสฺมา ยทิทํ อธิเชคุจฺฉํ, ตตฺถ อหเมว ภิยฺโยติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปญฺญาธิกาเรปิ กมฺมสฺสกตาปญฺญา จ วิปสฺสนาปญฺญา จ ปญฺญา นาม, มคฺคผลสมฺปยุตฺตา ปรมา ปญฺญา นามฯ อธิปญฺญนฺติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ, อยํ ปเนตฺถตฺโถ – ยายํ อธิปญฺญา นาม อหเมว ตตฺถ ภิยฺโยติ วิมุตฺตาธิกาเร ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺติโย วิมุตฺติ นาม, สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติโย ปน ปรมา วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ อิธาปิ จ ยทิทํ อธิวิมุตฺตีติ ยา อยํ อธิวิมุตฺติ, อหเมว ตตฺถ ภิยฺโยติ อตฺโถฯ

[403] สุญฺญาคาเรติ สุญฺเญ ฆเร, เอกโกว นิสีทิตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ปริสาสุ จาติ อฏฺฐสุ ปริสาสุฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘จตฺตาริมานิ, สาริปุตฺต, ตถาคตสฺส เวสารชฺชานิฯ เยหิ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี’’ติ (ม. นิ. 1.150) สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ปญฺหญฺจ นํ ปุจฺฉนฺตีติ ปณฺฑิตา เทวมนุสฺสา นํ ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา ปุจฺฉนฺติฯ พฺยากโรตีติ ตงฺขณญฺเญว วิสฺสชฺเชสิฯ จิตฺตํ อาราเธตีติ ปญฺหาวิสฺสชฺชเนน มหาชนสฺส จิตฺตํ ปริโตเสติเยวฯ โน จ โข โสตพฺพํ มญฺญนฺตีติ จิตฺตํ อาราเธตฺวา กเถนฺตสฺสปิสฺส วจนํ ปเร โสตพฺพํ น มญฺญนฺตีติ, เอวญฺจ วเทยฺยุนฺติ อตฺโถฯ โสตพฺพญฺจสฺส มญฺญนฺตีติ เทวาปิ มนุสฺสาปิ มหนฺเตเนว อุสฺสาเหน โสตพฺพํ มญฺญนฺติฯ ปสีทนฺตีติ สุปสนฺนา กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติฯ ปสนฺนาการํ กโรนฺตีติ น มุทฺธปฺปสนฺนาว โหนฺติ, ปณีตานิ จีวราทีนิ เวฬุวนวิหาราทโย จ มหาวิหาเร ปริจฺจชนฺตา ปสนฺนาการํ กโรนฺติฯ ตถตฺตายาติ ยํ โส ธมฺมํ เทเสติ ตถา ภาวาย, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

ตถตฺตาย จ ปฏิปชฺชนฺตีติ ตถภาวาย ปฏิปชฺชนฺติ, ตสฺส หิ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เกจิ สรเณสุ เกจิ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐหนฺติ, อปเร นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺติฯ ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตีติ ตญฺจ ปน ปฏิปทํ ปฏิปนฺนา ปูเรตุํ สกฺโกนฺติ, สพฺพากาเรน ปน ปูเรนฺติ, ปฏิปตฺติปูรเณน ตสฺส โภโต โคตมสฺส จิตฺตํ อาราเธนฺตีติ วตฺตพฺพาฯ

อิมสฺมิํ ปโนกาเส ฐตฺวา สีหนาทา สโมธาเนตพฺพาฯ เอกจฺจํ ตปสฺสิํ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามีติ หิ ภควโต เอโก สีหนาโทฯ อปรํ สคฺเค นิพฺพตฺตํ ปสฺสามีติ เอโกฯ อกุสลธมฺมปฺปหาเน อหเมว เสฏฺโฐติ เอโกฯ กุสลธมฺมสมาทาเนปิ อหเมว เสฏฺโฐติ เอโกฯ อกุสลธมฺมปฺปหาเน มยฺหเมว สาวกสงฺโฆ เสฏฺโฐติ เอโกฯ กุสลธมฺมสมาทาเนปิ มยฺหํเยว สาวกสงฺโฆ เสฏฺโฐติ เอโกฯ สีเลน มยฺหํ สทิโส นตฺถีติ เอโกฯ วีริเยน มยฺหํ สทิโส นตฺถีติ เอโกฯ ปญฺญาย…เป.… วิมุตฺติยา…เป.… สีหนาทํ นทนฺโต ปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา นทามีติ เอโกฯ วิสารโท หุตฺวา นทามีติ เอโกฯ ปญฺหํ มํ ปุจฺฉนฺตีติ เอโกฯ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิสฺสชฺเชมีติ เอโกฯ วิสฺสชฺชเนน ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธมีติ เอโกฯ สุตฺวา โสตพฺพํ มญฺญนฺตีติ เอโกฯ สุตฺวา เม ปสีทนฺตีติ เอโกฯ ปสนฺนาการํ กโรนฺตีติ เอโกฯ ยํ ปฏิปตฺติํ เทเสมิ, ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺตีติ เอโกฯ ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตีติ เอโกฯ อิติ ปุริมานํ ทสนฺนํ เอเกกสฺส – ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ทส ทส ปริวาราฯ เอวํ เต ทส ปุริมานํ ทสนฺนํ ปริวารวเสน สตํ ปุริมา จ ทสาติ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติฯ อิโต อญฺญสฺมิํ ปน สุตฺเต เอตฺตกา สีหนาทา ทุลฺลภา, เตนิทํ สุตฺตํ มหาสีหนาทนฺติ วุจฺจติฯ อิติ ภควา ‘‘สีหนาทํ โข สมโณ โคตโม นทติ, ตญฺจ โข สุญฺญาคาเร นทตี’’ติ เอวํ วาทานุ วาทํ ปฏิเสเธตฺวา อิทานิ ปริสติ นทิตปุพฺพํ สีหนาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกมิทาห’’นฺติอาทิมาหฯ

ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา

[404] ตตฺถ ตตฺร มํ อญฺญตโร ตปพฺรหฺมจารีติ ตตฺร ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ มํ อญฺญตโร ตปพฺรหฺมจารี นิคฺโรโธ นาม ปริพฺพาชโก ฯ อธิเชคุจฺเฉติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนาธิกาเร ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อิทํ ยํ ตํ ภควา คิชฺฌกูเฏ มหาวิหาเร นิสินฺโน อุทุมฺพริกาย เทวิยา อุยฺยาเน นิสินฺนสฺส นิคฺโรธสฺส จ ปริพฺพาชกสฺส สนฺธานสฺส จ อุปาสกสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา เตสํ สนฺติเก ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิตฺวา นิคฺโรเธน อธิเชคุจฺเฉ ปุฏฺฐปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปรํ วิย มตฺตายาติ ปรมาย มตฺตาย, อติมหนฺเตเนว ปมาเณนาติ อตฺโถฯ โก หิ, ภนฺเตติ ฐเปตฺวา อนฺธพาลํ ทิฏฺฐิคติกํ อญฺโญ ปณฺฑิตชาติโก ‘‘โก นาม ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา น อตฺตมโน อสฺสา’’ติ วทติฯ ลเภยฺยาหนฺติ อิทํ โส – ‘‘จิรํ วต เม อนิยฺยานิกปกฺเข โยเชตฺวา อตฺตา กิลมิโต, ‘สุกฺขนทีตีเร นฺหายิสฺสามี’ติ สมฺปริวตฺเตนฺเตน วิย ถุเส โกฏฺเฏนฺเตน วิย น โกจิ อตฺโถ นิปฺผาทิโตฯ หนฺทาหํ อตฺตานํ โยเค โยเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาหฯ อถ ภควา โย อเนน ขนฺธเก ติตฺถิยปริวาโส ปญฺญตฺโต, โย อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ สามเณรภูมิยํ ฐิโต – ‘‘อหํ ภนฺเต, อิตฺถนฺนาโม อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อากงฺขามิ อุปสมฺปทํ, สฺวาหํ, ภนฺเต, สํฆํ จตฺตาโร มาเส ปริวาสํ ยาจามี’’ติอาทินา (มหาว. 86) นเยน สมาทิยิตฺวา ปริวสติ, ตํ สนฺธาย – ‘‘โย โข, กสฺสป, อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ’’ติอาทิมาหฯ

[405] ตตฺถ ปพฺพชฺชนฺติ วจนสิลิฏฺฐตาวเสเนว วุตฺตํ, อปริวสิตฺวาเยว หิ ปพฺพชฺชํ ลภติฯ อุปสมฺปทตฺถิเกน ปน นาติกาเลน คามปฺปเวสนาทีนิ อฏฺฐ วตฺตานิ ปูเรนฺเตน ปริวสิตพฺพํฯ อารทฺธจิตฺตาติ อฏฺฐวตฺตปูรเณน ตุฏฺฐจิตฺตา, อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ วิตฺถารโต ปเนส ติตฺถิยปริวาโส สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถายํ ปพฺพชฺชขนฺธกวณฺณนาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อปิ จ เมตฺถาติ อปิ จ เม เอตฺถฯ ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตาติ ปุคฺคลนานตฺตํ วิทิตํฯ ‘‘อยํ ปุคฺคโล ปริวาสารโห, อยํ น ปริวาสารโห’’ติ อิทํ มยฺหํ ปากฏนฺติ ทสฺเสติฯ ตโต กสฺสโป จินฺเตสิ – ‘‘อโห อจฺฉริยํ พุทฺธสาสนํ, ยตฺถ เอวํ ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ยุตฺตเมว คณฺหนฺติ, อยุตฺตํ ฉฑฺเฑนฺตี’’ติ, ตโต สุฏฺฐุตรํ ปพฺพชฺชาย สญฺชาตุสฺสาโห – ‘‘สเจ ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ