สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, ยํ วา ปน โภนฺโต ปเร คณาจริยาติอาทีสุปิ ปเนตฺถ อยมธิปฺปาโย – สมฺปตฺตสมาทานเสตุฆาตวเสน หิ ติสฺโส วิรติโยฯ ตาสุ สมฺปตฺตสมาทาน วิรติมตฺตเมว อญฺเญสํ โหติ, เสตุฆาตวิรติ ปน สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิฯ ปญฺจสุ ปน ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนสุ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน เจว วิปสฺสนามตฺตวเสน จ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานมตฺตเมว อญฺเญสํ โหติฯ อิตรานิ ตีณิ ปหานานิ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิฯ ตถา สีลสํวโร, ขนฺติสํวโร, ญาณสํวโร, สติสํวโร, วีริยสํวโรติ ปญฺจ สํวรา, เตสุ ปญฺจสีลมตฺตเมว อธิวาสนขนฺติมตฺตเมว จ อญฺเญสํ โหติ, เสสํ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิฯ

ปญฺจ โข ปนิเม อุโปสถุทฺเทสา, เตสุ ปญฺจสีลมตฺตเมว อญฺเญสํ โหติฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิฯ อิติ อกุสลปฺปหาเน จ กุสลสมาทาเน จ, ตีสุ วิรตีสุ, ปญฺจสุ ปหาเนสุ, ปญฺจสุ สํวเรสุ, ปญฺจสุ อุทฺเทเสสุ, – ‘‘อหเมว จ มยฺหญฺจ สาวกสงฺโฆ โลเก ปญฺญายติ, มยา หิ สทิโส สตฺถา นาม, มยฺหํ สาวกสงฺเฆน สทิโส สงฺโฆ นาม นตฺถี’’ติ ภควา สีหนาทํ นทติฯ

อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา

[393] เอวํ สีหนาทํ นทิตฺวา ตสฺส สีหนาทสฺส อวิปรีตภาวาวโพธนตฺถํ – ‘‘อตฺถิ, กสฺสป, มคฺโค’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโคฯ ปฏิปทาติ ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ กาลวาทีติอาทีนิ พฺรหฺมชาเล วณฺณิตานิฯ อิทานิ ตํ ทุวิธํ มคฺคญฺจ ปฏิปทญฺจ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต – ‘‘อยเมว อริโย’’ติอาทิมาหฯ อิทํ ปน สุตฺวา อเจโล จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม มยฺหํเยว มคฺโค จ ปฏิปทา จ อตฺถิ, อญฺเญสํ นตฺถีติ มญฺญติ, หนฺทสฺสาหํ อมฺหากมฺปิ มคฺคํ กเถมี’’ติฯ ตโต อเจลกปฏิปทํ กเถสิฯ เตนาห – ‘‘เอวํ วุตฺเต อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ…เป.… อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’’ติฯ

ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา

[394] ตตฺถ ตโปปกฺกมาติ ตปารมฺภา, ตปกมฺมานีติ อตฺโถฯ สามญฺญสงฺขาตาติ สมณกมฺมสงฺขาตาฯ พฺรหฺมญฺญสงฺขาตาติ พฺราหฺมณกมฺมสงฺขาตาฯ อเจลโกติ นิจฺโจโล, นคฺโคติ อตฺโถฯ มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺฐาจาโร, อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ, ภุญฺชติ จฯ หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ ฐิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขติ, อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมิญฺเญว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา หตฺเถน อปลิขติฯ ‘‘ภิกฺขาคหณตฺถํ เอหิ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต น เอตีติ น เอหิภทฺทนฺติโกฯ ‘‘เตน หิ ติฏฺฐ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ นติฏฺฐภทฺทนฺติโกฯ ตทุภยมฺปิ กิร โส – ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรติฯ อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํ, อุทฺทิสฺสกตนฺติ ‘‘อิมํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ เอวํ อาโรจิตํ ภิกฺขํฯ น นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถิํ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ, น คณฺหติฯ น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหติฯ น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหติฯ กสฺมา? กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติฯ น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหติฯ กสฺมา? ‘‘อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตี’’ติฯ ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโยฯ

ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมิํ อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหติฯ กสฺมา? ‘‘เอกสฺส กพฬนฺตราโย โหตี’’ติฯ น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน ‘‘คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติฯ ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหติ, ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตี’’ติ น คณฺหติฯ สํกิตฺตีสูติ สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ, ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติฯ อุกฺกฏฺโฐ อเจลโก ตโตปิ น ปฏิคฺคณฺหติฯ น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข – ‘‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหติฯ กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติฯ สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี, สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ มนุสฺสา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ, ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหติฯ กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติฯ